Ил Түмэҥҥэ ыам ыйын 13 күнүгэр аҕыйах ахсааннаах норуоттар уонна Арктика дьыалаларыгар сис кэмитиэт (бэр. Е.Х.Голомарева) киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕа буолан ааста. Мунньахха биир долгутар боппуруос көрүлүннэ – хотугу улуустарга ыстаат араспысаанньатын мадьыала уонна бүддьүөт тэрилтэлэрин хаттаан тэрийии.
Мунньах састааба сүрдээх таһымнаах буолбутун бэлиэтиир наада. Үөрэх, култуура миниистирдэрэ, тустаах сис кэмитиэттэр бэрэссэдээтэллэрэ бары кэриэтэ бааллар. Маны таһынан, Идэлээх сойуустарын федерациятыттан, араас биэдэмистибэлэртэн, министиэристибэлэртэн, Хотугу омуктар ассоциацияларыттан, улуустартан бэрэстэбиитэллэр кэлбиттэр. Хотугу улуустар баһылыктара, онлайн-сибээс нөҥүө кыттыбыттара хотугу улуустарга баар хартыынаны дьэҥкэтик көрөргө, дьон санаатын истэргэ кыах биэрдэ. Быһата, сүрдээх дьоһун кэпсэтии буолла.
Хартыына барыларыгар биир буолбатаҕа көһүннэ. Холобур, Иван Семенов, Анаабыр улууһун баһылыга быһаарбытынан, кинилэргэ мадьыалынан уопсайа 24 ыстаат эбиллэр эбит. “Ол эрэн биһиги үөрэххэ баар тиһик хааларын, туох даҕаны реорганизация эҥин киирбэтин туруорсабыт”, – диэтэ. Үөскүүр боппуруостары муниципалитет таһымынан быһаарыахпыт диэтэ. Сорохторго оннук эбит буоллаҕына, элбэх охсууну ылар улуус элбэх.
Үөрэх миниистирэ В.Егоров: “Биһиги улуустарга ыам ыйын 16 күнүгэр диэри туох баар оскуолалар тустарынан информацияны суруйан ыытыҥ диэн сорудахтаабыппыт. Онно – нэһилиэк чугастыы оскуолалаах нэһилиэктэн, улуус кииниттэн төһө ыраах сытара, айан суола хайдаҕа, тырааныспар сырыытын, суол-иис туруга, суолга баар айылҕа мэһэйэ, интэринээт баара-суоҕа, нэһилиэнньэ, оҕо ахсаана, оскуола хайдах туруктааҕа, хамнас кээмэйэ, оҕолор үөрэххэ киириилэрин ахсаана, үөрэх хаачыстыбатын көрдөрүүтэ уо.д.а. быһата, оскуола үлэтин-хамнаһын көрдөрөр бары өрүтэ (параметрдара) киирэр”, – диэтэ.
В.Егоров: “202 уураахха 9.5 пууну көрүҥ – алтынньы 1 күнүгэр диэри 2020 сылга олоххо киирэр былааны оҥоруу диэн турар. Биһиги ол информацияны ырытан баран салгыы дьүүллэһиэхпитин наада”, – диэтэ. Миниистир уурааҕы толорор буоллаҕа...
Хас биирдии ыстаат иһин
Булуҥ улууһун баһылыга Игорь Кудряшов: “Тэрилтэ ыстаатыһын уларытыы оройуон экэнэмиичэскэй куттала суох буолуутун боппуруоһун хаарыйар. Хас биирдии эдьинииссэ иһин охсуһуом. Оскуола уларыйарыгар 9-10-11 кылаастары эрэ буолбакка, биһиэхэ үлэлии кэлэр учууталлар ол кылаастарга биэриэх чаастарын эмиэ сүтэрэбит. Ол кэлин оскуола начаалынай буоларыгар тиэрдиэ. Бастаан итинник саҕаланар, ону “ол 1-2 киһи чааһын сүтэрэрэ улахан эбит” дииллэр. Оттон инники сайдыыга ол төһөлөөх охсоро буолуой?!” – диэтэ.
Аллайыаха улууһун баһылыгын 1 солбуйааччыта Ариса Суздалова 202 уурааҕы олоххо киллэрии долгутарын эттэ. Кэккэ тыа оскуолалара начаалынай оскуолаҕа кубулайаллар. 56,3 ыстаат сарбыйыыга түбэһэр, онтон – 49,5 ыстаат педагогтар. Ити уурааҕынан, Чокуурдаахха баар соҕотох ускуустуба оскуолата суох буолар. Онон маннык оскуола нуорматын 2 тыһыынчаҕа диэри уларыталларыгар көрдөстө. “Түөрт нэһилиэк оскуолатын ыстаатыһын хааллараргытыгар көрдөһөбүт”, – диэтэ.
Алексей Николаев, Бөрөлөөх нэһилиэгин баһылыга оскуолабыт дьылҕатын туһугар көрдөһөөрү бэйэм харчыбынан маҥнай “бураанынан”, онтон массыынана, салгыы сөмөлүөтүнэн кэллим диэтэ. “Биһиги Бөрөлөөхпүтүгэр орто оскуолаҕа 19 оҕо үөрэнэр. Чокуурдаахха, оройуон киинигэр диэри кыһыҥҥы суолунан “бураанынан” – 160 км., сайын оҥочонон – 480 км. Ханнык да тырааныспар сырыыта суох. МИ-8 бөртөлүөт санэриэйсэтэ сылга иккитэ эрэ көтөр. Ыам ыйыгар уонна балаҕан ыйын саҕаланыыта. Арктическай, ыраах сытар улуустарга бу уураах олоххо киириитин тохтоторго көрдөһөбүн. Оскуолабытын орто оскуолаттан начаалынайга көһөрүү – нэһилиэги өлөрөргө быһа суол. Биһиги 2030 сылга диэри Стратегия ылыммыппыт, элбэх былааннаахпыт, бырайыактаахпыт. Бу уураах ону барытын туора сотор”, – диэтэ.
Андрей Варламов, Нерюнгри оройуонун баһылыгын солбуйааччыта ымыттыбакка Иенграҕа уопсайа холбоон уонча ыстаат сарбылларын туһунан аахта: култуураҕа – бачча, оҕо саадыгар – оччо, оскуолаҕа – итиччэ” диэн. Е.Х. Голомарева: “Хайдах? Иенгра – улахан бөһүөлэк, итиччэ элбэх киһини сарбыйарга сөбүлэһэн олороҕут дуо?” – диэбитигэр баһылык солбуйааччыта “биһиги сөбүлэспэппит ээ” диэн итэҕэтиитэ суох хардарда... Баҕар, сөбүлэспэтэ буолуо эрээри, соруйдахтарына, “бу эдэр, толоругас чунуобунньуктар ханна барыахтарай?!” дии саныыгын... Бу курдук олоҕу билбэт салайааччылары анаталаан баран, билигин норуоту көмүскүүр дурдата-хаххата суох буолан олорорбутуттан харааста саныыгын.
Сход быһаарыахтаах
Иван Павлов, Муома улууһун баһылыга 202-с уурааҕы тохтотуохха диэтэ. “Биһиги итинэн 87 эдьинииссэ ыстааты сүтэрэбит. Оттон ол 87 – хотугу эргимтэ көмүс пуондата, үөрэхтээх, таһымнаах учууталлары эрэ буолбакка, кинилэр чугас дьоннорун, оҕолорун сүтэриэхпит. Дьиэнэн көһөн барыахтара. Оҕо ускуустубатын оскуолата эмиэ сабыллар кыахтаах. Биһиги ити параметрга, киритиэрийгэ уонна өссө туох дэнэрий – ханан да эппиэттээбэппит....
Онон биһиги миниистирдэргэ, парламеҥҥа бу 202 №-дээх уурааҕы кытта сөбүлэспэппитин биллэрэбит. Оптимизация, реорганизация кэннэ, туох хааларый, ол национальнай дэнэр нэһилиэктэргэ? Итиннэ эбэҥки, саха тылын үөрэтэллэр, төрүт үгэстэри, култуураны тута сылдьаллар. Улахан Чыыстайга “Ньургуһун” диэн сахалыы оҕо саадын суох оҥорон эрэллэр.
Муомаҕа 2014 сыллаахха эмиэ улахан реорганизация-сарбыйыы үлэтэ барбыта. 5 юридическай бүддьүөт тэрилтэтэ суох оҥоһуллубута. Онно салгыы бу “бэлэх” тутан олоробут: эмиэ суох гыныы, эмиэ реорганизация. 131 Федеральнай сокуонунан маннык суолталаах боппуруостар нэһилиэнньэ сходтарынан быһаарыллыахтаахтар”, – диэн быһаччы эттэ.
Томпоҕо эмиэ наһаа элбэх сарбыллыы тахсыах чинчилээх. Тоҕо элбэх сарбыллыы баарын ыйыттылар да үөтэлээҕи истибэтилэр. Арай биир түгэн сөхтөрдө. Л.Корнилова, идэлээхтэр сойуустарыттан: “Кулун тутардааҕы дааннайынан, Томпо улууһунааҕы балыыһаҕа барыта 32, 75 шт.э. сарбыллар диэн. Сыыппара бүгүн уларыйбыт. Бу дааннай төһө “сибиэһэйий?” Маны Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтэ биэрдэ дуу эбэтэр, балыыһа салалтата дуу?” – диэн туоһуласта. Онуоха Томпо бэрэстэбиитэлэ: “Биһиэхэ министиэристибэттэн эрийэн эппиттэрэ, бачча сыыппараны биэриҥ диэн...”, – диэн ыган таһаарда...
“Ол аата, күн аайы эһиэхэ бачча сыыппарата аҕалыҥ дииллэрин эһиги ону суруйа олорор буоллаххыт...” – диэн быһаарда боропсойуус. “Томпоҕо сарбыллыы ахсаана олус элбэҕинэн, суругунан бырахса олорбокко, миэстэтигэр баран хамыыһыйа чилиэннэрэ, дьокутааттар үлэлииллэрэ наада” – диэн буолла.
Өлөөн национальнай эбэҥки оройуонун баһылыга А.Иванов үөрэххэ, култуураҕа балаһыанньа балачча туруктааҕын ыйан туран, доруобуйа харыстабылыгар тохтоото. Оройуон үрдүнэн былааннаммыт мэдиссиинэ өҥөтүн оҥоруу судаарыстыбаннай сакааһа кыччаан иһэр. Маны кытта куойка ахсаана аччыыр. 29 куойкаттан 22 куойка буолбут. Ээйик диэн саамай ыраах сытар нэһилиэккэ куойка суох буолар үһү. Учаастак балыыһата амбылатыарыйаҕа кубулуйар. Киин оройуоннааҕы балыыһаны ылар буоллахха, төрүүр, хирургия уонна оҕо отделениелара холбоһон биир отделение буолуохтаахтар. “Онно барытыгар биир медсестра пуоһа баар буолуо. Ол мэдиссиинэ көмөтүн оҥорорго, ол көмө көдьүүстээх буоларыгар хайдах дьайыай? Аны, дьахталлар төрүүр отделениеларын хирургияны кытта холбуур бу тугуй? Төрүүр отделениеҕа 3 куойка сарбыллар. Онно гинекология ыарыылаах, патологиялаах уонна төрүүр дьахталлар биир палаатаҕа сытыахтара диэн буолла. Бу этика боппуруоһа буолбатах дуо? Терапия отделениетын букатын да 7 куойкаҕа тиийэ сарбыйыы оройуон олохтоохторугар социальнай тыҥааһыны үөскэтиэн сөп. Оттон Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтин позицията: “Стационар – пансионат буолбатах. Дьон поликлиника нөҥүө эмтэниэхтээх” диэн. Ол эрээри, биир кэлимник толкуйданыахтаах этэ. Онон бырабыыталыстыбаттан биһигини кытта кэпсэтиҥ, сүбэлэһиҥ уонна мэдиссиинэ көмөтүн судаарыстыбаннай кээмэйин аччатымаҥ”, – диэтэ.
Гаврил Ильич, Үөһээ Дьааҥы улууһун баһылыгын социальнай боппуруостарга солбуйааччыта: “Боруулаах орто оскуолатын учууталлара сурук суруйдулар. Бу биир бастыҥ, бөдөҥ оскуолабыт. Кинилэргэ үөрэнээччилэрин ахсаана аҕыйаан иһэр. Онон сарбыйыыга түбэһиэхпит, орто оскуолаттан 9 кылаастаах оскуолаҕа кубулутуохтара диэн саллаллар”, – диэтэ.
Уус Майда улууһун баһылыга Александр Антипин: “2000 -2010 сылларга улууспутугар көмүс хостооччулар бөһүөлэктэрин сабыынан сибэстээн, 4 оскуола сабыллыбыта. Ону кытта 2010-2019 сылга диэри оҕо саада, оскуолалар уларытыллыбыттара. Ол да буоллар үөһэттэн уларытыылары киллэриҥ дии олороллор. Быһаччы этэр наада: бу маннык уларытыы нэһилиэнньэ барыытын түргэтэтиэ эрэ. Онон толкуйдамматах быһаарыылары ылынар олох сатаммат. Учаастак балыыһаларын амбулаторияҕа көһөрүҥ дииллэр. Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтигэр ол туһата суоҕун дакаастыы сатаатыбыт. Ыраах сытар нэһилиэнньэлээх пууннарга бу олох сыыһа быһаарыы”, – диэн утарарын эттэ.
А.Марфусалова: “Оройуоннартан билигин ыксалынан туох эрэ быһаарыныылары ыллаттара сатыыллар. Аллайыахаҕа түөрт оскуола сарбыллан эрэрэ бу тугуй? Стратегическай киин ону “суоттаабыт” үһү! Бөрөлөөх, Чкалов дьылҕатын быһаарбыттар! Ол – бөһүөлэктэри эһии. Салгыы – иччитэхсийбит сирдэр хаалыахтара. Билигин хоту нэһилиэнньэ уонча төгүл аччаата. Оттон биһиги Арктикаҕа Арассыыйа оборуонатын бөҕөргөтүү, ханнык эрэ стратегическай сыал-сорук туһунан кэпсэтэбит. Дьиҥинэн, барыта таҥнарыта оҥоһулла турар дии. Ол аата, сирбитин арыйан, кимиэхэ өҥө оҥоробут?” – диэтэ.
Вячеслав Шадрин, Аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар ассоциацияларын бэрэстэбиитэлэ “Мин 202 уураахха бырачыаспын биллэрэбин. Омук култууратын, тылын, үгэстэрин сөргүтэн, көмүскээн илдьэ сылдьар кииннэр – оскуолалар. Дьүкээгир тыла – аан дойдуга соҕотох тыл. Ону үөрэтэр Нелемнэйдээҕи оскуоланы сүрүн гынан баран кэлин начаалынай гынаары гынаҕыт дуо?! Нуучча Устьетыгар, Походскайга баар оскуоланы барытын оптимизациялаан кэбиһээри гынаҕыт?! Ол сабылларга хардыы буолар! Хоту интэринээттэр эҥин суохтар. Ону тутар буоллахха, үлүгэр үп-харчы ороскуоттаныа. Интэринээттэргэ омук төрүт эйгэтэ суох буолуо, ким ону тутуһуой дуу үөрэтиэй дуу? Биһиги ону хайдах быһаарыахпытый? Маны тохтотуохха!” – диэтэ.
Бу испиктээги тохтотуҥ!
Зоя Корнилова: “Маннык дьаһанан, эһиги Төрүт сокуону утары бараҕыт. Нэһилиэнньэ биһиги наадабыт суох эрэ дии саныыр. Ол кып-кыра балыыһаларга бэтэрээннэр эрэйдээхтэр эмтэнэллэрэ, абырахтана сыта түһэллэрэ. Билигин ол суох буолар. Тоҕо мэдиссиинэни сайыннарыы, базатын тупсарыы туһунан эппэккэ, барытын суох гына, сарбыйа эрэ сатыыгыт?
Биһиги 90-с сылларга суоттааммыт, Саха сирэ ювелирнай алмаас 20%-нын, көмүс 11,5% -нын бэйэбитигэр ылар кыахтаммыппыт. Билигин ону барытын төттөрү биэрэ олороҕут. Өссө “дьон олоҕун тупсарабыт” диэн ааттыыгыт. Саат-суут! Бу сарбыллыы, уларыйыы – улахан социальнай кыһалҕа. Онон нэһилиэнньэни кытта булгуччу кэпсэтиллэн эрэ баран быһаарыы ылыллыахтаах! Маны тохтотуохха! Өрөспүүбүлүкэ хамыыһыйатын тэрийиэххэ. Онно биһигини, урукку дьокуттааттары киллэриэххэ. Бу докумуону эспэртиисэлээн баран тохтотторуохха, эбэтэр суукка барыахха. Хоту улуустарга “ордук” ыстаат баара ынырык балаһыанньаны көрдөрөр. Онно ким даҕаны барбат, усулуобуйата ыарахана бэрт. Тоҕо оннук буолбутун ким даҕаны эппэт? Онон булгуччу анаалыс ыытар наада”, – диэтэ.
Александр Иванов, Өлөөн баһылыга: “Бүгүн үчүгэй кэпсэтии буолла. Хомойуох иһин, министиэристибэлэртэн, бырабыыталыстыбаттан биһигини кытта ким даҕаны маннык чопчу кэпсэтиини ыыта илик. Онон кинилэргэ бу холобур буоллун”, –диэн бэлиэтээн эттэ.
***
Бу иннинэ буолбут Ил Түмэн 4 кэмитиэтин киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕар 202 №-дээх уураах олоххо киириитин “дорожнай каартатын оҥорорго” диэн быһаарыы ылыллыбыт эбит буоллаҕына, Арктика кэмитиэтин киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕа салгыы баран, хотугу улуустарга бу уурааҕы тохтотон эрэргэ диэн быһаарыы ылынна.
Доруобуйа харыстабылын солбуйааччы миниистирэ бу ыытыллар оптимизация түмүгэр 4,5 млрд солк. босхолонорун эттэ. Онтон 2 млрд – хамнаһы үрдэтиигэ, 2 млрд – онкологияҕа барыаҕын туһунан эппитигэр Зоя Корнилова кыынньан турда: “Дьону үлэлэриттэн ууратан, атын дьон хамнаһын үрдэтэргэ туох көдьүүс баар буолуоҕай?”
Нина ГЕРАСИМОВА.
