Уорганнарбыт оҕону утары үлэлииллэр дуо?

Оҕо аан дойдутааҕы көмүскэлин күнүн үөрэ-көтө бырааһынньыктаан бүттүбүт. Оҕо барахсан дьоллоох саҥата, күлүүтэ хас куорат, улуус, нэһилиэк, дьиэ ахсын чугдаарда...

Оттон бу бырааһынньык күн Дьокуускайга куоракка иитиллэ сылдьар “эһэтиттэн, эбэтиттэн” атаҕастаммыт, охсуллубут үс оҕону Дьокуускайдааҕы чөлүгэр түһэрэр кииҥҥэ түүннэри аҕалан туттарбыттар. Бу быһылаан – иитэ ылар дьонтон кырыктаах сыһыан баарын дьиҥ бигэргэттэ. Оттон оҕону көмүскүөхтээх, быыһыахтаах анал уорганнарбыт көмүскүүллэрин оннугар, тоҕо үлэлэригэр эппиэтинэһэ суохтук сыһыаннаһа олороллоруй?! Эрэдээксийэҕэ бу оҕолор аҕаларын бииргэ төрөөбүт эдьиийдэрэ кэлэ сырытта.

Төгүрүк тулаайахтартан ас таһаарынан

Бу быһылаан иннинэ урут туох буолбутун сиһилии кэпсиир буоллахха маннык: уонча сыллааҕыта түөрт оҕолоох эдэркээн ыал Сунтаар сэлиэнньэтигэр дьоллоохтук олорбуттар. Бу ыалга алдьархай ааҥныа диэн ким билбитэ баарай?! 2011 сыллаахха бастаан ыал аҕата Е.П. баара-суоҕа 26 сааһыгар суол саахалыгар түбэһэн өлөн хаалар. Ол кэннэ ыал ийэтэ Нь.Е. ыарахан ыарыыттан өрүттүбэккэ 2015 сыллаахха, отут сааһыгар эмиэ күн сириттэн күрэнэр. Ийэ кэргэнэ өлбүтүн кэннэ кэлин иккис киһититтэн оҕолонор. Онон холбоон биэс оҕолонор. Инньэ гынан бу ыаллар ийэлэрэ өлбүтүн кэннэ биэс оҕолоро төгүрүк тулаайах хаалаллар. Уолаттары бокуонньук ийэ Дьокуускайга олорор тастыҥ эдьиийэ бэйэтигэр ылаттыыр. Соҕотох кыыһы Сунтаарга олорор, оччолорго 84 саастаах кырдьаҕас эбэтэ (ыал ийэтин Нь. эбэтэ) иитэ ылар. Оттон кыра уолу бэйэтин аҕата ылар. Онон оҕолор үс аҥыы бараллар. Бокуонньук аҕа Хоро нэһилиэгэр олорор ийэтэ (оҕолор төрөөбүт эбэлэрэ) туох баар докумуонун хомуйан, бэлэмнээн өрөспүүбүлүкэтээҕи эпиэкэҕэ кэлэн көрдүү сатаабыт да, тоҕо эрэ оҕолор төрөөбүт эбэлэрин төрүт чугаһаппатахтар. Төрүөтүн суругунан суруйан биэрбэтэхтэр, быһааран да абыраабатахтар. Оҕолор төрөөбүт эбэлэрэ төһө эмэ иитэр кыахтаах, үлэлээх-хамнастаах, эдэрчи (оччолорго 50 эрэ саастаах) дьахтар. Оттон туох да докумуонун хомуйсубакка кэлбит сыччах элбэх саҥалааҕынан “былааһы ылар” туора дьахтар үс уолу бэйэтигэр ылар.

Саамай дьиктитэ баар, бу дьахтар 2016 сыллаахха “биэс оҕону” иитэ ылбытынан сибээстээн, “Биэс оҕоттон үөһэ оҕолоохторго көмө” диэн судаарыстыба бырагырааматынан балтараа мөлүйүөнү ылар. Икки оҕотун атын киһи ылбытын кэннэ, хайдах докумуонун эргитэн-урбатан ити сууманы ылбытын сатаан санаабаппын (!). Бу харчытынан Дьокуускай киинигэр түөрт хостоох кыбартыыра атыылаһаллар. Ол кыбартыыраҕа билигин эппэкиин эрин уонна бэйэтин 36 саастаах уолун кытары олороллор. Оттон бу иитиллэр оҕолор муҥнаахтар Дьокуускайга баар интэринээт-оскуолаҕа олороохтууллар эбит. Саҥаларыгар туох даҕаны дьиппиэгэ суох эрээри! Аны туран, оҕолор бэйэлэрэ эдьийдэригэр кэпсииллэринэн, таҥастара-саптара илдьиркэй (кэтэ сылдьар атахтарын таҥаһа ону ырылыччы бигэргэтэр!), туттар маллара, оҕо-оҕо курдук саатар төлөппүөннэрэ, оонньуурдара да суох эбит. Судаарыстыбаттан оҕоҕо диэн бэриллэр босуобуйа ханна бара турара эбитэ буолла?!

Оҕолор аҕаларын өттүнэн эдьиийдэрэ Юлия Сабарайкина этэринэн, эппэкиин дьахтар (оҕолор иитийэх эбэлэрэ) бу түөрт сылы быһа биирдэ даҕаны оҕолору аҕаларын өттүлэринэн эбэлэрин, эдьиийдэрин, убайдарын кытары көрүһүннэрбэтэх. Эпиэкэлэртэн ыйыталаспыттарын эмиэ чугаһаппатахтар: “Оҕолор үчүгэй ыалга иитиллэ сылдьаллар, долгуйумаҥ”, – диэбиттэр. Ол онон хаалбыт.

Арай соһуччу көрсүбэтэҕэ буоллар?!

Юлия Сабарайкина түөрт сыл буолан баран, бу соторутааҕыта, ыам ыйын 27 күнүгэр, үлэтигэр баран иһэн, сарсыарда аҕыс чаас саҕана 18 №-дээх оптуобуска соһуччу хаан уруу бырааттарын көрсө түһэр. Эрдэ эппитим курдук, уолаттар саҥаларынан үчүгэй эрээри, тоҕо эрэ Өрөспүүбүлүкэтээҕи саҥаларынан мөлтөх оҕолор үөрэнэр интэринээт-оскуолаларыгар үөрэнэр эбиттэр. Уолаттар оптуобуска дьон баарыттан туттуммакка: “Биһигини билигин олорор эбэбит аахтан ылыҥ, быыһааҥ, биһигини кырбыыллар, хаайыы курдук олоробут!” – диэн иитиллэн олорор ыалларыгар хайдах курдук атаҕастанан, кырбанан олороллорун кэпсээбиттэр. Оҕолор мээнэҕэ итинник аймамматах буолуохтаахтар. Эдьиийдэрэ итиччэни истэн баран, хайдах аһаран кэбиһиэй? Уолаттары бу ыалтан сокуонунан ылан, атаҕастабыллаах, батталлаах олохтон быыһыыр толкуйга түһэр. Түөрт күн уолаттар эдьиийдэрин кытары оптуобуска көрсөллөр.

Эдьиийдэрэ эрэдээксийэҕэ кэлэн уолаттар барахсаттар уйа-хайа суох ытыы-ытыы кэпсиир видеоларын көрдөрдө. Туох да диэбит иһин, амырыын хартыына. Оҕолор котооройдор улахан киһи сидьиҥ атаҕастабылыттан кыһыйан-абаран ытыылларын киһи тулуйан көрбөт! Ама да, харчы, дьиэ туһугар ымсыыран оҕолору иитэ ылбыттарын иһин, наһаа итинник кыыллыйыа суохтаахтар буоллаҕа.

Соловьева оҕолору көмүскүүрүн оннугар...

Ыам ыйын 30 күнүгэр Юлия Сабарайкина тута СӨ Борокуратууратыгар, сарсыныгар СӨ Силиэстийэлиир кэмитиэтигэр маны бэрэбиэркэлииллэригэр, миэрэ ылалларыгар көрдөһөн, сайабылыанньа илдьэн биэрэр. Ол күн ким даҕаны ПДН-ҥа, эпиэкэ уорганыгар субуоннаабатах, ыйыталаспатах, уопсайынан, күн бүгүнүгэр диэри туох даҕаны бэрэбиэркэ ыытылла илик диэн үҥсүһээччи этэр. Ыксаан, ыам ыйын 31 күнүгэр СӨ Оҕо быраабын көмүскүүр уорган боломуочунайа Анна Соловьеваҕа сурук суруйан киллэрэр. Быыһаатаҕына кини эрэ быыһыа дии санаан. Үҥсээччи суругун регистрациялаабатахтар даҕаны. Ол эрээри тылларынан “барытын быһаарсыах” буолан хаалбыттар. Хомойуох иһин, Соловьева сонно тута эпиэкэлэргэ да, сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолору кытары дьарыгырар Дьокуускайдааҕы отделга да биллэрбэтэх. Бу тэрилтэ үлэһитэ уол үҥсүһээччигэ бэйэтигэр эппитинэн, кэмниэ кэнэҕэс киэһэ 6 чаас 10 мүнүүтэҕэ биирдэ эпиэкэҕэ хайа эрэ саайт нөҥүө биллэрбит курдуктар. Тэрилтэ үлэлээн бүппүтүн, көмпүүтэр сабыллыбытын кэннэ. Быһата, анал уорганнарбыт оҕолору быыһыыры наадалааҕынан аахпатахтар! Дьиҥэ, оҕолору иитэ сылдьар эппэкииннэр оҕоҕо кырыктаахтык сыһыаннаспыттарын, илиилэрин көтөхпүттэрин туһунан иһитиннэрии киирдэҕинэ, суһаллык бэрэбиэркэлиэхтээхтэр этэ эбээт! Бука, “оҕону көмүскүүргэ аналлаах бырааһынньыкка бэлэмнэнэн бокуойа суох” сырыттахтара буолуо...

РФ Дьиэ кэргэн кодексын 56 ыстатыйатыгар: “Должностные лица организаций и иные граждане, которым станет известно об угрозе жизни или здоровью ребенка, о нарушении его прав и законных интересов, обязаны сообщить об этом в орган опеки и попечительства по месту фактического нахождения ребенка. При получении таких сведений орган опеки и попечительства обязан принять необходимые меры по защите прав и законных интересов ребенка”, – диэн сурулла сылдьар.

Бэс ыйын 1 күнүгэр, бука бары Оҕо көмүскэлин күнүн бырааһынньыктыы сылдьар кэммитигэр, эппэкиин кэргэнэ “халадыынньыгы араарбыккыт” диэн матыыптаан иитиллээччитин сутуругунан кулгаах тааска сырбаппыт! Икки уол таһырдьа куотан тахсыбыттар уонна тута эдьиийдэригэр субуоннаабыттар. Инньэ гынан, эдьиийдэрэ охсуллубут уолу ПДН уонна эпиэкэ үлэһиттэрин кытары тута Медкииҥҥэ илдьэн көрдөрбүттэр, кырбаммытын туһунан ыспыраапка ылбыттар. Отоларинголог быраас: “Побои. Ушиб околоушной области слева. Баротравма. Тугоухость”, – диэн диагноз туруоран, оҕо чахчы кырбаммытын бигэргэтэн суруйбут. Хомойуох иһин, эппэкииннэр ити бастакы эрэ охсуулара буолбатах эбит. Оҕолор видеоҕа ытыы-ытыы кэпсииллэрин иһиттэххэ уонна эдьиийдэригэр кэпсээбиттэринэн, түөрт сыл кинилэргэ олороллорун тухары мэлдьи атаҕастабылга сылдьыбыттар. Эр киһи уолунуун кырбыыллар, охсуталыыллар эбит (бу оҕолор эдьиийдэригэр кэпсээбиттэринэн)! Улахан уол видеоҕа кэпсииринэн, эр киһи (“эһэлэрэ” диэн ааттаах киһи) уолу тииһэ туллан түһүөр диэри остуолга сирэйинэн саайталаабыт. Ити үлүгэр кыыллыы быһыыны көрөн туран “эбэлэрэ” буолуохсут уолу быыһыырын оннугар: “Хааҥҥын сотун, акаары!” – диэн күргүйдээбит. Ама да буолбутун иһин, дьиикэй быһыы буолбатах дуо?!

Бу матырыйаал сурулла сылдьар кэмигэр биллибитинэн, эппэкииннэр бэс ыйын 4 күнүгэр поликлиникаттан оҕолор медкарталарын ылбыттар. Дьиҥэ, оҕо медкартата илиигэ бэриллиэ суохтаах этэ буолбатах дуо? Тоҕо бу дьоҥҥо оҕолор медкарталара наада буолла? Бука сэрэйдэххэ, хара дьыалаларын суох гынаары, “эрдэттэн кулгааҕа ыалдьар этэ” дэттэрээри ылбыт буолуохтарын сөп.

Өскөтүн, оҕону көмүскүүр эбээһинэстээх боломуочунайбыт Анна Соловьева ыам ыйын 31 күнүгэр киирбит иһитиннэриини наадалаахха ааҕан, сонно тута эпиэкэлэргэ дуу, ПДН-ҥа дуу субуоннаан уолаттары ити ыалтан ылларбыта буоллар, уол кулгааҕа бүтүн буолуох этэ. Бу быһылаан бэс ыйын 1 күнүгэр буолар! Уолаттар эдьиийдэригэр тыллаабыттарын эрэ кэннэ, Юлия Сабарайкина сүүрэн-көтөн, ПДН ол күн баран уолаттары ылаллар уонна Дьокуускайдааҕы көрүүтэ-истиитэ суох хаалбыт оҕо киинигэр киллэртэрэллэр. Түүн 1 чааска.

Бары биир “саайкалар” дуу диэн дьиксинии үөскүүр

Мин бэс ыйын 1 күнүгэр уолаттар эдьиийдэрин кытары эпиэкэнэн эргийэн, бу этиллибит кииҥҥэ Мархаҕа бара сырыттыбыт. Эпиэкэлэр, хаһыат үлэһитэ буоларбын истэн, миигин тута сөбүлээбэтилэр. Тэрилтэ хотуна Оксана Максимова биир үлэһитин кытары Юлияны соҕотохтуу киллэрэн “кэпсэтэ” сатаатылар. “Мин уолаттары бэйэлэрин, психологы, соцпедагогу кытары бииргэ олорон бэсиэдэлэһиэм, ыйыталаһыам этэ”, – дии сатаатым. Көҥүллээбэтилэр! Психологы, соцпедагогу бэйэлэрин кытары кэпсэтиэххин сөп диэн буолла (сымыйанан...).

Мархаҕа бардыбыт. Эпиэкэттэн хайыы үйэ сэрэтэн субуоннуу охсубуттар. Биһигини Татьяна Егорова диэн стационарнай отделение сэбиэдиссэйэ дьахтар хара ааныттан кэпсэппэт, миигин психологы кытары көрүһүннэрбэт санаалаах көрүстэ. “Оҕолор бастакы чыыһылаҕа саҥа киирбиттэрэ. Өссө кинилэри кытары психолог да, соцпедагог да үлэлии иликтэр. Онон туох даҕаны диэн түмүк таһаарар кыахпыт суох. Оҕолор биһиэхэ киирэллэригэр эттэрэ-сииннэрэ ыраас, көҕөрүүлэрэ суох, кырбамматах этилэр, тугу даҕаны үҥсэргээбэтэхтэрэ”, – диэтэ уонна ып-ыраас каарталары тутан олорор. “Оттон Медкиин бырааһын ыспыраапката сымыйа дуо? Оҕо охсуллан, кырбанан кулгааҕа эчэйбитэ, эппэкииннэрин куруук кырбыыллар диэн кэпсииллэрэ, ама, сымыйа дуо?” – диэн ыйыталаспыппар дьахтарым: “Оҕо тугу баҕарар кэпсиэн сөп”, – диэбэтэ дуо?!

Бу тэрилтэҕэ олохторугар куттал суоһаабыт, үксүн кырбаммыт, уйулҕаларыгар улахан охсууну ылбыт оҕолор киирэллэр. Психолог да, соцпедагог да түүннэри өрөбүлэ суох үлэлиир буолуохтаахтар. Өрөөбүт да буоллахтарына, бэнидиэнньиккэ сарсыардаттан оҕолору көрөн-истэн, уйулҕаларын бэрэбиэркэлээн, кэпсэтэн үлэлиэхтээхтэр этэ буолбатах дуо?! Сэбиэдиссэй ким сорудаҕынан дуу, ким хара дьыалатын кистии-саба сатаан дуу үлэтигэр маннык эппиэтинэһэ суохтук сыһыаннаһарый диэн ыйытыахпын баҕарабын. Хайдах маннык тоҥ дууһалаах, муус сүрэхтээх дьон оҕо тэрилтэтигэр, буолаары буолан социальнай эйгэҕэ, үлэлииллэрий?! Оҕолору көмүскүүллэрин оннугар тоҕо утары үлэлии олороллоруй диэн кэлэйии бөҕөтүн кэлэйэн бу тэрилтэттэн таҕыстым. Бука бары бэйэ-бэйэлэрин кистии-саба олороллор эбит диэн өйдөбүл үөскээтэ. Кинилэр манан тугу туһаналларый?! Айдааннаах эппэкиин кинилэргэ тугу эрэ “бэрсэр” дуу, эбэтэр бэйэлэрин эппиэтинэһэ суох сыһыаннарын кистии-саба сатыыллар дуу диэн өйдөбүл үөскүүр буолбатах дуо?

Юлия хаалан, оҕолору көрсөн барыам диэтэ. Син көрүһүннэрбиттэр. Психолог, дьиҥэ, эрдэ оҕолору кытары үлэлээбит эбит. Оттон сэбиэдиссэй миэхэ туох диэбитин санааҥ. Уолаттар кииҥҥэ киирбит күннэригэр уонна билиҥҥи туруктарын, эппэкииннэриттэн мэлдьи сынньыллартан, атаҕастанартан улахан охсуу ылбыттарын, уйулҕалара айгыраабытын, ордук улахан уол уйулҕата буорайбытын психолог эдьиийдэригэр хайдах баарынан кэпсээн биэрбит. Бу айылаах быһылааны сэбиэдиссэй тоҕо кистии сатаата?! Мин да аҕыйах мүнүүтэ эрдэ психологтыын кэпсэппитим буоллар, син биир итинник кэпсиэ этэ.

Түмүк оннугар

Ийэлэриттэн, аҕаларыттан матан, онто да суох олох ыар аһыытын билбит төгүрүк тулаайах оҕолор барахсаттар хайдах курдук эппэкииннэриттэн атаҕастаналларын, кырбаналларын туһунан уйа-хайа суох ытыы-ытыы кэпсиир видеоларын бассаап, инстаграм, фейсбук ситиминэн көрбүккүт буолуо. Киһи тулуйан көрбөт видеота. Харчы, дьиэ ылар туһугар тулаайах оҕолору ылан моруу гына сылдьар сидьиҥ эппэкииннэр баалларыттан киһи кэлэйэр. Балары бэрэбиэркэлиэхтээх, оҕолор усулуобуйаларын көрүөхтээх эпиэкэ уорганын үлэһиттэрэ, салалтата, ПДН, интэринээт-оскуола, Дьокуускайдааҕы чөлүгэр түһэрэр киин салалтата, Оҕо быраабын көмүскүүр боломуочунай дуоһунастаах салайааччы уолаттары кырыктаах ыалтан быыһыылларын оннугар тоҕо атаҕастабылга умса анньа олороллоруй?! Оҕолор хаан уруу төрөөбүт эбэлэрэ, эһэлэрэ баарын үрдүнэн тоҕо туора дьахтарга биэрдилэр? Хайдах гынан түөкүннээн эппэкииннэр биэс оҕоҕо балтараа мөлүйүөнү ыллылар? Оҕолорго бэриллэр босуобуйаларга, ама, биир атах таҥаһа кэлбэт дуо? Оҕолор тоҕо илдьиркэй таҥастаах сылдьалларый? Бу уолаттар саҥалара үчүгэй эрээри, тоҕо интэринээккэ олороллоруй? Тоҕо бу оҕолор дьоллоох оҕо сааһы билиэхтэрин оннугар ыар сыһыаҥҥа, атаҕастабылга, баттабылга сылдьалларый? Ким маннык ыар турукка аҕалла? Оҕолор харахтарын уутунан сууналларын иһин ким эппиэттиирий?!

Туйаара СИККИЭР.