Малдьаҕар нэһилиэгэр Ньурбатааҕы дьарыктаах буолуу Киин тэрээһинигэр тахса сылдьан, нэһилиэк олоҕун-дьаһаҕын билсээри баһылык Никита Афанасьевич Иванову көрсөн кэпсэттим. Кини ааспыт сылга нэһилиэккэ улахан баһаар туран, уустук сайын ааспытын туһунан кэпсээнин саҕалаата.
– Нэһилиэккэ баһаар элбэх хоромньуну таһаарбыта. Улуустааҕы ыксаллаах быһыы-майгы хамыыһыйата, Ньурбатааҕы ойуур хаһаайыстыбата профилактическай үлэ ыыталлар. Түгэнинэн туһананулуус дьаһалтатыгар, баһылык Алексей Михайлович Иннокентьевка, Ньурбатааҕы ойуур хаһаайыстыбатын салайааччытыгар Владимир Григорьевич Угапьевка нэһилиэгим аатыттан махталбын тиэрдэбин.
Сүөһүлэри, оттуур ходуһалары сүтэрбэккэ этэҥҥэ кыстыгы туораатыбыт. Малдьаҕар нэһилиэгэр бааһынай хаһаайыстыбалары кытары холбоон 463 сүөһүлээхпит, ыанар ынаҕа - 144, сылгыбыт ахсаана - 600, биэтэ - 244, куурусса ахсаана - 190. «Кустук» (Дь.Н.Кононов) уонна «Мохулу» (А.А.Степанов) диэн сылгы иитэр бааһынай хаһаайыстыбалардаахпыт. Маалыкайдары кытары кэпсэтии ыытан үүт тутар пуун тутуутугар үлэлэһэбит. Сайыҥҥы кэмҥэ аһы-үөлү харайыыга кэккэ ыарахаттары көрсөбүт. Тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар эбиискэ аһылыгынан хааччыныы, ходуһа сирдэри чөлүгэр түһэрии, күрүө тутааһына, уу ылар сирдэри сааскы халаан уутуттан бөҕөргөтүү, ыксаллаах быһыыга-майгыга туттуллуохтаах уматыгынан, бородууктанан хааччыйыыга үлэ барар. Тыа дьоно-сэргэтэ харытын күүһүнэн олорор. Манна барытыгар оскуола, кулууп, оҕо саадын кэлэктииптэрэ, уопсастыбаннаһа көхтөөхтүк кыттан үлэни үмүрүтэбит. Сааскы, күһүҥҥү хаайтарыы кэмигэр ыраах сытар нэһилиэктэргэ улуустан субсидированнай рейстэри көрүү тирээн турар боппуруоһунан буолар.
Бэкээринэбит бурдуга бүтэн сабыллан, билиҥҥитэ Маалыкайтан килиэп тастаран нэһилиэнньэни хааччыйабыт. Урбаанньыт Инга Афанасьевна Иванова чааһынай бэкээринэ аһан үлэлэтиэхтээх.
Подстанцияны, РЭС линиятынан сип -кабели уларытыы, уулуссалары уотунан сырдатыы, оптоволоконнай сибээс киирэригэр үлэлэр былаан быһыытынан ыытыллаллар. Үп министиэристибэтэ ыытар «Приоритетные проекты местных инициатив» бырагырааманан сайыҥҥы ууну ыытар турбалар систиэмэлэрин киллэриигэ үлэ саҕаланыахтаах. Маны таһынан өрөмүөн, саҥардыы үлэтин ыытары былаанныыбыт.
Улуус баһылыга Алексей Михайлович Иннокентьев ааспыт сылга Тыа сирин инфракстуратын сайдыытын сылынан биллэрбитэ. Кини ураты көрүүтүнэн-истиитинэн тыа сиригэр дьону олохсутарга, доруобуйаларынан хааччахтаах аҕам саастаах дьоҥҥо олорор усулуобуйаларын тупсарыыга нэһилиэктэргэ үлэлэр ыытылыннылар. Малдьаҕар олохтооҕо, «Арыылаах» ХЭТ салайааччыта Алексей Николаевич Тихонов төрөөбүт нэһилиэгэр дууһалыын «ыалдьан» алта ыалга киинтэн ититиини киллэрдэ, бу үлэни салгыыр былааннаах.
Ханна баҕарар буоларын курдукнэһилиэк саастаах өттө куоракка көһөр. Оттон, эдэр дьон тыа сиригэр кэлэн олохсуйуулара көһөөһүнү баһыйар. Учуутал, иитээччи идэлэригэр, тыа хаһаайыстыбатыгар олохтоох эдэр исписэлиистэрдээхпит, ойуур хаһаайыстыбатыгар сыһыаннаах техник-иниспиэктэр идэлээх үлэһиттэннибит. Эдэр дьиэ кэргэннэр саҥа дьиэ туттан киирэллэр, икки түөртүү хостоох уопсайга эдэр ыаллары олохсутабыт.
Быйыл САССР норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, РФ билимин Академиятын Сибиирдээҕи салаатын Ытык бэтэрээнэ, "Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Германияны кыайыы иһин 1941-1945 сс." мэтээллээх Феодосий Семенович Донской 100 сыллаах үбүлүөйүнэн Дьокуускай куоракка олорор биир дойдулаахтарбытын кытары көрүстүбүт. Кулун тутар ыйыгар Баһылай Манчаарыга аналлаах улахан тэрээһини ыыттыбыт. «Арчы» дьиэтигэр Саха сирин уопсастыбаннаһын үтүөлээх диэйэтэллэрэ, Ил Түмэн дьокутаата Владимир Михайлович Прокопьев, Ярославскай аатынан түмэл дириэктэрэ Егор Петрович Шишигин, Мэҥэ Хаҥаластан Иван Иванович Новгородов, Розалия Бравина уо.д.а. кыттыыны ыллылар. Никифор Семенов тэрийбит «Аргыс» бөлөх төрүттэммитэ 30 сылыгар анаан, Иван Семенович Тимофеев бэйэтин айар кэнсиэринэн саҕалаата. «Саха НВК» «Тыыннаах дорҕоон» биэриигэ, радионан аһаҕас эфиргэ кыттыыны ыллыбыт.
Биһиги инникибитин сэргэхтик көрөбүт. Нэһилиэкпит дьонун ситиһиитигэр бүттүүн үөрэбит. Ол курдук, саха ыттарын иитиитинэн дьарыктанар Айаал Николаевич Данилов быйыл Дьокуускай куоракка ыытыллыбыт өрөспүүбүлүкэтээҕи саха ыттарын күрэҕэр Гран-при аатын ылбыта. Малдьаҕар питомнигыттан тахсыбыт ыттар бу күрэххэ бастакы миэстэлэри ылбыттара улахан ситиһии дии саныыбын. Аҕам саастаах дьонтон Николай Егорович Саввинов бильярдка икки төгүллээх абсолютнай
чемпиона аатын ылбыта үөрүүлээх сонун буолар, – диэн Никита Афанасьевич нэһилиэгин олоҕуттан кылгастык билиһиннэрдэ.
***
Малдьаҕарга Ньурбатааҕы дьарыктаах буолуу Киин күнүгэр илгэ-быйаҥ астаах-үөллээх бааһынай хаһаайыстыбалара быыстапкаҕа кытыннылар. «Кустук» бааһынай пиэрмэр хаһаайыстыбатыттан ийэлэрэ Евдокия Петровна Кононова кытынна. Аҕыс оҕолоох дьиэ кэргэн аан бастаан 40-ча сүөһүлээх бааһынай хаһаайыстыба тэриммиттэр. Билигин 30-ча ынах сүөһүлээхтэр, 40-ча сылгылаахтар. Ыал аҕа баһылыга Дьулустан Николаевич бастакы кылаастаах суоппар. Оскуола сааһыттан сылгы собуотугар үлэлээбит буолан, бэйэтин күүһүнэн Нөөлбүктэҕэ сылгы базатын тэринэн, күрүө-хаһаа туттан саҕалаабыт. Быйыл 50 төбө сүөһү турар хотону туттан үлэҕэ киллэрэргэ былаанныыллар. Соторутааҕыта Дьулустан Николаевич Үөһээ Бүлүү улууһугар сылгы күрэҕэр кыттан «Тыа хаһаайыстыбатын туйгуна» бэлиэнэн наҕараадаламмыт. Ыал ийэтэ Евдокия Петровна Даниловтар дьиэ кэргэҥҥэ ыал улахан оҕото буоларын туһунан кэпсиир. Төрөппүттэрэ тыа сирин үлэтигэр сыһыаран ииппиттэригэр махтанар.
– Биһиги бары удьуордаан тыа хаһаайыстыбатыгар сыстаҕаспыт. Бэйэм бэтэринээр идэлээхпин. Эмтээх оттору хомуйуунан, оҕуруот аһын олордуунан дьарыгырабыт. Сир аһын дьиэ кэргэнинэн хомуйабыт, ордор аспытын нэһилиэнньэҕэ батарабыт.
Улууска тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга болҕомто ууруллан, бааһынай хаһаайыстыбаларга көмө көрүллэр буолбутугар баһылык Алексей Михайловичка махтанабыт, – диэн этэр.
***
2009 сыллаахха Малдьаҕар салаата эстибитигэр 37 ынах сүөһүнү Александр Николаевич Степанов ылан, бэйэтин сүөһүлэрин кытта барыта 75 сүөһүлээх бааһынай хаһаайыстыба тэринэр. Сүөһүлэрин «Умсан» пиэрмэтигэр кыстатан туруораллар. Ааспыт сылтан зоотехник идэлээх уолларыгар 15 сүөһүнү анааннар, саҥа саҕалааччы эдэр пиэрмэр буолан субсидия ылбыт. Эбии 6 туҥуйу атыылаһан, барыта 62 төбөнү кыстатан таһаарбыттарын туһунан ийэлэрэ Марфа Софроновна Степанова билиһиннэрэр. Быйыл хаһаайыстыбаҕа уонтан тахса ынах төрөөн турар. Сайын аайы балтараа көстөөх Чуукаарга сайылыкка сайылыыллар.
***
Чуукаартан төрүттээх, таҥас дизайнера идэлээх, үрдүк категориялаах технология учуутала Татьяна Афанасьевна Саввинова Малдьаҕар нэһилиэгэр олохсуйан олорор. Татьяна Афанасьевна кыһыҥҥы кэмҥэ Дьокуускай куорат архыыбыгар Малдьаҕар нэһилиэгин урукку, билиҥҥи олоҕун устуоруйатын сыныйан үөрэтэр. Быйыл Семен Донской-II 125, оскуола 130 сылыгар анаан кинигэ таһаарарга докумуоннары бэлэмниир. Татьяна Афанасьевна В.А.Максимов аатынан оскуолаҕа 2005 сыллаахха Арассыыйа таһымнаах бырааттыы Донскойдар түмэл-дьиэлэрэ аһыллыаҕыттан салайан үлэлэтэр. Татьяна Афанасьевна сынньалаҥҥа тахсан баран уруһуйдуур, туоһунан, кылынан дьарыгырар. Кэргэнэ ойуур үлэһитэ идэлээх Николай Егорович Саввинов өрөспүүбүлүкэтээҕи бильярд күрэҕин икки төгүллээх чемпиона.
***
Анатолий Степанович Семенов бэйэтин үлэлэрин билиһиннэрдэ. Кини сынньалаҥҥа тахсан баран маһынан уһанан улахан оҥоһуктары оҥорор буолбут. Дьон сакааһынан аһыыр остуолтан саҕалаан дьиэ тээбиринин оҥорор. Анатолий Степанович эдэр эрдэҕиттэн уһанарын сөбүлүүр. Ордук тиит, хатыҥ, харыйа маһын туттар эбит. Мас маһыгар үйэлээх буолар диэн, тимир оскуоманы туттубат, маһынан хараҕалыырын, килиэйинэн туттарарын туһунан кэпсээтэ.
Антонина СЕМЕНОВА.
