Бэрт өрдөөҕүттэн ыла саха номохторугар аһара бардам, ньүдьү-балай, баттыгастаах тойоттор тустарынан кэпсэнэр. Саха эрэ буолуо дуо, аан дойду омуктарыгар барыларыгар да оннук. Ол да иһин ыар батталы утары өрө турар манчаарылар үөскээн тахсар буоллахтара.
Оттон билигин балаһыанньа хайдаҕый? Ама, ол былыр кэпсэнэр баттыгастаах баайдар, кэрээнэ суох тойоттор сүтэн, бүтэн хаалбыттара буолуо дуо? Киһи киһиттэн атаҕастаммытын, хомойбутун-хоргуппутун дэбигис умнан кэбиспэт. Сорох тойооску аҥаардас биир күҥҥэ уонунан киһини бардьыгынаан таһаарыан сөп эбит буоллаҕына, ону үйэтин тухары умнубакка өйдөөн сылдьар дьон эмиэ элбэхтэр. Бу сырыыга, бар дьонтон бэйэлэриттэн ыйыталаһыахпыт.
Мин ааптар буоларым быһыытынан, бу тиэмэҕэ бэйэм илэ көрбүппүн, кэлэйбиппин кэпсиэхпин баҕардым:
– 2006 с. быһыылааҕа, биир улууска буолбут спартакиадаҕа үлэбинэн бара сылдьыбытым. Онно икки этээстээх көстүүнэйгэ кыра тойоттору, салайааччылары түһэрбиттэр этэ. Суруналыыстар мэлдьи дьону эккирэтиһэн тахсабыт. Биирдэ оннук кыһалҕалаах, ханнык эрэ кыра соҕус тойооскуну көрсөөрү, ол көстүүнэйдэригэр ойон-тэбэн тиийдим. Көстүүнэйбит таһыгар итирик дьон булумахтаһа сылдьаллар. Көрөөт да, бастаан утаа: “Тыый, бу олохтоох итирик дьон ыалдьыттарга кэлэн баайса сылдьаллар дуу?!” – диэн сөҕө, бэркиһии санаатым. Өйдөөн-төйдөөн көрбүтүм, доҕоор, били көрбүт итирик дьонум “кыра тойон” ыалдьыттарбыт бэйэлэрэ аамайдана сылдьаллар эбит. Пахыый... бары ип-итириктэр. Өссө ыҥырыллан кэлбит “кыргыттардаахтар”. Онтулара да бэрт хобдох, сибиэһэйэ суох баҕайы көрүҥнээхтэр. Кэлин билбитим, эбиитин үксүлэрэ ыал ийэлэрэ эбит этэ. Дьэ, ама да ааспытын иһин, ыарахан, кыбыстыылаах хартыына этэ. Түүнү быһа “үчүгэйдик” көрүлээбиттэр быһыылааҕа. Оннук дьонтон туох интервьютун эҥин ылан марайдана сылдьыллыай, сиргэ силлээн баран төттөрү ойдоҕум дии. Киһи кыһыйыах, суоппар уолаттар, араас көмөлөһөөччүлэр ол итирик тойотторун маныы, буойа-хаайа, сүгэ-көтөҕө сылдьаахтыыллара.
Хас сыллаахха эбитэ буолла, үлэм сорудаҕынан Дьокуускайга түүҥҥү кулууптан репортаж оҥоруохтаахпын. Быстах үлэлии сылдьыбыт муодунай соҕус түүҥҥү кулуупка иккиэ буолан тиийдибит. Киһи бөҕө үҥкүүлүү сылдьар. Үксүлэрэ эдэр дьон. Дьону көрөн-истэн, ырытан төттөрү-таары хаамыталаатыбыт. Эмиэ били спартакиадаҕа көрбүт тойонум итирик сылдьаахтыыр эбит. Сирэйэ-хараҕа сөллөйөн... Дьэ, дьүһүн-бодо, па да па... Бу киһиҥ өссө биир эдэркээн баҕайы, оҕотун саастыыта кэриэтэ кыыһы ыга кууһа сылдьар. Чэ, уопсайынан, тыаҕа да, куоракка да сылдьыбытын иһин куһаҕан дьаллыктарын барытын лөкөччү илдьэ сылдьаахтыыр дууса эбит. Даҕатан эттэххэ, кини билигин да успуорка сыһыаннаах дьокутаат дуома...
Итини этэн туран, сорох тойотторго анаан этиэм этэ. Туох эрэ куһаҕан, быртах дьаллыктаах буоллаххытына, онтугутун, баһаалыста туһугар, муҥ саатар, дьон көрөр сиригэр кыатана туттуҥ эрэ.
Марта Николаева, биллэр суруналыыс, уопсастыбанньык, биэнсийэлээх:
– Мин урут сүүрбэттэн тахса сыл Сунтаар улууһугар араадьыйаҕа үлэлии сылдьыбытым тухары элбэх киһини, ол иһигэр ити эн этэр тойотторгун, нэһилиэк баһылыктарын, тэрилтэ салайааччыларын кытары алтыһан кэлбитим. Ол тухары биирдэ даҕаны кинилэртэн хом санаабыппын, хомойбуппун букатын өйдөөбөппүн. Эн-мин дэһэн этэҥҥэ үлэлээн кэлбиппит. Сэбиэскэй да тутулга, ол кэннэ уларыта тутуу, бэйэни бас билинии да кэмнэригэр олус дьоһуннаах баһылыктар үлэлээбиттэрэ. Ол гынан баран, бэйэм үлэлиир салаабар тэрилтэм салайааччытыттан хомойбут түгэним баар. Ол кэмҥэ дэлби ыарытыйан, уоппускаҕа сылдьар кэммэр, Дьокуускайга балыыһаҕа көрдөрүнэ сыппытым. Тойонум субу-субу төлөпүөннээн: “Хаһан тахсаҕын?” – диэн ыйыт да ыйыт буолар. Хайдах киһи ыарыытын бүүс-бүтүннүү кэпсии сылдьыай... Арыый да буолан, үлэбэр тиийбитим кэннэ, тойонум: “Эн биһиэхэ быстах эрэ кэмҥэ үлэлээбитиҥ, бастайааннай үлэлиир киһини ыллыбыт!” – диэн мас-таас курдук этэн кэбистэ. Балыыһаҕа сытаҕын да, өссө үлэҕиттэн ууратыллаҕын да, хайдах эрэ кэбирии сылдьар кэмим буолан, ол кэмҥэ олус хомойбутум, хоргуппутум. Аттыбар ийэм баар буолан барытын этэҥҥэ аһырыммытым буолуо. Барыта ааспыта, барыта умнуллубута. Билигин ону санаабаппын даҕаны. Аны бэйэбин: “Оо, тулуурдаах да эбиппин”, – дии сананабын.
Өрөспүүбүлүкэтээҕи култуура салаатын методиһа:
– Култуура үлэһиттэрин хамнастарын 2017 сылга үрдээһинигэр, нэһилиэктэр баһылыктара исписэлиистэр, дириэктэрдэр хамнастарын үрдэтимээри айдаан бөҕө буолбуттара. Дьаһалта исписэлиистэрин хамнаһынааҕар үрдүк диэн бириинсибинэн туорайдаһа сатаабыттара, харгыс бөҕө оҥорбуттара. Маннык мөкү быһыыттан олус хомойбутум да, кэлэйбитим да...
Бииктэр Хон-Омук уола, биллиилээх бэйиэт:
– Тыый, туох диэн ыйыттаххыный?! Мин бу былааска сөбүлээбэтим элбэх буоллаҕа дии. Ол эбэтэр, бу былааһы салайан олорор салайааччылартан астыммаппын. Арассыыйа билиҥҥи систиэмэтин букатын утарабын. Барыларын “уоруйахтар” дии саныыбын... Туох баар баайбытын-дуолбутун бүүс-бүтүннүү тас дойдуга күрэтэ, тус интэриэстэрин, хармааннара эрэ хаҥыырынан интэриэстэнэн олорор салайааччылар, ама, салайааччы дэнэллэр үһү дуо?! Баай, дьадаҥы диэн араастаһыы оччоттон баччаҕа диэри сүтэр санаата суох. Бэйэҥ да көрө сылдьарыҥ буолуо дии, сорох ыйга 15 тыһ. хамнастаах, нэһиилэ тииһинэн олорор, сорох сорохтор бэйэлэригэр ыйга сүүһүнэн мөлүйүөн хамнаһы суруналлар. Ол диэн кырата буоллаҕа. Төһөнү уоран-талаан “кыһыл көмүс унитазка көҕүрэттэ” олороллоро биллибэт. Норуоппут онно барытыгар сөбүлэһэ олорор, мин онтон кыһыйабын.
Оттон бэйэм туспар түбэспитим диэн, биһиги ийэбит урут биэс оҕолоох аҥаардас хаалбыта. Дьэ, ынырык атаҕастабылы көрсүбүппүт. Урут, биһиги өссө кырабытыгар, биир тэрилтэ тойооскута биһиэхэ биэрбит учаастактарын былдьаһан киирсии бөҕө буолбута. Ол саҕаттан кыра-хара дьоҥҥо итинник сэнэбиллээх, атаҕастабыллаах сыһыан баара. Оччоттон баччаҕа диэри, хайа да тутулга, итинник тойоттор баалларыттан, кыра киһиэхэ итинник атаҕастабыллаах сыһыан уларыйа илик.
Максим Григорьев, Бүлүү куората, үлэтэ суох:
– Мин хомуньуустар систиэмэлэрин төрүт сөбүлээбэт этим. Ол аата, хомуньуус былааһын салайбыт урукку салайааччылартан, билиҥҥи хомуньуустар баартыйаларын тойотторуттан хомойобун. Урут, хайдах курдук хабахха тыыннаран олорбуттарай?! Баттабылга, атаҕастабылга, хонтуруолга... Билигин – көҥүл олох. Сүрэхтээх, төбөлөөх эрэ буоллар, үөрэхтээх-үөрэҕэ суох да буоллун, хачыгаар да буоллун, уопсайынан ким баҕарар байан-тайан киһилии олоххо олорор олоҕо. Үлэлиэххэ эрэ наада.
Өрөспүүбүлүкэ хаһыатын суруналыыһа:
– 2011 с. Олоҥхо ыһыаҕар биир биллэр-көстөр дьокутааппыт тыл этээччилэргэ инники буолбакка, бүтэһик диэки туруорбуттарыттан кыйаханан эбитэ дуу, түрүбүүнэҕэ олорон буолары-буолбаты ыаһахтыы олордо. Онтун быыһыгар, били үчүгэйкээн баҕайы кыргыттар барахсаттар сахалыы үҥкүүлүү сылдьалларын көрөн: “Оо, ити кыргыттары кыа... сыппыт киһи баар иниии...” – диэн саайда. Собус-соруйан, дьон иһиттин диэн. Ол киһи саҥарбытыттан, мэктиэтигэр бэйэм кыбыһынным, кытара быһыытыйдым. Убаастыы, толло көрөр салайааччыгыттан итинник киһи айаҕар батан киирбэт быдьар, сидьиҥ тыл-өс тахсара, сиэргэ баппат быһыы буолар эбит. Ол киһиттэн олус да кэлэйбитим. Кини маннык тыллаһарын элбэх киһи истибит буолуохтаах...
Урут кэтэхтэн үөрэнэ сатаабыт устудьуон:
– Бу этэр дьонум, бука, “тойоттор” диэн категорияҕа киирбэттэрэ буолуо да эрээри... Сорох үрдүк үөрэх кыһатын преподавателлэрэ, “дуоһунастарынан туһанан” диэххэ сөбө эбитэ дуу, кэтэхтэн үөрэнэ кэлбит устудьуоннарга көҥүл көччүйэллэр эбит этэ. Мин эмиэ оннукка түбэһэн турардаахпын. Биирдэ преподавателим миэхэ зачеппун туруорбата уонна дьиэтигэр “пересдачаҕа” ыҥырда. Төһө эмэ хоруйдаабытым үрдүнэн. Оҕолорбуттан тахсан ыйыталаспытым, мин курдук эппиэттээбит дьоҥҥо барыларыгар син туруорбут эбит ээ. Мин оччолорго эдэрим да бэрт. Биир дьүөгэбин үнтү кучуйан ол киһибитигэр тиийдибит. Куттана-куттана дьиэтигэр киирбиппит, доҕоор, остуолугар фрукталаах, сакалааттаах уонна сампааннаах. Иккиэ буолан кэлбиппитин көрөн баран, киһибит сирэйэ уһаан хаалла. Субу сибилигин ымаҥныы турбута ханна да суох. Өссө туох эрэ диэн үөхтэ, саанна. Ол оҕонньортон сылтаан үөрэхпин бырахпытым. Баҕайылар, эҥин араас да дьон баар буолар эбит этэ.
Итинник киһилии сиэрдэрин сүтэрбит оҕонньоттортон сылтаан төһөлөөх ыччат олоҕо алдьаммыта, үөрэхтэн маппыта буолуой?! Ол киһи өлбүтэ эбитэ дуу, өссө да тыыннааҕа дуу... Аахтаҕына, бука бэйэтин билэрэ буолуо... Биллин! Мин ону өссө да умна иликпин!
Чааһынай тэрилтэ үлэһитэ, 50 саастаах:
– Хаһан эрэ өрдөөҕүтэ, 20-чэ сыл буолан эрдэҕэ буолуо, Мэҥэ Хаҥаласка тыа хаһаайыстыбатыгар анаммыт туох эрэ мунньахха барар буоллубут. Оччолорго мин биир т/х-тын тэрилтэтигэр кыра-хара, иппэй-туппай үлэҕэ сылдьабын. Саас буолан, өрүһүнэн суол алдьанан эрэр этэ. Миэхэ, кыра киһиэхэ, массыынаҕа миэстэ көстүбэтэҕэр, “балары кытта барсаар” диэн ыйан баран, дьонум баран хааллылар. Ол саҕана харчы оннук дэлэйэ эбитэ дуу, ол т/х-тын хас биирдии тэрилтэтин тойоно-хотуна суоппарын кытта туспа анал массыынанан (джибинэн) барара. Инньэ гынан, ол биир кыра мунньах сыыһыгар барар 50-ча тойон-хотун 50-ча массыынанан бардыбыт.
Миигин икки хотун олорор джибигэр эбии симтилэр. Атын киһи эбии киирэрин абааһы көрөн, ол дьахталларым кыбдьырыныы, кынчарыйыы кытаанаҕа. Ити билигин хас эмэ “Туймаада...” диэннээх тэрилтэлэр бааллар дии... “Туймаада-ФАПК”, “Туймаада-Агроснаб”, “Туймаада-Лизинг” эҥин диэннэр. Олор ханныктарын эрэ хотуттара эбиттэр. Оо, дьэ уһун суолу быһа ол икки өйө суох дьахтар туох баайдааҕын-дуоллааҕын, сайын аайы Канарга-Карибка сынньанарын, массыынатын сыл аайы уларытарын, хас бирилийээннээҕин, былырыын Эмиэрикэттэн кэлэн баран быйыл Японияҕа барыахтааҕын ыаһахтаһан айаннаабатылар дуо! Аны туран, бэйэ-бэйэлэрин кытта ол “үтүөлэринэн” куоталаһаллар... Онон, сороҕун сымыйанан оҥоро-оҥоро, эбэ-эбэ кэпсээбит буолуохтарын сөп.
Оо, онно олус да кэлэйбитим. Бу акаары дьахталлар баҕас норуокка туһалааҕы тугу да оҥорботохторо чахчы, ол судаарыстыбаттан, тыа хаһаайыстыбатыттан төһө харчыны уоран сиэбиттэригэр күрэхтэһэ олороллоруттан. Дьоҥҥо туһалааҕы оҥорорго кыра өй-санаа, билии-көрүү, үөрэх-таһым наада буоллаҕа. Бу маннык салайааччылардаах т/х-та хаһан да өнүйэр кыаҕа суоҕун онно олорон бигэтик өйдөөбүтүм.
Ити эрэ буолуо дуо? 15-20 сыл анараа өттүгэр саха муҥутуур улахан тойотторо төһө харчыны уорбуттарынан, төһө кырасыабай уонна хас көрсүүлээхтэринэн, о.д.а. сидьиҥ-бодоҥ майгыларынан кимтэн да кистэммэккэ, аһаҕастык күрэхтэһэллэр этэ. Оччолорго ол үтүө дьыала курдук көрүллэрэ, тойон “крутойун” туоһута буолара. Ол саҕана кинилэр хайдах олороллорун иһиттэн билэр дьон бары да ону билэбит-көрөбүт. Билигин, хата, оннук аһаҕас дьаабыланыы арыый хаптайда быһыылаах.
Туйаара Сиккиэр.
