Мииринэйгэ туризм баар дуо?

Биhиги алмаастаах кыраайбыт, күдээринэ дойду буолбатах. Аан дойду бастыҥ киэргэл тааhа – алмаас хостонор сирэ. Маннык дойду кэрэ-бэлиэ миэстэлэригэр интэриэhи, бастатан туран, олохтоох былаас сириэдитиэхтээх этэ.

90-с сылларга “Алмазинтур”, 2000 сылларга “Мирный-тур”, “Северный ветер” диэн Мииринэй оройуонун иһигэр туризымынан быһаччы дьарыктанар тэрилтэлэр бааллара. Олор билигин суохтар. Степан Иванов “Мирный-Тур” тэрилтэтэ Москубаттан кэлэр урбаанньыттары “МИР” карьерыгар сырытыннарбыта. “Северный ветер” диэн сүрдээх интэриэһинэй турдаах саха уола Андрей Иванов мииринэйдэри Сунтаарга “Тещин язык” диэн турбазаҕа, Мииринэй оройуонун кэрэ-бэлиэ миэстэлэринэн сырытыннарбыта. Сэргэхсийии бөҕө буолбуппут. Ол сүтэн-уостан хаалла. Уопсайынан, бачча улахан оройуоҥҥа туризм өйөммөтө, сайдыбата. Оройуоммут уонна куорат былаастарыттан бу туhунан ыйытар оруннаах буолуо.

Бэс ыйын 13-14 күннэригэр Мииринэй куоратыгар, Саха сирин арҕаа түөлбэтин инники сайдыытын тула мунньах буолуохтаах. Ким эмит онно бу боппуруоһу көтөҕүө дуо? Саарбах. Мииринэй уонна Бүлүү улуустарын икки ардыларыгар алтыһыы Бүлүү улуустарын күнүн Мииринэйгэ ыыппатахтара уонча сыл буолла. Хардарыта дэлэгээссийэлэр сылдьыбатахтара быданнаата. Бу сайаҕаһа суох быhыы буолбатах дуо? Алмаастаах куорат баар буолбута 60, оройуон тэриллибитэ 50 сылыгар туомугар эрэ ыhыах ыыппыттара. Улуустартан бэрт аҕыйах ыалдьыт ыҥырыллыбыта. Урукку курдук Мииринэйгэ, Анаабыр, Өлөөн, Тиксии, Сунтаар, Ньурба, Үөһээ-Бyлyy, Бүлүү улуустара аны кэлбэт-барбат, ыалдьыттаабат буолан тураллар. 2000 сылларга “Тоҥ балык” ас-үөл бэстибээлигэр бэл Аллараа Халымалар(Походскай), эдьигээннэр, анаабырдар кэлэллэр этэ. Билигин ончу суох.

2004 сыллаахха Өлүөхүмэттэн гиипсэ руднигын дэлэгээссийэтэ кэлбитин “ытыс үрдүгэр түһэрэн” ылбатахтара. Токкоҕо “Ини-Бии” диэн турфирма баарыгар мииринэйдэри ыҥырбыттарыгар ким да сэргээбэтэҕэ. Даҕатан эттэххэ, өлүөхүмэлэри кытары суол-иис да суох. Тыа улуустара Мииринэйгэ атыылыы, эргинэ кэлэр баҕа санаалара кыччаан иһэр. “Байдам”, “Алмаастаах күһүн” “Алмаастаах түөлбэ” саас, күhүн, Саҥа дьыл иннинэ буолар атыы дьаарбаҥката тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ уонна “Ситим” медиа-бөлөх тэрийиитэ суох кыайан ыытыллыбаттар. Бэл, ахсынньыга буолар дьаарбаҥкаҕа бэрт эрэйинэн, кыттааччылары ыҥыраллар. Кэлэппиттэрэ бэрт. Ким да сэргээбэт, туоххаһыйбат сирэ буолан эрэбит дуу, хайдах дуу? Ити курдук, мииринэйдэр Өрөспүүбүлүкэттэн бүтэйэн, бэйэбитигэр эрэ бүгэн иһэбит.

Туризм тула санаалар

Саха сиригэр “Бирилийээн нэдиэлэтин” чэрчитинэн “Алмаастаах аартык” (“Алмазный путь”) диэн туризм барыла хайдах саҕаламмыта да оннук уостан хаалбыта.

2013-14 сылларга бу тэрээhини бар туомугар эрэ ыыппыттарыттан бэркиhээбитим. 2013 сыллаахха Соҕурууҥҥу Кэриэйдэр дэлэгээссийэлэрэ кэлэр диэбиттэрэ да кэлбэтэхтэрэ. Кинилэр оннуларыгар Дьокуускайтан устудьуоннары ыыппыттара. Суруналыыстартан наадалаахтарын эрэ талбыттара. Мииринэй чунуобунньуктара “Бирилийээн нэдиэлэтин” булгуччу Москуба уонна бырабыытылыстыба эрэ хаhыаттара сырдатыахтаахтар диэн омсолоохтук толкуйдаабыттар этэ. Манна биир “Бирилийээн нэдиэлэтин” олус эриэхэбэйдик ыыппыттарын умнубаппын. Былаастар хайдах эрэ суруналыыстары омук дэлэгээссийэлэригэр чугаhаппат гына, туспа тута сатаабыттара. Чэйдэтэр кафеларыгар экскурсоводтарбыт Кытай дэлэгээссийитэтиттэн туора тутан, туспа остуолларга олордубуттара. Бэл, туспа оптуобус, туспа экскурсовод, маршрут анаабыттара. Омук туристарыттан интервью ыларбар мэһэйдэһэн, көҥөөн сордоммуттара көрөргө сүөргү да этэ.

2014 сыллаахха соруйан киhини кыынньаабыттыы, бырабыытылыстыба эрэ хаhыаттарын бу кэскиллээх бырайыагы сырдатыыга кытыннарарга көҥyл биэрбиттэрэ. Мииринэй экскурсовода ону кыhаллан толоро сатаан, бырабыытылыстыба уонна оройуон хаhыатын кэрэспэндьиэннэрин эрэ оптуобуска киллэртээбитэ. Оптуобус аана мин сирэйим иннигэр сабыллан «лип» гыммыта. Өрөспүүбүлүкэ көҥүл иһитиннэрэр-биллэрэр эйгэтигэр үлэлиир кэрэспэндьиэни туоратар “бэрэбиэркэлэммит ньымалара” маннык. Мииринэй былаастарыгар сэкэрэтээрдэри хаhыытаппытынан киирэн бу туhунан эппитим. Ону “иhиттибит, аныгыскы сырыыга атыннык дьаhаныахпыт” диэн уоскуппуттара.

Мин бэчээт эйгэтигэр отучча сыл үлэлээтим да, Мииринэй былаастарыгар курдук толоос “сорунуулаах хааччахтааhыны”, сырдатар-иhитиннэрэр эйгэни “сүүмэрдээhини” кытары ханна да алтыhа иликпин. Оттон бу судаарыстыба сокуонун кэhии буолбатах дуо? Арассыыйа холуобунай кодексатыгар 144-с “Воспрепятствование законной деятельности журналиста”, “Злоупотребление правом” диэн ыстатыйалар бааллар ээ. Ити курдук, нyдьy-балайдык, хоччорхойдук, куһаҕаннык сыhыаннаhан тугу да үтүөнү ситиспэтилэр.

Туристыыр “Алмаастаах хочобутуттан” маттыбыт

Мииринэй куората – туризм сайдыытыгар интэриэһинэй сир эрээри, туга да соччо сатаммакка турар. Тэрээhиммит ончу кыайтарбат. Маассабай туризм манна төрүт сайдар кыаҕа суох. Дьиҥинэн ыллахха, Чуоналыыр күөл тулатын курдук сынньанар киин дьону син сэргэтиэ эбит. Манна ыhыахтыыр түhүлгэ, павильоннар, дьаарбайар ыллык уонна Чуоналыыр кылыгырас ыраас уулаах үрүйэтэ сэргэтэллэр. Мантан чугас “Саха сирин тыыннаах алмаастара” зоопарка үлэлиир.

Күрүөлэммит сиргэ яктар, бизоннар, кулааhай, овцебыктар, тайах, килиэккэҕэ икки эhэ бааллар. Краснодар уобалаhыттан алта павлиннары олохсуппуттара. Ньиэп үлэhиттэрэ туора туруохтарыгар, бобуохтарыгар диэри Мииринэй олохтоохторо зоопаркаҕа дьэ сылдьан испиттэрэ. “Саха сирин тыыннаах алмаастара” туох баар кыыллыын-сүөллүүн Оччугуй Ботуобуйаҕа, МУАД-ка көһөр буолла. Биричиинэтэ диэн зоопарк турар сирэ ньиэп скважинатын хаһыахтаах сир буолан хаалбыт.

Мииринэйгэ тоҕо дьулуспат буоллулар?

Мииринэйгэ хаhан эрэ Бүлүү куоратын, Ньурбаны уонна Сунтаары кытары сибээстиир авиа-рейстэр баар этилэр. Дьон син кэлэрэ. Оскуолалартан дэлэгээссийэлэр кэлэллэрэ. “МИР” карьерга, Чернышевскайга – Бүлүү ГЭС күрүлгэнигэр сылдьаллара. Ол авиация эстэн, рейстэр сабыллыбыттара ыраатта. Билигин Мииринэйгэ кэлэр алдьархай ороскуоттаах буолан турар. Холобур, Дьокуускайтан Мииринэйгэ диэри салгын суолунан айанныырга ортотунан 17.500 тыһ солк ирдэнэр. Оннук ыарахан сыана өтөрүнэн кыччыыр сибикитэ суох.

Саха сирин бырабыытылыстыбата экэнэмиичэскэй киинигэр – алмаастаах, гаастаах-ньиэптээх, ГЭС-тээх Мииринэйгэ айанныыр салгын аалларыгар субсидия туруорсубата. Ол түмүгэр маннык балаhыанньа ыга анньан турар. Тоҕо эрэ Мииринэйтэн Краснодарга, Кырыымҥа, Хабаровскайга диэри айанныыр авиа-хампаанньалар федеральнай киинтэн субсидия ылан, айаннарын сыанатын хас да бүк кыччаттылар. Туристыы, сири-уоту кытта билсиhэ диэн, Мииринэйгэ кэлиэхтэрин дураhыйааччылар баалларын да иhин манна усулуобуйа суох. Аны сыана ыарахана, араас өҥө хааччыстыбатын мөлтөҕө, аhыыр-үссэнэр сир эппиэттээбэтэ, хаһаайыттар тоҥкурууннара...

Мииринэй ыалдьытымсах куораттар ахсааннарыгар ахтыллыбата ситиннэ сытар. Сыананы чуолкайдаан ырытыахха, көстүүнэйдэргэ биир хонук 2-3 тыh солк., эбиэт – ортотунан 700 солк, сарсыардааҥҥы уонна киэhээҥҥи чэй – 500 солк, оптуобус – 30 солк, аэропуортан тахсар таксыы – 250 солк. Мииринэй дьаралыктаах сувенир уhулуччу ыарахан сыаналаах. Ол курдук, Мииринэй ойуулаах чааскы 1000 солк, чороон –1,5 тыh солк. Салгыы ааҕа да барбаппын. Манна туох барыта ыарахан, сиэрбис эппиэттээбэт мөкү.

Эгэ, дьоппуоннар кэлэн дураhыйыахтара дуо?

Кэнники сылларга дьоппуоннар бу диэки кэлэ да сорумматтар. 90-с сылларга син кэлэр этилэр. Билигин дьоппуоннар, кэриэйдэр, кытайдар хас эмэ сыл устата биирдэ кэллэхтэринэ да көстүүнэйдэриттэн тахсыбаттар, ханна да дьаарбайбаттар, тугунан да интэриэhиргээбэттэр.

Соҕурууттан кэлбит блогер Мииринэй туһунан...

Артемий диэн ааттаах блогер, айанньыт, Интернет ситимигэр Мииринэйи Аан дойду үрдүнэн “эриэн ыт элэгэр” ыыппыта. Олохтоох былаастартан ким да манна эппиэт биэрбэтэх. Бэйэлээх бэйэлэрин суруналыыстарын мунньахтан кырыктаахтык үүрэри сатыыр былаастар, Мииринэйи ханнык эрэ кэлии блогер сидьиҥник үөхпүтүгэр наадыйбатахтар. Дьэ бу маннык ньүкэн, бөрүкүтэ суох быһыы хаhан уларыйар?