Олунньу 13 күнэ – төрөөбүт тыл, сурук-бичик күнэ. Ол курдук 1996 сыл олунньу 9 күнүгэр СӨ бастакы бэрэсидьиэнэ М.Е.Николаев 1294 №-дээх Ыйааҕынан саха норуотун улуу сырдатааччыта, талааннаах лингвист Семен Андреевич Новгородов үтүө аатын үйэтитэр соруктаах, кини төрөөбүт күнэ «Төрөөбүт тыл, сурук-бичик күнүнэн» биллэриллибитэ. Бу күнтэн ылата биһиги сахалар, саха тыллаах барыта бу үтүө күнү дьиҥ-чахчы уруйдаан-айхаллаан көрсөбүт, дьоһуннук бэлиэтиибит.
Холобур, саха тылын сайыннарыыга, үйэтитиигэ быйылгы дьыл чахчы да түмүктээх бэлиэ сылынан буолла диэн, анаан-минээн уонна ала-чуо тоһоҕолоон этиэх тустаахпыт.
Хаартыскаҕа лексикография сиэктэрин үлэһиттэрэ. Хаҥастан уҥа олороллор: В.Д.Монастырёв – тыл билимин хандьыдаата, лексикография сиэктэрин сэбиэдиссэйэ, эрэдээктэр; Н.Н.Васильева – тыл билимин хандьыдаата, эрэдээктэр; П.А.Слепцов – тыл билимин дуоктара, кылаабынай эрэдээктэр; Л.Н.Аммосова – Быһаарыылаах тылдьыт академическай картотекатын сэбиэдиссэйэ; А.Г.Нелунов – тыл билимин хандьыдаата, кылаабынай эрэдээктэр солбуйааччыта.
Тураллар: Т.А.Сидорова – бэчээттиир оператор; Е.В.Семёнова – тыл билимин хандьыдаата; И.В.Аммосова – мнс.; У.Д.Протодъяконова – бэчээттиир оператор; О.Н.Аммосова – лабараан-магистрант; М.Д.Куличкина – лабараан; Н.М.Васильева – тыл билимин хандьыдаата; Л.В.Роббек – тыл билимин хандьыдаата; Е.П.Копырина – тыл билимин хандьыдаата.
Оттон ол кэрэ-бэлиэ түгэни бэлиэтээн «Ньурба» хаһыат (2019 сыл, олунньу 12 күнэ, №10) Геннадий Антонов «15 туомнаах «Саха тылын быһаарыылаах тылдьыта» бэчээттэннэ» диэн дьоһуннаах ыстатыйатын таһаарбыта. Геннадий Владимирович Антонов бэйэтэ СӨ НА Гуманитарнай чинчийии институтугар «Саха тылын быһаарыылаах улахан тылдьытын» оҥорооччу учуонайдары кытары ыкса алтыспыт, тус бэйэтэ үлэлэспит буолан дириҥ хорутуулаах, киэҥ ырытыылаах ыстатыйаны билигин үлэлии сылдьар Ньурбатын хаһыатыгар бэчээттэппит. Чахчы да аахпыт киһи астынар, хаһыаттан толору быһаарыыны уонна иһитиннэриини ылар үлэтэ. Онон ол ыстатыйаттан быһа тутан эһиэхэ тиэрдэрбин көҥүллээҥ.
– ...Бу бэлиэ түгэҥҥэ Семен Новгородов, үйэ аҥара сыралаһан «Саха тылын тылдьытын» оҥорон таһаарбыт поляк сыылынайа Эдуард Пекарскай, 19-с үйэҕэ саха тылын чинчийбит академик Отто Бётлингк көмөлөһөөччүтэ уонна сахалыы бастакы суругунан айымньы («Ахтыылар») ааптара Афанасий Уваровскай ааттарын ахтан ааһар тоҕоостоох. Саха тылын үөрэтиигэ элбэх дьон үлэлээн ааспыттара, билигин да үлэлии сылдьаллар. Саха тылын интэриэһиргээччилэр кинилэр тустарынан бэйэлэрэ булан үгүһү ааҕыахтарын сөп. Мин бэйэм эмиэ, кылгас да кэмҥэ буоллар, кинилэрдиин алтыһан, бииргэ үлэлээн ааспыттаахпын. Уруккута научнай салайааччым, институкка тыл үөрэҕин салаатын сэбиэдиссэйэ, 90 сааһын туоллар даҕаны айымньылаах үлэттэн билигин да тэйэ илик ытык кырдьаҕас, академик Петр Алексеевич Слепцов, уруккута институт дириэктэрин солбуйааччыта Анатолий Гаврильевич Нелунов, билигин биһиги ортобутугар суох, саха интеллигенциятын бастыҥ бэрэстэбиитэллэрэ, олус мааны-үтүөкэн Евдокия Иннокентьевна Коркина, Петр Саввич Афанасьев, Гаврил Васильевич Попов, Михаил Спиридонович Воронкин, Владимир Иванович Лиханов, топонимист Михаил Спиридонович Иванов-Багдарыын Сүлбэ уо.д.а. тустарынан миэхэ сырдык эрэ өйдөбүллэр хаалбыттар. Элбэх сыллар усталарыгар быыллыйбыт картотека дьааһыктарын хасыһан цитата-хаартыскалары ылан, тыл суолтатын быһааран уонна туттуллуутун холобурдаан, тылдьыт ыстатыйаларын кытта астаһарбыт. Ардыгар ситэ билбэтэхпитинэ, мунаардахпытына Пекарскай олус халыҥ тылдьытын арыйталаан көрөрбүт, аҕам саастаахтартан ыйыталаһарбыт. Эдэр үлэһиттэр иллээх уонна түмсүүлээх этибит. Ол кэми санаатахпына, билигин даҕаны сылаас-истиҥ иэйиилэр, үтүө өйдөбүллэр өйбөр-санаабар тиллэн кэлэр курдуктар. Куоракка бардаҕым аайы урукку кэллиэгэлэрбин көрсөбүн, институт бибилэтиэкэтиттэн саҥа кинигэлэри атыылаһабын.
Быйылгы Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнүн биир идэлээхтэрим сүҥкэн ситиһиилээх көрсөллөр. 15 туомнаах «Саха тылын быһаарыылаах улахан тылдьытын» оҥорон бүтэрдилэр. Ити туһунан ааспыт ыйга тиийэ сылдьыбыппар өрө көтөҕүллүүлээхтик, үөрэн-көтөн олорон кэпсээбиттэрэ. Улуустар хаһыаттарыгар ити туһунан таһаарарга баҕа санааларын эппиттэрэ. СГУ-га бииргэ үөрэммит кыргыттарым Екатерина Семенова, Ульяна Протодьяконова манна эмиэ үлэлэһэн кэллилэр. Дьоһун үлэ диэтэҕиҥ. Онтон соторутааҕыта Новосибирскайтан тылдьыт бүтэһик туома кэлбитин биллэрбиттэрэ, хаартыскаларын ыыппыттара.
Ыраах Казахстантан Ахмет Байтурсынов аатынан Тыл үөрэҕин институтун дириэктэрэ Ерден Кажыбек тылдьыты оҥорор бөлөх салайааччытыгар маннык истиҥ тыллардаах эҕэрдэ суругу ыыппыт: «Ытыктабыллаах Владимир Дмитриевич! Бары бүттүүн казах кэллиэгэлэрин аатыттан Эйигин уонна бырааттыы саха норуотун барытын сүҥкэн ситиһиигитинэн 15 туомнаах «Саха тылын быһаарыылаах тылдьыта» тахсыбытынан ис дууһабыттан истиҥник эҕэрдэлиирбин көҥүллээҥ! Киэн туттабыт уонна Эһигинниин бииргэ үөрэбит!». Казах учуонайдара саха тылын үөрэхтээхтэрин бу сүдү үлэлэрин үрдүктүк сыаналыыллара элбэҕи этэр дии саныыбын. Хайа, өр кэмнээх уонна улахан суолталаах дьоһун үлэ түмүктэммитэ улахан үөрүүлээх. Манна диэн эттэххэ, казахтар тылдьыттара 1987 с. бүппүтүгэр оччолорго аатырбыт салайааччылара Кунаев ааптардарга барыларыгар Казахстан судаарыстыбаннай бириэмийэтин бэрдэрэн турар. Олохторун бу үлэҕэ анаабыт, уһун кэмҥэ «Саха тылын быһаарыылаах тылдьытын» оҥорууга үлэлээбит ааптардары ааттарын ааттатар курдук, наҕараадаҕа тиксэрэргэ уолдьаспыт да курдук көрөбүн.
Бүгүҥҥү хаһыаппыт нүөмэрин ыалдьытынан Гуманитарнай чинчийии институтун саха тылын салаатын лексикография бөлөҕүн салайааччыта, тыл билимин хандьыдаата, тылдьыты оҥорууга 32 сылын үлэлии сылдьар Владимир Дмитриевич Монастырев буолар.
«Саха тылын быһаарыылаах улахан тылдьытын» бүтэһик туомун ылан, өр сыллаах үлэбит түмүктэнэн үөрэн-көтөн олоробут, – диэн кэпсиир кини. – Итинэн саха тылын хас да көлүөнэ үөрэхтээхтэрин 40-тан тахса сыллаах үлэтэ түмүктэннэ. Таһыттан да элбэх киһи кэлэн үлэлэһэн ааспыттара.
Санатар эбит буоллахха, 1972 сыллаахха тылдьыт картотекатын оҥоруу саҕаламмыта. Академик Петр Алексеевич Слепцов: «1970-с сыллар саҕаланыыларыгар саха тылын баай саппааһын барытын ырытан улахан тылдьыты оҥорорго сананыыбыт, билигин кэлэн санаатахха, олус да баламат, хорсун быһыы эбит…», – диэн «Кыым» хаһыакка суруйбуттааҕа. Бастаан 10-тан тахса сыл устата тылдьыт академическай картотеката оҥоһуллубута. Тылдьыт ыстатыйаларын суруйуу 1980-с сыллартан, бу картотека атаҕар турбутун, балтараа мөлүйүөн курдук цитата-хаартыска мунньуллубутун кэннэ саҕаламмыта. Фольклор тылыттан саҕалаан, уран тыл маастардара – суруйааччылар айымньыларыттан, хаһыаттартан-сурунааллартан, үөрэх кинигэлэриттэн тиийэ хомуллубута.
Билигин академическай картотекабыт 3,5 мөл. цитата-хаартыскалаах. Саха тылын туох-баар баайа барыта бу картотекаҕа түмүллэн турар. Билигин да саҥа тахсар литератураларынан байытыллан иһэр. Институт биир хоһугар былыргылыы мас дьааһыктарга симиллэн, хараллан турар. Бачча элбэҕи электроннай барыйааҥҥа көһөрүү дэбигис кыаллыбат дьыала, элбэх үлэни, үбү-харчыны да эрэйэр.
Тылдьыты оҥоруу биир саамай уустук түһүмэҕинэн тылдьыт ыстатыйаларын ситэрэн-хоторон, эрэдээксийэлээн, биир халыыпка киллэрэн, бэчээккэ бэлэмнээһин буолар. Тылдьыт бастакы ыстатыйалара 1980-с сылларга суруллубут буолан, ол кэмнээҕи тыын улаханнык биллэрэ. Урукку сэбиэскэй кэми уруйдуур-айхаллыыр холобурдар олус элбэхтэрэ. Олору хаттаан көрөн, сиидэлииргэ уонна көннөрөргө күһэллибиппит. 2002 с. Саҥа таба суруйуу тылдьыта бэчээттэммитин эрэ кэннэ, туох-баар тылдьыт матырыйаалын барытын онно дьүөрэлээн көннөрөн, 2003 с. 1-кы туому Новосибирскайга «Наука» кинигэ таһаарар кыһаҕа бэчээттэтэ ыыппыппыт.
Бастаан 10-12 туомнаах буолуо диэн сабаҕалааһын баара. Онтон 1-кы туому бэчээккэ ыытыахпыт иннинэ, баар матырыйаалы хаттаан көрүүгэ, бэрийиигэ улахан үлэни ыыппыппыт. Мөлүйүөнүнэн цитата-хаартыскалаах академическай картотека дьааһыктарын барытын буукубаларынан, тахсыбыт улахан тылдьыттар матырыйаалларын бүүс-бүтүннүү уонна эрдэ суруллубут тылдьыт ыстатыйаларын төһө толоруларын анаалыстаан баран, тылдьыт 15 туомнаах буолар диэн чуолкайдык быһаарбыппыт. 2004 сылтан биирдии туому таһаарабыт, бүтэһик 15-с туоммутун 2018 с. бүтэрэбит диэн былааннаммыппыт.
Билигин санаатахха, маҥнайгы туомнар үбүлээһиннэрэ барыта эриэ-дэхси буолбатаҕа. Сурук тута-тута, спонсордары көрдөөн сүүрэкэлээбиппит эмиэ баара. Ол кэмҥэ бу үлэ суолтатын өйдөөн кимнээх харчынан көмөлөспүттэрин туомнар аан тылларыгар киллэрбиппитин арыйан көрүөххүтүн сөп. Спонсордар ааттара сурулла сылдьар. Бэл диэтэр, биирдиилээн кырдьаҕастар биэнсийэлэриттэн кытта укпут түгэннэрдээхтэр. Кинилэргэ барыларыгар улахан махталлаахпыт.
Тылдьыкка 90-тан тахса тыһыынча тыл киирдэ. Хас биирдии туом 500-тэн 600-кэ диэри сирэйдээх, онно 4000-5000 тыл уонна сомоҕо домох киирдэ. Тылдьыттан көстөрүнэн, саха тылыгар саамай элбэх «К» буукубаттан саҕаланар тыл баар эбит. Ол иһин манна 2 туому анаатыбыт, барыта 10 тыһ. тыллаах уонна сомоҕо домохтоох. Салгыы, 8-тыы тыһ. тыллаах «Т» уонна «С» буукубалар кэлэллэр, онтон «Б» 7 тыһ. тыллаах, онтон атын буукубалар ортотунан 4 тыһ. тыллаахтар.
Тылдьыты оҥорууга Новосибирскайтан Татьяна Дайнеко диэн улахан уопуттаах эрэдээктэр биһигинниин үлэлэстэ. Биһиги кылаабынай эрэдээктэрбит академик Петр Слепцов адьас саҥа, сонун эридьиэстиир-нуормалыыр тылдьыт тосхолун киллэрбитэ үлэбитигэр олох саҥа көстүү буолар. Маннык тосхоллоох нуучча тылын улахан тылдьытын академиктар Яков Грот, Алексей Шахматов 30-тан тахса сыл оҥоро сатаан баран бүтэрбэтэхтэрэ. Лексикография историята көрдөрөрүнэн, маннык кээмэйдээх тылдьыттар 70-ча сылга тиийэ оҥоһуллаллар. Онон биһиги 46 сыл үлэлээн бүтэрбиппит улахан ситиһии дии саныыбын. Академическай тылдьыт ирдэбилэ олус кытаанах.
«Саха тылын быһаарыылаах улахан тылдьыта» саха тылын өлбөт-сүппэт мэҥэ пааматынньыга. Манна үлэлэспит кэллиэгэлэрим ааттарын истиҥ-иһирэх тылларынан ахтыахпын баҕарабын: бу сүдү бырайыак ааптара, учууталбыт, билим дуоктара П.А.Слепцов, ааптардар, билим хандьыдааттара А.Г.Нелунов, Н.Н.Васильева, И.В.Аммосова, Н.М.Васильева, Е.В.Семенова, эдэр ааптардар Л.В.Роббек, Е.П.Копырина, эрэдээктэр Н.И.Попова, картотека тутаах үлэһитэ Л.Н.Аммосова, тылдьыт лабарааннара М.Д.Куличкина, Т.Д.Сидорова, О.Н.Аммосова, У.Д. Протодьяконова. Тылдьыт бүтэригэр тиийбэтэх кэллиэгэлэрбит П.С. Афанасьев, Г.В.Попов, А.С.Луковцев, В.И.Лиханов ааттарын мэлдьи саныыбыт. Картотека атаҕар туруутугар Н.С.Попова эмиэ элбэхтэ үлэлэспитэ.
Бу Тылдьыт саха тылын баайын төһө кыалларынан толорутук, норуот олоҕун-дьаһаҕын, култууратын, устуоруйатын киэҥник көрдөрөр, итиэннэ литература тылын сүрүннүүр аналлаах. Ол эрээри итини барытын дьон илдьэ сылдьан үлэтигэр туһанара кыаллыбат. Элбэҕэ, ыйааһына да сыттаҕа. Ол иһин нуучча тылыгар С.И. Ожегов тылдьытын курдук, дьон үлэлэригэр тутталларыгар анаан илдьэ сылдьалларын курдук, былырыыҥҥыттан дьоҕус, биир тыллаах (сахалыы) Быһаарыылаах тылдьыты оҥоро сылдьабыт. Онно билиҥҥи саха тылын литературатыгар киэҥник туттуллар, нуормаҕа эппиэттиир эрэ тыллар киллэриллэллэр. 2 сыл иһинэн бүтэрэн бэчээккэ ыытыахпыт.
Өссө биир үлэбитинэн «Монгуоллуу-нууччалыы-сахалыы тылдьыт» буолар. Саха тылыгар монгуолтан киирбит тыллар элбэхтэрин билэбит. Билим эйгэтигэр саха тылын чиэппэрэ монгуолтан киирии тылын курдук өйдөбүл баар. Саха тылын монголизмнарын сүрүннээн нуучча учуонайдара, биллиилээх тюркологтар Станислав Калужинскай, Валентин Рассадин чинчийбиттэрэ. Профессор Н.К.Антоновтан ураты саха учуонайдарыттан ким да анаан дьарыктамматаҕа диэх кэриҥнээхпин.
2016 с. ньурбалар биир дойдулааххыт, Антоновкаттан төрүттээх, Монголияҕа 40-тан тахса сыл олорбут, Улан-Батордааҕы университекка үлэлээбит Розалия Ивановна Антонова биһиэхэ бииргэ үлэлэһэргэ этиилээх кэлэ сылдьыбыта. Маны иилэ хабан ылан, институт дириэктэрэ А.Н.Алексеев, дириэктэри солбуйааччы Н.И.Попова уонна мин Монголия Наукатын Академиятын Тылга уонна литератураҕа институтугар тиийэн кэпсэтэн, бииргэ үлэлииргэ сөбүлэһии түһэрсибиппит. Ити чэрчитинэн монгуол кэллиэгэлэрбитин кытта, монгуоллуу-нууччалыы-сахалыы тылдьыты оҥорууну саҕалаабыппыт. Хайдах үлэлиирбитин кэпсэтэн-быһаарсан, сибээстэһэ олоробут. Биллэн турар, уустук, ыарахан үлэ, ол эрээри үлэлииргэ баҕа да, уопут да баар. Саҥа тылдьыт элбэх сонуну-кэрэхсэбиллээҕи, тыл билимин эйгэтигэр саҥа саҕахтары арыйыаҕа диэн эрэллээхпин. Институт салалтата бу бырайыактарбытын өйдөөн, өйөөн былааҥҥа киллэртэрбитигэр улахан махталлаахпыт»... (15 туомнаах «Саха тылын быһаарыылаах тылдьыта» бэчээттэннэ. «Ньурба» хаһыат 10-с №-рэ. 2019 сыл, олунньу 12 күнэ. Геннадий Антонов).
Бу Владимир Монастырев эппитинии үйэ аҥаарын кэриэтэ барбыт, олохтоохтук оҥоһуллубут үйэлээх сүдү үлэ, биллэн турар, үрдүк таһымнаахтык бэлиэтэниэх тустаах. Ону ааһан, кырдьык даҕаны, ити Казахстан салайааччыта Динмухамед Кунаев казах тылын тылдьытын оҥорбут научнай үлэһиттэри наҕараадалаабытын курдук, биһиги бэйэбит дьоммутун эмиэ бэлиэтиэх, биһирэбил, судаарыстыбаннай бириэмийэ, араас үрдүк, о.и. РФ уонна СӨ наукатын үтүөлээх үлэһитэ курдук бэлиэ ааттарга түһэрэри бар дьон аатыттан СӨ Ил Дархана Айсен Николаевтан, Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголевтан туруорсуоххайыҥ диэн тус бэйэм этии киллэрэбин.
Васильев Валерий Васильевич-Муттуххай Бороҥ, 1996-1999 сс. СӨ НА иһинэн Гуманитарнай чинчийии институтун аспирана, Арассыыйа суруналыыстарын сойууһун уонна СӨ суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, Үөһээ Бүлүү улууһун «Үөдүгэй нэһилиэгэ» МТ баһылыга.
