Ыам ыйын 31 күнүгэр 48 сыл анараа өттүгэр Арассыыйаҕа оҕо дьыалаларынан дьарыктанар чаас тэриллибитэ. Билигин бу чаас Ис дьыала министиэристибэтин иһинэн оҕо дьыалаларыгар подразделение быһыытынан үлэлиир. Кинилэр үлэлэрин сүрүн хайысхата – сокуоннай саастарын туола илик оҕолорго куттал суоһаабатын хааччыйыы, буруйу оҥоруулары уодьуганнааһын уонна профилактика. Онон үлэлэрэ хара баһаам, баһа-атаҕа биллибэт. 24 чаас устата өрөбүлэ, сынньалаҥа суох оҕо туһугар туруулаһаллар. Бэс ыйын 1 күнүгэр – Оҕо көмүскэлин күнэ. Онон оҕолорбут барахсаттар хайаан да көмүскэллээх буолалларын, дьоллоох оҕо сааһы билиэхтээхтэрин өссө төгүл санатар сыаллаах ыам ыйын 27 күнүгэр оҕо көмүскэлигэр быһаччы үлэлии-хамсыы сылдьар Дьокуускай куорат полициятын управлениетын ПДН иниспиэктэрдэрин кытары эриэйдэҕэ тахсыстым.
Дьиҥэ, эриэйдэ күнүн болдьоһорго “өрөбүллэргэ тахсыс, дьэ, онно буолуо, саамай “смага”” диэн көрбүттэрин кыккыраччы аккаастаммытым. Урукку өттүгэр маннык эриэйдэлэргэ эмиэ хаста да сылдьыбытым. Ол кэннэ сүрэҕим ытырбахтаан, хас да күн санааҕа-онооҕо баттатан сылдьыбытым. Онон бу сырыыга “арыый чуумпу, улахан “смага” суох бэнидиэнньик күнү” анан-минээн болдьоспутум. Ол эрээри, бу да сырыыга улахан хараастыыга киирэн, санааҕа-онооҕо баттаттым...
Бүгүн ИДьМ МУ ПДН “Якутское” иниспиэктэрдэрин кытары куорат саамай дьалхааннаах, кырыы түөлбэтигэр – 17-с кыбартаалга уонна аэропорт эргин – сылдьыһыахтаахпын. Иниспиэктэрдэри кытары билсиэм иннинэ, куорат полициятын пресс-сулууспатын үлэһитэ Филипп Тырылгины кытары сокуоннай саастарын туола илик оҕолор дьыалаларыгар отделение начаалынньыга Оксана Будимировна Звержееваны кытары кэпсэтэбин.
385 оҕо учуокка турар
Полиция полковнига Оксана Звержеева этэринэн, күн бүгүн киин куораппытыгар 385 оҕо ПДН учуотугар турар. Маны таһынан, 316 төрөппүт эмиэ учуокка ылыллыбыт. Сыыппара сырыы аайы халбаҥныы турар эбит. Ким эрэ көнөр суолга туран учуоттан тахсар, ол оннугар атын дьон киирэн биэрэллэр. Инньэ гынан, чопчу бачча сыыппара диэн этэр сыыһа. “300 тыһ. нэһилиэнньэлээх куоракка 385 оҕо учуокка турара диэн элбэх дуо? – диэн ыйытыыбар Оксана Будимировна – маннык учуокка биир да оҕо турбатын туһугар кыһанабыт. Бу 400-чэ оҕо дьылҕата – уопсастыба суобаһыгар”, – диир. Өссө 10-ча сыллааҕыта киин куораппыт уулуссаларыгар кир-хах буолбут, умнаһыт оҕолору элбэхтэ көрөрбүт. Күн аайы көрөр буолан, үөрэнэн да бара сыспыппыт. Дьолго, билигин хартыына урукку курдук буолбатах. Тоҕо эрэ ПДН учуотугар наар иһэр-аһыыр, тииһиммэт, элбэх оҕолоох ыал оҕолоро туралларын курдук өйдөбүл баар. Ол эрээри, билигин социальнай ыстаатыһыттан тутулуга суох, тойоттор оҕолоро кытары учуокка тураллар. Итиниэхэ иитии боппуруоһугар ханан эрэ сыыһа-халты тахсыбыта сүрүн мэһэй буолар.
Куорат ПДН-гар 28 иниспиэктэр үлэлиир. Ким эрэ уоппускаҕа, бүлүтүөҥҥэ эҥин олорор буолан, күн бүгүн 14 иниспиэктэр үлэлии сылдьар. Кинилэр учаскыабайдарга сыһыарыллан, куораты түөлбэлэринэн арааран үлэлииллэр. Кыһыҥҥы будулҕан тымныыга, сайыҥҥы куйааска, сааскы бадарааҥҥа, күһүҥҥү ардахха, быһата, дьыл ханнык баҕарар кэмигэр туохтан да чаҕыйбакка, иҥнибэккэ күннэри-түүннэри тиргиллэллэр. Иниспиэктэр оҕолору кытары быһаччы үлэлиир уонна профилактиҕа ураты болҕомтону уурар буолан, педагогическай үөрэхтээх дьон үлэлииллэр. Кини психолог, педагог, дьүөгэ, табаарыс, ардыгар наада буоллаҕына, быраас да буолар. Этэргэ дылы, иниспиэктэр – ийэ, аҕа оруолун толорооччу. Кэнники кэмҥэ ПДН иниспиэктэрдэрин кэккэтигэр эр дьон сыһыарыллан үлэлиирэ элбээбит. Билигин куорат иниспиэктэрдэрин ортотугар 8 эр киһи баар. Көҥүл тустууга норуоттар икки ардыларынааҕы кылаастаах успуорт маастара Владимир Флегонтов эмиэ ПДН иниспиэктэринэн үлэлиир эбит.
17-с кыбартаалга
Урут-уруккуттан куорат 17-с кыбартаала бэрдэ суох түөлбэ ахсааныгар киирэр. Маннааҕы бараактар тустарынан киһи куйахата күүрүөх араас кэпсээн иһиллээччи. Бу сиргэ элбэх асоциальнай олохтоох дьон тоҕуоруһар, ускул-тэскил сылдьааччы элбэх. Самныбыт дьиэлэр өтөрүнэн көтүллэн, сөптөөх инфраструктура тутуллуо суох курдук. Бу аатырар, аймалҕаннаах кыбартаалга 20-тэн тахса сыл ПДН ыстаарсай иниспиэктэринэн улахан уопуттаах, полиция майора Людмила Александровна Семенова үлэлиир. Людмила Александровна кэнники 10 сыл устата Строительнай уокурукка сыһыарыллыбыт. Бу иннинэ куорат киинигэр эҥин үлэлээбит, оччотооҕу түөлбэтин “ырай олоҕо” диэн ааттыыр. Кини хас биирдии бараакка ханнык кыбартыыраҕа кимнээх олороллорун эндэппэккэ билэр. Кинини уулуссаҕа көрсөн дорооболоһон ааһааччы элбэх. Онон иниспиэктэр улахан аптарытыаттаах диэн тута сыана быһаҕын. Людмила Александровна – ийэлии эйэҕэс, ол эрээри сөбүгэр көрөн кытаанах майгылаах иниспиэктэр.
“Кыбартаал көтүллэрэ буоллар”
– Мин уокурукпар уопсайа 34 оҕо, 40-ча төрөппүт учуокка турар. Холобур, Киин уокурукка 4-5 оҕо учуокка турар эбит буоллаҕына, миэхэ саамай элбэх оҕо хараҕым далыгар сылдьар. Арааһынай дьылҕалаахтар бааллар. Урут учуокка турбут оҕолорум оҕолоро улаатан, аны кинилэри кытары бодьуустаһабын. Кыбартаалга улуустан кэлэн көһөөччү элбэх. Ордук хоту улуустартан кэлэллэр. Туох да күттүөннээх үлэтэ суох, аҥаардас оҕо босуобуйатыгар олорооччу элбэх. Аны туран, үгүстэрэ аһыы утахха умньаммыттар. Төрөппүттэр иһэр буоллахтарына, туох аанньа буолуой. Ордук дьахтар иһэр буоллаҕына. Дьахтар арыгыга ордук ылларар дииллэрэ кырдьык быһыылаах. Олох олоххо тардыһыылара суох буолар. Бүгүн хайдах эмэ гынан, саатар, биир бытыылканы булан испит киһи диэн саныыллар. Кыбаартал сыл ахсын төттөрүтүн самнан иһэр. Туох да үчүгэй уларыйыы барбат, күн-түүн олох ыараан иһэр. Инньэ гынан, дьон эмиэ оннук санааҕа ылларар эбит. Мин саамай ыра санаам диэн, саатар, биэнсийэҕэ тахсыахпар диэри бу кыбартаал бараактарын көтүрэн, киһилии инфраструктура туталлара буоллар. Оччоҕо, баҕар, син дьон олоххо тардыһыыта күүһүрүө этэ.
Людмила Александровна ааһан иһэн помуойа быыһыгар оонньуу сылдьар оҕолору көрөр уонна сүрэҕэ ытырбахтыыр.
– Көр, барахсаттарым бу курдук сылдьаахтыыллар ээ. Тулалыыр эйгэ оҕо өйүгэр-санаатыгар сөҥөн хаалар. Кыра эрдэхтэриттэн маннык амырыын эйгэҕэ улааппыт оҕолор сөптөөх суолу тутуһаллара уустук. Киэһэ аһыыра да суох сылдьан, күн аайы итирик төрөппүт сирэйтэн атыны билбэккэ сылдьан туох үчүгэйи көрөөхтүөхтэрэй? Билигин сайыҥҥы сынньалаҥ саҕаланна. Оҕолор оскуолаҕа сылдьыбат, күнү-быһа көҥүл сылдьар буоллахтарына буруйу оҥоруулара элбиир кутталлаах. Онон, дьарыктаах буоллуннар диэн социальнай сулууспалары эҥин кытары бииргэ үлэлэһэн куорат таһыгар хонуктаах лааҕырга киллэрэ сатыыбын. Оҕолор саастыылаахтарын кытары алтыһан, күнү быһа тото-хана аһаан, атын эйгэни көрөн, сынньаныа этилэр буоллаҕа. Төрөппүттэр да сынньаныах этилэр. Төлөпүөннээн “баһаалыста туһугар, путевка оҥорорго докумуоҥҥутун аҕалыҥ” диирбин кумаардаан да көрбөттөр. Аны лааҕырга путевка ыллахтарына да, оҕолорун сүгүн-саҕын бырааска көрдөрөн ыспыраапка эҥин ыла сатаабаттар. Бэйэм сиэтэн аҕалан, быраастартан көрдөһөн-ааттаһан киллэрэбин. Бу самныбыт дьиэлэргэ суунар-тараанар усулуобуйа баар буолуо дуо? Онон быттаах эҥин оҕолор элбэхтэр.
Мин бастаан үлэлии кэлэрбэр куоракка тыһыынчаттан тахса оҕо учуокка турара. Оттон билигин син эриһэн-эриһэн 400-чэ буолбут. Ол эрээри кэнники сылларга бу кыбартаалга дьадайыы аһара тэнийдэ диэн тоһоҕолоон этиэххэ наада. Урут син киэһэ күөстэнэрдээх эбит буоллахтарына, билигин биир тоорохой килиэби булан ыларыҥ уустук буолла. Дьон, чахчы, харчыта суох. Хомунаалынай төлөбүрүн эҥин кыайан уйумматтар. Аны, саатар, араас чэпчэтиигэ, көмөҕө киирсиҥ диэн этэ сатаан! Олох сиэтэн аҕаллахха биирдэ. Биһиэхэ дьон кэппэт таҥаһын эҥин аҕалар ээ. Ону кэлэн ылыҥ диэтэххэ наадыйбаттар. Бэйэм күүспүнэн илдьэн кэтэртэхпинэ биирдэ. Олус эпиэкэлиир, бэлэмҥэ үөрэтэр дии санаамаҥ. Мин кинилэри хайдах эмэ олоххо тардыһыылара улааттын диэн кыһанабын. Оҕолор барахсаттар буолуохтааҕын курдук кыһалҕаны билбэккэ, атыттар курдук күлэ-үөрэ сылдьалларыгар ис сүрэхпиттэн баҕарабын. Эйэлээх халлаан анныгар олорон, оҕо эмсэҕэлиирэ диэн ынырык буолбат дуо?
Дьэбэрэтэн тахсыы
Учуокка турар оҕолору ый ахсын бииртэн итэҕэһэ суохтук хайаан да бэрэбиэркэлииллэр. Өскөтүн оҕо кутталлаах усулуобуйаҕа сылдьар буоллаҕына, оҕону былдьаан, өрөспүүбүлүкэтээҕи оҕо социальнай-реабилитационнай киинигэр угаллар. Маннык киин өрөспүүбүлүкэҕэ соҕотох, баара-суоҕа 40 куойкалаах. Инньэ гынан, олус атахтыыр эбит. Иниспиэктэрдэр маны таһынан оскуолалары, эпиэкэлэри, КДН, уокуруктары кытары бииргэ алтыһан үлэлииллэр. Төрөппүт быраабын эпиэкэ уорганнара суут уурааҕынан биирдэ быһаллар. Учуокка турар ыаллары көнөр суолга туруоран, араас көмөнү оҥоро сатыыллар. Хомойуох иһин, ыһыктан кэбиһээччи элбэх. Быстах кэмҥэ төрөппүт быраабыттан быһыллыбыт дьон үлэ булан, арыгыттан эмтэнэн, көнөр суолга турдахтарына, төннөрүөхтэрин сөп. Этэргэ дылы, хайа баҕарар түгэҥҥэ үүтү-хайаҕаһы булуохха сөп. Оттон учуокка турар оҕолор буруйу оҥорон хаайыыга хараллыбаттарын инниттэн кыһамньылаах үлэ барар. Өйүн тутар оҕо көнөр эбит, оттон сорох бүдүрүйбүт кыаллыбат...
Кыбаартал биир самныбыт дьиэтин иккис этээһигэр киирэбит. Манна 7 оҕотуттан бырааба быһыллыбыт дьахтар олорор. Людмила Александровна биир үтүө күн дьиэлэри кэрийтии сылдьан уулуссаҕа бэркэ билэр оҕотун көрсүбүт. “Дьонуҥ дьиэлэригэр бааллар дуо? Ийэҥ, аҕаҥ тугу гыналлар?” – диэбит. Онуоха уолчаан “бааллар, ийэм ас астыыр, аҕам утах бытыылкатын аҥаардаан баран тугу эрэ табахтыы олорор” диэбит. Онуоха тута ол ыалга ыстаммыт. Аҕалара наркотикка туймааран өйө суох сыппыт... Онтон наркотиктан өлбүтүн кэннэ дьахтар 7 оҕолоох хаалбыт. Оҕолорун көрүмүнэ аата-ахсаана суох арыгылаан ийэ быраабыттан быстах кэмҥэ быһыллыбыт да, билигин да көнөр санаата суох. Дьиэҕэ киирбиппит, биир дьахтар көрүстэ. Дьүөгэтэбин диэн билиһиннэрдэ. Дьахтар ханна эрэ Манньыаттаах түөлбэтигэр дьээдьэҕэ сытар диэн буолла. Бу дьүөгэ докумуоннарын көрөн базаҕа үөрэттилэр, онтубут урут халааһыҥҥа сууттана сылдьыбыт эбит. Дьүөгэтэ “соторутааҕыта игирэ оҕолору түһэртэрдэ, оҕолорун ылар санаата суох, син биир иһэр” диэтэ.
Соторутааҕыта Жорницкай аатынан уулуссаҕа эмиэ биир наркоманы туппуттар. Хоту улуустан сылдьар биир дьахтар Киргизия гражданинын кытары булсубут. 1,5 саастаах оҕолоохтор эбит. Оҕо баар буолан, дьэҥдьиир кэмигэр иниспиэктэри илдьэ барбыттар. Кыбартыыраттан 800 гр. синтиэтикэ наркотигын былдьаабыттар.
Людмила Александровнаны кыбартаал хас биирдии оҕотун билэр диэтэхпинэ алҕаһаабаппын. Уулуссанан баран истэхпитинэ биир 17 саастаах уол көрсө түстэ уонна: “Хаһан путбуоллата ыҥыраҕыт? Мин хамаанда туруоран тиийиэм этэ”, – диир. Бу уол урут учуокка тура сылдьыбыт эбит. Иниспиэктэрдэр обургу оҕолор кииннэрин кытары кыттыһан путбуолга сыл ахсын турнир ыыталлар эбит. Людмила Александровна “учуоттан тахсыбыттарын да кэннэ син биир долгуйабын, хаһан оннуларын үчүгэйдик булуохтарыгар диэри кэтээн көрөбүн” диир.
Кэллиэгэлэрэ кэпсииллэринэн, биирдэ Людмила Александровна уоппускаҕа сырыттаҕына атын иниспиэктэр солбуйбут. Онуоха кыбаартал учуоттаахтара ааннарын аһан испэттэр үһү “биһиги Александровнабытын эрэ билинэбит” дииллэр үһү. Ол курдук бэриниилээхтик үлэлиир иниспиэктэр, майор Семенова!
Ыт уйатын саҕа дьиэҕэ
Амырыын сыттаах, аана нэһиилэ арыллар дьиэҕэ киирдибит. Манна 4 оҕолоох 26 саастаах эдэр ийэ олорор. Дьиэҕэ суох буолан биэрдэ, икки кыра оҕо утуйа сытар. Эбэлэрэ көрөн олорор. “Кыыһым оҕолорун босуобуйаларын ылан баран эмиэ барда, саҥа Ленскэйтэн сылдьар дьээдьэлэммит, онто саатар наркотиктанар. Оҕолору бэйэм анныбар ылыахпын, кыыһым туох да иһин буолуммат, бэйэбин кырбаары хаайар” диэтэ. Иниспиэктэр сэрэтии оҥордо уонна оҕолору сайыҥҥы кэмҥэ лааҕырга биэриэххэ диэн эттэ.
Биир эмиэ самнайбыт бараакка киирэбит. Манна 7 оҕолоох Ньурбаттан сылдьар ыал олорор. Аҕалара түптээх үлэтэ суох. Ийэлэрэ үлэлии сылдьар диэн буолла. Дьиэ иһэ амырыын, быраҕыллыбыт боппуолдьа курдук. Поролуон тэллэх сыыһыгар оҕолор утуйаахтыыллар эбит. Утуйар таҥас эҥин диэн суох. Оҕолор уулуссаҕа оонньуу сылдьаллар диэн буолла, онно утары таҕыстыбыт. Эмдэй-сэмдэй, сып-сытыы оҕолор кэллилэр. Бу сотору кэминэн Ньурбаҕа эбэлээх эһэлэригэр барыахтаахтар эбит. Бэһис кылааһы бүтэрбит уол ааспыт сырыыга дьиэтигэр хоммотох. Ону иниспиэктэр ыҥыран кэпсэттэ. Быттыйбыт баттаҕын кырыйбыттар эбит. Ыал аҕатыгар “итиэннэ иһэн көрөөр эрэ” диэн сэрэтии оҥордо. Иниспиэктэр тута учууталларыгар эрийэн үөрэх дьылын хайдах түмүктэбиттэрин кэпсэттэ. Иккис кылааһы бүтэрбит уолтан “оскуоланы хайдах түмүктээтиҥ” диэн ыйытабын. Уолум чоҕулуччу көрөн туран “мин оскуолаҕа остолуобуойга аһаары эрэ барабын ээ” диэхтиир...
Биир ыт уйатын саҕа никсик сыттаах дьиэҕэ 6 оҕолоох нуучча дьахтара олорор. Иһээччи кэргэнэ өлбүт эбит. Үс кыра оҕото урууларыгар Владивостокка сынньана бараары кэтэһэллэр эбит. 15 саастаах ыал улахан кыыһа “сайын үлэ булан үлэлээбит киһи” диир. Людмила Александровна Дьарыктаах буолуу киинин кытары кэпсэтэн толкуйдуохпут диэтэ. Хата, ийэлэрэ кэлиҥҥи кэмҥэ испэт буола сылдьар эбит. Саҥатыттан иһиттэххэ, аны оҕолорум туһугар таҥара көмөтүнэн уруккубар төннүбэтэх киһи диир. Иниспиэктэр бу ыалы кыраҕытык кэтээн көрөр.
Үһүс отдел иниспиэктэрдэрэ
Людмила Александровналыын быраһаайдаһан баран, аны салгыы куорат 3-с №-дээх полиция отделыгар тиийэбин. Миигин ыстаарсай иниспиэктэрдэр, полиция лейтенаннара Иннокентий Иванович Бурцев уонна Виталий Робертович Егоров диэн эдэр уолаттар көрсөллөр.
Кинилэр үһүс отделларыгар Марха, Тулагы, Маҕан, Аэропорт, ГРЭС , Кытай ырыынагын түөлбэлэрэ киирсэллэр. Бу түөлбэлэри административнай учаастактарга арааран көрөллөр-истэллэр. Бу уокурукка 26 оҕо уонна 17 төрөппүт учуокка турар эбит. Полициялар сэрэйбит курдук “өрөбүллэргэ кэлиэххин, дьэ, онно уопсай хартыынаны хайдах баарынан көрүөҥ этэ буоллаҕа” дэһэллэр.
Иниспиэктэрдэр үлэлэрин күнэ хайдах салалларый? Сарсыарда 8 ч. учаскыабайдары кытары начаалынньык оперативнай мунньаҕар сылдьан, дьуһуурунай суукка устата туох быһылаан буолбутун, иһитиннэрии киирбитин билсэллэр. Онно сокуоннай сааһын туола илик оҕо кыттыгастаах буоллаҕына, тута матырыйаал иниспиэктэрдэргэ салаллар. Күҥҥэ быһа холоон 10-ча матырыйаал киирэр эбит. Холобур, балыыһаттан эрийэн “бүгүн маннык оҕо эчэйиилээх киирдэ” эбэтэр оскуолаттан “бу оҕо үөрэнэ кэлбэтэ” эҥин диэн. Ону, биллэн турар, сыныйан туран бэрэбиэркэлииллэр. Сайын устата матырыйаал эмискэ элбиир эбит. Ону каникул кэмигэр дьарыга суох сылдьар оҕолор түүннэри-күнүстэри көрүүтэ-истиитэ суох сылдьан, буруйу оҥороллоро элбииринэн тахсар дииллэр. Итирик туруктаах оҕо тутуллара эмиэ элбиир дииллэр. Урукку өттүгэр токсикомания олус дэлэйэ сылдьыбыт эбит буоллаҕына, билигин арыый тохтообут үһү. Иниспиэктэрдэр оҕону 3 чаас устата тутар бырааптаахтар. Ол кэм устата оҕолор төрөппүттэрин, сокуоннай бэрэстэбиитэллэрин була сатыыллар. Оттон ким да көстүбэтэҕинэ, социальнай-реабилитационнай кииҥҥэ илдьэллэр, эбэтэр наада буоллаҕына балыыһаҕа угаллар. Аны туран, иниспиэктэрдэри тимир көлөнөн хааччыйыы олус мөлтөх эбит. Онон бэйэҥ тус массыынаҥ суох буоллаҕына, ити үлүгэр территорияны сатыы тилийэ көтөргөр тиийэҕин. Маны таһынан, ханна да буоларын курдук, иниспиэктэрдэр кумааҕы үлэтигэр көмүллэллэр. Онон бокуойа суох, куруук үлэ үөһүгэр сылдьаллар.
Амырыын сыттаах кыбартыыраҕа
Иниспиэктэрдэри кытары аэропорт түөлбэтигэр баар биир саҥа дьиэҕэ тиийэбит. Бу дьиэҕэ тулаайахтарга, хаарбах дьиэттэн көһөрүллүбүттэргэ кыбартыыра бөҕө биэрбиттэр. Инньэ гынан бэлэмҥэ үөрэнэн хаалбыт олохтоохтор хаарыан дьиэни дьаабылаабыттарын харааста көрөҕүн. Дьиэ консьержката иниспиэктэрдэри үөрэ көрсөр уонна ким-туох буолбутун, ханна оҕолор дьээбэлэммиттэрин, ким итирик сылдьыбытын эҥин барытын кэпсээн биэрэр. Иниспиэктэрдэр “маннык баабыскалар биһиги үлэбитин чэпчэтэллэр. Уопсайынан, уопсастыба бары болҕомтолоох буолара буоллар, буруйу оҥоруу быдан аччыа, оҕолор көмүскэллээх буолуулара улаатыа этэ” дэһэллэр.
Биир кыбартыыраҕа киирээри этээскэ тахсыбыппыт киһи төбөтө ыалдьар, хараҕа аһыйар амырыын сыта саба биэрдэ. Ааны эдэр хаһаайын арыйда. Бу ыал 6 оҕолоох икки хостоох кыбартыыраҕа симиллэн олорор эбит. Дьиэ иһэ эбиитин ип-итии. Кибис- кирдээх, сыгынньах оҕолор сүүрэкэлэһэ сылдьаллар. Ыал аҕата оҕолорун көрөн олорор эбит, оттон ийэлэрэ үлэтигэр сылдьар. Хас муннук ахсын кибис-кирдээх, сүптүр быһа сиэбит таҥастара чөмөхтөнөн сыталлар. Иниспиэктэрдэр “ааспыкка эмиэ суунаарыҥ, хомунаарыҥ” диэн эппиппит дии, тоҕо кыһаллыбаккыт диэн мөҕөн ыллылар. Хаһаайын, хата, “ээ, оттон ыппытын болкуоҥҥа үүрбүппүт ээ, онно ииктиир-саахтыыр” диир. Кырдьык, болкуоҥҥа биир ньирэй саҕа ыт хааллан олорор эбит. Ыал улахан оҕото, алтыска үөрэнэр диэтэххэ, хап-хачаайы. Сайын аҕалара лааҕырга биэриэх буоллубут диир. Оҕолортон ыйыттахха “лааҕырга барар үһүбүт дуо?” диэн үөрэ түһэллэр. Аҕалара хас саҥатын ахсын маатыратын быктаран иһэр. Ону иниспиэктэрдэр саба саҥарбыттарыгар биирдэ туттунна.
“Тоҕо итинник гынна?”
Биир кыбартыыраҕа тиийэбит. Аан аһаҕас, улаханнык өлөртөрбүт эр киһи утары көрсөр. Соторутааҕыта ыал ийэтэ бэйэтигэр тиийинэн өлбүт эбит. 15 уонна 14 саастаах кыргыттардаахтар. Улахан кыыс эдьиийигэр олоро барбыт. Кини эпиэкэ оҥорторор эбит. Кыра кыыс дьиэтигэр суох буолан биэрдэ. Аҕата этэринэн, “дьиэтин хомуйан, таҥаһын сууйан баран, көҥүллэтэн күүлэйдии барбыта” диир. Кыыһын хайгыыр, онтун быыһыгар “дьылҕа хаан олус да ыарахан. Кэргэним бачча сыл олорон баран, биһигини быраҕан тоҕо итинник гынна?” диэн ытамньыйар. Иниспиэктэрдэр “аны кэлэн төннөрбөккүн, арыгылааҥҥын сүрэх бааһын эмтээбэккин, иһэн бүт” диэн сэрэтии оҥордулар. Кыыһы кытары кэпсэтэрдээхпин, онон өссө киирэ сылдьыам диэт, иниспиэктэр тахсан барда. Иниспиэктэр: “Аҕалара арыгылаан бүтүө суох. Кыыһы кытары кэпсэтэн баран, социальнай-реабилитационнай кииҥҥэ илдьибит киһи”, – диир.
“Ханна баалларын билбэппин, киэр буолуҥ!”
Икки этээстээх мас уопсайга киирэбит. Манна дьиэтиттэн куруук тахсан барар обургу кыыс олорор. Бу түөлбэҕэ соторутааҕыта көһөн кэлбиттэр. Ааны син балай да тоҥсуйбуппут кэннэ биир итирик эмээхсин арыйда. Кыыһа уонна сиэнэ ханна баалларын ыйыппыттарыгар: “Мин хантан билиэхпиний? Миигин кытары олорботтор, киэр буолуҥ!” – диэн кыынньан турда. Иниспиэктэр “бу сарсыарда кэпсэтэрбэр манна олорор этилэр, эн саҥаҕын истибитим” диэтэ. Итирик киһиттэн тугу булан ылыаххыный? Иниспиэктэрдэр күн устата өссө киирэ сылдьыах буоллулар.
***
Хайа да муус сүрэхтээх киһи маннык эриэйдэҕэ сылдьыстаҕына, улаханнык санааргыаҕа, онно саарбахтаабаппын. Биир киһи “тойоттору ити ыалларга илдьибит киһи баар ини, баҕар, тугу эрэ быһаарыа этилэр” диэбиттээх. Кырдьык, маннык социальнай көстүү олохпут таһымын көрдөрөр буоллаҕа. Оҕолор барахсаттар дьоллоох оҕо сааһы билэллэрин туһугар хас биирдиибит эппиэтинэстээҕин умнумуоҕуҥ!
Дмитрий ИВАНОВ.
