Бүгүн Хаҥалас улууһа болҕомто киинигэр буолла. Манна үөрэх эйгэтигэр Внешэкономбаан SIB бырайыага саҕаланыахтаах. Биир өттүнэн, ол – Хаҥалас улууһугар алта сыллааҕыта саҕаламмыт “Хаалыылаахтан —бастыҥҥа!” диэн бачыым түмүгэ диэххэ сөп. Улуус үөрэҕин салайааччыта, СӨ үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ Елизавета Анатольевна Мартыновалыын ол туһунан кэпсэтэргэ тоҕоостоох түгэн үүннэ.
– Алта сыллааҕыта эһиги бачыымҥытын “Кыымҥа” сырдатан турабыт. Ити саҕалааһын төрдө туох этэй?
– Оччолорго, бастакы бэрэсидьиэн уонна Судаарыстыбаннай дуума дьокутаата Михаил Ефимович Николаев “Бу аҕыйах сылынан өрөспүүбүлүкэбитигэр араас хампаанньалар, пиирмэлэр кэлэн омук бөҕөтө кутуллуо, оттон биһиги оҕолорбутун кинилэри кытта тэҥҥэ аахсар, үлэлиир-хамныыр гына бэлэмниибит дуо?” диэн ыйытыыны туруорбута үөрэх үлэһиттэрин улахан толкуйга түһэрбитэ. СКЭ түмүгүнэн биһиги өрөспүүбүлүкэбит Арассыыйаҕа 84 субъектан 83 миэстэҕэ сылдьарын бэлиэтээбитэ. Бу хаалыыны туоратар соругу туруорбута. Хайдаҕын да иһин, Саха сирэ дойдуга СКЭни бастакынан боруобалаан киллэрдэҕэ. Онон Хаҥаласка бачыым саҕаламмыт төрүөтэ ити буолбута. Оҕо өйүн-дьоҕурун олох кыра эрдэҕиттэн сайыннарар наада диэн өйдөөбүппүт. Учууталлары көҕүлүөххэ, cыал-сорук туруоруохха диэн улуус педагогтарын I кэнгириэһин тэрийбиппит, онно “Учуутал бэйэтэ умайыахтаах!” диэн доргуччу эппиппит. Оҕону сайыннарарга анаан биэс бырайыактаах бырагыраама ылыммыппыт.
– Үбүлээһинэ хантан этэй?
– Тастан биир да харчы көрүллүбэтэҕэ, барыта бэйэбит салаабыт бүддьүөтүттэн. Бастаан штаппытын сааһылаабыппыт. Оҕо сайдыытыгар туох ордук нааданый: сантехник дуу, дуобакка тириэньэр дуу, элиэктирик дуу, роботехникаҕа үөрэтэр учуутал дуу диэн. Ол иһин, баҕар, ити 202 №-дээх уураахха бэлэм курдук буолан биэрбиппит буолуо.
Оскуола-садтары тэрийэргэ сопхуос, буҕаалтыр, дьыссаат сэбиэдиссэйин штаттара босхоломмуттара. Тастан бу нэһилиэккэ ким даҕаны кэлбэт, эдэрдэр 2-3 сыл буола-буола баран иһэллэр. Онон наадалаах идэлэргэ биһиги олохтоох дьон иһиттэн үөрэттэрбиппит (переобучение).
– Үөрэттэриигэ үбүлээһини эмиэ бэйэҕит көрдөххүт?
– Суох, “Салгыы үлэлиэххин, хамнастаах буолуоххун баҕараҕын дуо? Оччоҕо үөрэн” диэн ирдэбили туруорбуппут. Атыннык дьаһанар кыах суоҕа. Эмискэччи буолбатын курдук, биир нэһилиэккэ бастаан тэрийбиппит. Сыл аҥаарыгар маҥнайгы түмүк көстүбүтэ. Онтон атыттар ымсыыран “биһиги да маннык тэриниэхпитин сөп эбит” диэбиттэрэ. Дьыссаат үлэһиттэрэ: “Биһиги оскуолаҕа холбоһобут, ол оннугар биһиги нэһилиэкпит оҕолоругар наадалаах саҥа штаттар баар буолаллар эбит”, – диэн сөбүлэспиттэрэ. Дьоҥҥо өйдөтүү, быһаарыы барбыта. Бөдөҥ нэһилиэктэртэн уратыларга барыларыгар оскуола-садтар буолбуттара. Ол эрэн холобур, Өктөмҥө оскуола да, дьыссаат да иккиэн эргэ, хаарбах туруктаахтар эрээри икки эбийиэк хайдах да тутуллубатын өйдүүрбүт. Онон, үөрэнэргэ 200 миэстэлээх, кыра оҕолорго 100 миэстэлээх оскуола-саад бырайыактанан тутуллубута. Билигин биир юридическай сирэй, биир тэрилтэ буолан, оҕону олох кыратыттан үөрэтэргэ-иитэргэ биир бырагыраамалаах үлэлии олороллор.
– Солодов пресс-кэмпириэнсийэтигэр хаачыстыба туһунан этэ турдаҕына, эн “СКЭ көрдөрүүтэ хаачыстыба соҕотох киритиэрийэ буолбатах” диэбитиҥ.
– Оҕо эрэ барыта туйгуннук үөрэммэт, үчүгэй үөрэнээччи буолбат. Оҕо барыта “идийээлинэй” усулуобуйаҕа иитиллибэт. Төрөппүт эрэ барыта оҕотугар кыһаллыбат. Биһиги 1 кэнгириэс кэнниттэн өссө икки кэнгириэһи ыыппыппыт. Онно оҕоҕо араас хайысханан сайдарыгар кыах биэрэр бырайыактары ылыммыппыт. Спорт, эбии үөрэхтээһин, үҥкүү, муусука, тыйаатыр, саҥаны сайыннарыы (дебат), тэхиниичэскэй уонна прикладной айар үлэ – бу барыта дьыссааттан саҕаланар усулуобуйатын тэрийбиппит. Хайа да оҕо саадыгар, оскуолаҕа киир, билигин бары “бу педагогтар I, II, III кэнгириэстэриттэн саҕаламмыт бырайыак” диэн кэпсии тоһуйуохтара.
Соннук “Муусука – барыларыгар” (“Музыка для всех”) диэн бырайыак саҕаламмыта. Оскуолаҕа муусука чааһын (уруогу таһынан) элбэтэн, штатын сааһылаан, ханна наадатын эбэн, муусуканан дьарыктанар оҕо ахсаанын элбэппиппит. Улахан кылаастарга ол кыаллыбатын да иһин, кыра уонна 5-6 кылаастарга бу булгуччулаах дьарык. Муусуканан оҕону сайыннарыы үтүөтүн санатар наадата суох, мэйии үлэтин, киһи өйдөөн-болҕойон хаалар дьоҕурун сайыннарар. Оҕо “мин маны сатыыбын, ол аата, атыны эмиэ баһылыахпын сөп” дии саныыр.
Ханнык оскуола тугу таларын бэйэтэ быһаарар: баҕар, норуодунай үстүрүмүөнү, баҕар хуору, баҕар, искириипкэни. Ол эрээри оҕолор бары дьарыктаныахтаахтар. Сотору Муусука аан дойдутааҕы III кэнгириэһэ буолаары турар, ол биир былаһаакката биһиэхэ Хаҥаласка ыытыллыахтаах: 360 оҕобут классическай хуору, үҥкүүнү, муусуканы, норуодунай аркыастыры – барытын көрдөрүөхтэрэ.
Итини батыһа “Бары үҥкүүлүүбүт!” (“Танцуем все”) уонна “Оскуола тыйаатыра” бырайыактар саҕаламмыттара. Хас биирдии оскуолаҕа, дьыссаакка билигин сыл аайы үҥкүү, тыйаатыр бэстибээлэ ыытыллара үгэс буолла.
Маны сэргэ уус-уран оскуола иилиир-саҕалыыр “Бары уруһуйдуубут” бырайыага үлэлиир. Успуорт – булгуччулаах, ону ДЮСШ иилээн-саҕалаан ыытар. Физкультура учууталларын кытта ыкса үлэлииллэр. Кулууп систиэмэтигэр көһүү оҕоҕо хас да көрүҥҥэ сылдьарыгар кыах биэрэр. Тириэньэр суох буоллаҕына, ол нэһилиэккэ кинини учуутал солбуйар. Итинник систиэмэ киирбитин түмүгэ – өрөспүүбүлүкэтээҕи оскуола оҕолорун спартакиадатыгар былырыын биһиги бастаабыппыт.
Начаалынай кылаастарга оҕо өйүн-дьоҕурун сайыннарар саахымат киирбитэ. Дуобакка тириэньэрдэри ыҥыран үлэлэппиппит түмүгэр оҕолорбут Арассыыйа, аан дойду таһымыгар тахсан, бэйэлэрин саастарыгар чөмпүйүөн буоллулар. Бу алта саастарыттан утумнаахтык дьарыктаммыт оҕолор. Оскуола аайы билим үлэтэ барар. Биһиги ити уон бырайыакпытыгар “внеурочкаҕа” уон чааһы көрөбүт. Оҕо онтон көрөн сөбүлүүрүн талар. Хаһы да талыан сөп, кырата иккини.
– Оччотугар, үлэ түмүгэ көстөн эрэр буоллаҕа?
– “Түмүк маннык буолла” диэн сыаналыыр өссө эрдэ буолуо дии саныыбын. Бу оҕолор улаатан, олоххо оннуларын буллахтарына, дьэ дьиҥнээхтик көстүө турдаҕа. Ол да буоллар, СКЭ көрдөрүүтүнэн, биһиги саҕалыырбытыгар өрөспүүбүлүкэҕэ “үчүгэйдэр” ахсааннарыгар сылдьарбыт эрээри, Москуба, Санкт-Петербург, Татарстан, Башкортостан эрэгийиэннэриттэн быдан кэнники этибит, араастаһыыта 10-15 баал этэ.
Билигин бу эрэгийиэннэр көрдөрүүлэрин ситэн эрэбит. 1-2 биридимиэккэ ситтибит, атыттарга араастаһыыны аччаттыбыт.
Быйыл эмиэ кыра да буоллар, эбиллии баар.
Баҕар, “Татарстаҥҥа курдук хаачыстыба тоҕо суоҕуй?” диэхтэрэ. Онно 9 кылаас кэнниттэн үөрэнээччилэрин 50%-на орто анал үөрэххэ барар. Үрдүк үөрэххэ киирэр сыаллаах-соруктаах үчүгэйдик үөрэнэр оҕолор эрэ салгыы хаалан үөрэнэллэр. Оттон биһиэхэ – 10-15% оҕо 9 кылаастан орто анал үөрэххэ барар. Онон кинилэри кытта хаһан да тэҥэһиэхпит суоҕа. Арай, 9 кылааһы бүтэрээччи оҕолорбут 50%-на орто анал үөрэххэ барар буоллахтарына биирдэ. Ол биһиэхэ наада дуо? Биһиги көрдөрүүбүт кыратык хаалан иһэрэ онон туох да куһаҕана суох. Ол эрэн, 80 уонна онтон үрдүк бааллаах үөрэнээччилэр син биир баар буолуохтаахтар. Ону сэргэ ачастаат оннугар ыспыраапкалаах бүтэрээччи оҕо ахсаана аҕыйыахтаах. Онон хаачыстыба боппуруоһа син биир сытыы. Төһө да ыллаатын-үҥкүүлээтин, төрөппүт оҕото СКЭтин хайдах туттарарынан оскуола үлэтин сыаналыыр.
Итиннэ мэтэдьиичэскэй үлэбит доҕолоҥнуур диэн билинэр наада. Үөрэх управлениетыгар ханна да билигин “ыстатыыстыктар” үлэлии олороллор. 20-чэ сыл оскуолаҕа үлэлээбит учууталлар, оскуола ис үлэтин билэр дьон олох аҕыйаата.
Аҥаардас тэрээһин да өттүнэн барытын хабар кыахпыт суох (бэйэм улууспун эрэ этэбин). Кэнники сылларга бу боппуруоһунан өрөспүүбүлүкэ да таһымыгар ким да дьарыктаммат. Оскуолалар, улуустар көрдөрүүлэрин син биир анаалыстыахха, дьүүллэһиэххэ наада этэ да, билигин туох да ырытыы суох. Ахтар да буоллахтарына, мэлдьи 100 бааллаахтары эрэ. Билигин кэм уларыйда, атын ирдэбиллэр турдулар. Онон итиннэ барытыгар сыһыаммыт эмиэ уларыйыахтаах.
– Аҕыйах оҕолоох оскуолалары биһиги бастакынан сокуонунан көмүскээбиппит. Билигин аны «кыра оскуолаларга үөрэх хаачыстыбата мөлтөх” диэн буулаан эрэллэр. Итиннэ туох санаалааххын?
– Күн аайы биир учуутал 1-2 оҕону үөрэтэриттэн, хас биирдии уруокка кинилэр эрэ эппиэттииллэриттэн оҕолор хал буолаллар. Биир да мүнүүтэ тохтоло суох болҕомтоттон оҕо уйулҕата сылайар. 5-6 кылааска тиийэн тугу да баҕарбат, туохха да кыттыан, үөрэниэн баҕарбат буолар, “Айыкка! Иккини да туруордун!” – диэн иһигэр саныыр.
Кыра оскуолаҕа оҕону үөрэтиигэ биһиги сыыһа сыһыаннаһабыт. Онон үөрэх хаачыстыбатын өссө намтатабыт. Төрөппүттэр оҕолорун 7 кылаас кэннэ киин сиргэ, лиссиэйдэргэ, гимназияларга көһөрө сатыыллар. Оттон хаалбыт аҕыйах оҕо “бастыҥнар бардылар, биһиги мөлтөхтөр хааллыбыт” диэн сүөм түһэр. Оннук санаа туохха кынаттыай? Онон итинник кыра оскуолаларга олох саҥалыы сыһыан, атын мэтиэдьикэ наада.
– Холобур, хайдах?
– Холобур, биирдии кылааска иккилии оҕо үөрэнэр. Онуоха 1 уонна 3 кылаастары бииргэ үөрэтэр ньыма баар. Бырагыраамалара атылыы буолан, тиэмэлэрэ майгыннаһар. Учуутал бастаан маҥнайгы кылаас оҕотун кытта дьарыктанар. Ити кэмҥэ үһүс кылаастар учуутал эпиэкэтиттэн, болҕомтотуттан сынньаналлар. Онтон үһүс кылаастардыын дьарыктанар кэмҥэ маҥнайгылар сынньаналлар. Биһиэхэ ити ньыма туттуллубута 5-6 сыл буолла, Сиинэҕэ холобур, өссө сахалыы-нууччалыы үөрэтэр кылаастар бааллар, олору эмиэ тус-туспа холбоон үөрэтэбит.
– Кыра нэһилиэккэ оскуоланы итинник ньымалары туһанан хаалларыахха сөп дии саныыгын?
– Мин санаабар, сөп. Холобур 9 кылаастаах оскуолаҕа 1, 2, 3, 4, 5 кылааска 5-тии, 7-лии оҕо үөрэнэр. 7 кылаас кэнниттэн 8-9 кылааска 2-3 оҕо эҥин эрэ хаалар, үксүлэрэ баран хаалаллар. Онон араас кылаас оҕолорун сорох биридимиэттэргэ холбоон үөрэтиэххэ сөп. Физкультураҕа, үлэ уруогар, төрүт култуураны, тулалыыр эйгэни үөрэтиигэ эмиэ итинник холбоон үөрэтиэххэ сөп. Нина Алексеева ааптардыы оскуолатыгар 5 кылааска холобур, оҕолор 5, 7, 8 да кылаас бырагырааматынан үөрэнэллэр дии.
НСОТка олорор аҕыйах оҕолоох оскуолаҕа (малочисленная школа) кылааска оҕотун ахсаана 7-8 эрэ. Учуутал хамнаһа МРОТка нэһиилэ тиийэр. Онон, кыһалҕаттан, биридимиэттэри холбоон үөрэтиҥ диибит. Оҕо ахсаана икки төгүл эбиллэр, оччоҕуна учуутал хамнаһа да үрдүүр. Ол наадатыгар, штат сарбыллыан, оттон сорох учуутал анал бэлэми барыан, эбии үөрэниэн наада. Онуоха биһиги манна дьиэлээх-уоттаах, оҕолордоох учууталлар миэстэтигэр хаалан үлэлииллэрин ситиһэ сатыыбыт. Оттон саҥа кэлбит эдэр дьоҥҥо атын сиргэ үлэ булан биэрэбит. Эппитим курдук, барытын көрөн олоробут.
Начаалынай кылаас учууталларыттан бастаан түөрт учууталтан үһүн хаалларабыт. Биир учуутал 1-3 кылаастары ылар, иккис учуутал 2-4 кылаастары. Үһүс учуутал – уон чаас эбии үөрэх “внеурочканы”. Бу оскуола уратытын көрөн оҥоһуллар. Ханна сатанар, ханна суох диэн. Барыларын биирдик сыаналыыр эмиэ сатаммат.
Биһиэхэ кыра кэмпилиэктээх да оскуолалар көрдөрүүлэрэ үчүгэй – 91%. Холобур, Хаҥалас улууһа быйыл тэхиниичэскэй айымньыга бастаабыта. Оттон Тиит Арыы оскуолата өрөспүүбүлүкэ Ил Дарханын соҕотох стипендиата буолбута. Эбэтэр, Иһит диэн саамай уһук сытар оскуола өрөспүүбүлүкэҕэ аэрокосмическай кэмпириэнсийэҕэ быйыл бастакы миэстэни ылла. Ханна да олороруттан тутулуга суох, умайар учуутал баар буоллаҕына, түмүк, ситиһии хайаан да баар буолар. Ол оҕолору эмиэ кынаттыыр.
– Оҕо үөрэхтэнэн, сайдан, сол Иһитигэр дуу, Сиинэҕэ дуу төннүө дуо?
– Бу маннык дилемма куруук баар. Арай, биири этиэххэ сөп: оскуола хаачыстыбалаах билиини биэрэр, оҕону бары өттүнэн сайыннарар буоллаҕына, дьон тоҕо мантан көһө сатыай? Арай, манна олорор дьон дьарыктаах, үлэлээх, ону хааччыйар тэрилтэлээх буолуохтаах. Онон эн сөпкө этэҕин, “оскуола эрэ тыа сирин быыһыыр” диир сыыһа. Бу барыта биир кэлимник көрүллүөхтээх. Билиҥҥитэ оннук көрүү уонна дьаһаныы суох. Оттон биһиги оҕолорго төрөөбүт сиргэ тапталы, ботуруйуоттуу тыыны иҥэрэ сатыыбыт. Иккис өттүнэн, биһиги оҕолорбут үтүө дьон буола үүнэллэрин, куһаҕан дьаллыгы батыспаттарын наадатыгар маннык үлэни ыытар буоллахпыт. Мэлдьи туох эрэ дьарыктаах оҕо онно бириэмэтэ да тиийбэт.
– Эһиги инникини көрөн дьаһаммыт эбиккит. Атын улуустарга хайдаҕа буолла? Биир ыйытыы – үөрэх муниципальнай боломуочуйаҕа сылдьара хайдаҕый?
– Мин Хаҥалас үөрэҕин 8 сыл салайан кэллим. Ол иннинэ оскуолаҕа учууталлаан, дириэктэрдээн, абитуриент ыстаабын салайбыт буолан, систиэмэни билэр киһи кэллэҕим. Оттон атын улуустарга үөрэх управлениетын салайааччылара 2-3 сыл буола-буола уларыйа тураллара билигин кими да соһуппат, саҥа баһылык бэйэтин “хамаандатын” киһитин аҕалар. Үөрэхтээһин курдук эппиэтинэстээх, ураты эйгэҕэ, салайааччы субу-субу уларыйара бэрдэ суохтук дьайар. Туох мониторинын, анаалыһын ыытан, үлэ ис дьиҥэр киирэн, ылсан үлэлиэхтэрэй? Ити үлэни олус атахтыыр.
Аны, үөрэх улуустааҕы салайааччылара тулаайах оҕолор курдук, кимиэхэ да наадабыт суох курдук сылдьабыт. Улуус да салалтатыгар, министиэристибэҕэ да.
Өрөспүүбүлүкэҕэ биир кэлим бэйэ туох да бырагыраамата суох. Холобур, урут Егор Петрович Жирков Национальнай оскуолатын кэнсиэпсийэтэ баара.
Билигин оннук барыбытын түмэр бэйэбит эрэгийиэннээҕи бырагыраамабыт суох. Дьиҥинэн, ити кыра оскуолаларга үөрэтии ньымалара эҥин диэн бэлэм баар буолуохтааҕа, ону тустаах тэрилтэлэр бэлэмнээн оҥоруохтаахтара эбитэ буолуо...
– Оттон эһиги улуускут институт оннугар тобулан олоххо киллэрэ сырыттаҕа дии... Эн санааҕар, бу 202№-дээх уураах “салгыыта” баар буолуо дуо?
– Бырабыыталыстыба ылыммыт буоллаҕына, син биир киллэриэ. Онон “202№-дээх уураах көтүлүннэ” диэн дьону үөрдэр сыыһа этэ. Дьон онтон уоскуйан, холкутуйан хаалла. Аны бары уоппускаҕа бардылар. Онтон бырастыына саҕа табылыыссалаах суруктар син биир кэлэ тураллар. Онно көрдөххө, урукку курдук, “эрэкэмэндээссийэ” буолбатах, бэйэбитигэр быһаарар кыах бэриллибэт. “Маннык буолуохтаах”, “холбооҥ” эрэ диэн. Мин бэйэм санаам, дьоҥҥо “көтүлүннэ, үөрүөххэ-көтүөххэ” диэбэккэ, бу маны хайдах-туох быһаарыахха сөбүй, ону бииргэ толкуйдуохха дэниллиэхтээҕэ буолуо. Син биир маннык кэлиэ диэн. Ханнык ньымалары тобулуохха сөбүй диэн.
Холобур, субу бүгүн “Покровскайга биэс үөрэх тэрилтэтин холбооҥ” дии олороллор. Мин ону кытта сөбүлэспэппин диэн санаабын эттим. Онуоха атын барыйааҥҥын эт диэтилэр. Бары оннук аахсар кыахтара суох буоллаҕа. Итинник олох сабыллары сарбыйыҥ диэн баран, харчы биэриэхтэрэ суоҕа – ол баар, куттала...
– Туох да диэбит иһин, улуус үөрэҕин тиһигэр үлэ бөҕөтүн ыытаҥҥыт, бу Внешэкономбаан бырайыага эһиэхэ киирэр буоллаҕа.
– SIB ВЭБ пилотнай бырайыагын ханна оҥоробут диэн биһигини талбыт төрүөттэрэ – “сетевой куорат” (СГО) диэҥҥэ инникилээн иһэбит. Биһиги сурунаалбыт, былааммыт, дневниктэрбит – барыта электроннай. Онон сыыппара технологията (цифровизация) баар. Дистанционнай үөрэтиини туттубуппут 2-3 сыла буолла. Интэриниэт биһиэхэ үчүгэй, сотору Иһиткэ тиийэ киириэхтээх. Оччоҕуна улууска барытыгар дистанционнай үөрэтиини туттуохпутун сөп. Муниципальнай уон бырайыакпытын эмиэ көрдөхтөрө. Быһата, бэлэм былаһаакка диэтэхтэрэ.
Саҥаны боруобалыыртан толлубаппыт. Этиллэрин курдук, “инникилэр сыыһар бырааптаахтар”. Аны, тура-тура үөрэх управлениета, дириэктэрдэр көҕүлүүллэриттэн-ирдииллэриттэн учууталлар даҕаны хал буоллахтара. Оттон ВЭБ бырайыага учууталлары сэргэхситиэ дии саныыбын. Биһиги да барыта кинилэр этэллэрин ылына олорбокко, бэйэбит көрүүбүтүн тиэрдиэхпит дии саныыбын.
– Елизавета Анатольевна, кэпсээниҥ иһин махтал! Өссө да көрсөрбүт, бырайыак туһунан кэпсэтэрбит буолуо диэн эрэли кытта.
“Бу аҕыйах сылынан өрөспүүбүлүкэбитигэр араас хампаанньалар, пиирмэлэр кэлэн омук бөҕөтө кутуллуо, оттон биһиги оҕолорбутун кинилэри кытта тэҥҥэ аахсар, үлэлиир-хамныыр гына бэлэмниибит дуо?”
Нина ГЕРАСИМОВА.
