Уфа куораттан сылдьар лингвист Саха сиригэр тоҕо кэлбитин, тыл “национальнай куорпуһа” туох суолталааҕын, башкир тылын туругун, о.д.а. кэпсиир.
Ыспыраапка:
Зиннур Амирович Сиразетдинов – тыл билимин хандьыдаата, РФ Уфатааҕы Билим академиятыгар устуоруйа, тыл уонна литэрэтиирэ институтун учуонайа, “Лингвистика и информационные технологии” лабаратыарыйа сэбиэдиссэйэ. Дьокууйскайга буолбут Аан дойдутааҕы “Сохранение языков народов мира и развитие языкового разнообразия в киберпространстве: контекст, политика, практика” билим кэмпириэнсийэтигэр кытта кэлбит.
– Башкортостаҥҥа тылы уонна аныгы технологияны ситимниир бүтүн салаа үлэлиир эбит дии. Тугунан дьарыктанарый?
– “Лингвистика уонна информационнай технология” лабаратыарыйа 2002 сылтан үлэлээн кэллэ. Анаан-минээн башкир тылын өйүүр-харыстыыр сыаллаах тэриллибитэ. Билиҥҥи үйэҕэ тылы кибер (Интэриниэт, көмпүүтэр, информационнай технология) эйгэҕэ киллэрэр туһунан толкуйдуохтаахпыт. Лабаратыарыйабыт ол туһугар үлэлиир. Холобурдуур буоллахха, тыл баайын түмэр анал база оҥорбуппут. Онно тыл толору ойууланыыта киирбитэ: ис хоһооно, төрдө-төбөтө, дорҕоонун уратыта, этиигэ туттуллуутун суолтата, о.д.а. Барыта – 60-тан тахса башкир тылын тылдьытын туһаммыппыт. Билигин национальнай куорпуспутун тэрийиигэ үлэлии сылдьабыт.
– “Национальнай куорпус” диэн тугуй?
– Куорпус диэн, судургутук эттэххэ, тыл матырыйаалларын түмүллүбүт сирэ. Онно суруллубут, бэчээттэммит эрэ тиэкистэр буолбакка, саҥа-иҥэ (речевой) эмиэ киирэр. Билигин биһиэхэ проза, публицистика, фольклор куорпустара бааллар. Мантан антах үөрэх кинигэлэрин, билим матырыйаалларын киллэриэхпитин баҕарабыт. Дьиҥнээх национальнай куорпус туох баар истиили, жанры хабан, тыл уратытын, эгэлгэ өрүтүн, баайын-дуолун, ымпыгын-чымпыгын – барытын көрдөрүөхтээх. Үлүбүөй тыллар эрэ түмүллэн-угуллан, “однобокай” дьыаланан дьарыктаныа суохтаах диэн өйдүүбүн. Билигин башкир диалектарын куорпуһун оҥоро сылдьабыт.
– Хас диалектааххытый?
– Үс: хотугулуу-арҕаалыы, илиҥҥи уонна соҕуруулуу. Диалект уратытын көрдөрөөрү, бу тылларынан саҥарар дьону саҥардан, магнитофоҥҥа уһулабыт. Куорпуска транскрипцияланар, аудиота уһуллар. Онон башкир тылын истиэххин баҕардаххына, көмпүүтэргэ киирэн, ити аудиолары холбоон, хайдах саҥарылларын истиэххэ сөп буолуоҕа. Диалектарбытын бүтэрдэхпитинэ, литэрэтиирэ тылын (холобур, артыыстар, дииктэрдэр) уонна күннээҕи олоххо туттуллар кэпсэтии саҥатын уһулан киллэриэхтээхпит. Оччоҕо тыл биир эрэ өрүтэ буолбакка, ханнык баҕарар “моһуона” көстөн кэлиэ этэ.
– Интэриниэти хаһыстахха, “Национальный корпус башкирского языка” диэн сыалай саайт тахсан кэлэр дии. Оттон ол тугуй?
– Ити – москубалар оҥорбут саайтара. Бу куорпуска интэриниэт эрэ матырыйааллара баар. Интэриниэт диэн өрүү “бөҕө” буолбатаҕа биллэр. Бүгүн – баар, сарсын суох буолуон сөп. Онон ити саайтарын “сыалай башкир тылын көрдөрөр куорпус” диэн ааттыыр, мин санаабар, уустук. Мин толкуйдуурбунан, ханнык да тылга куорпус тэриллэр буоллаҕына – киэҥ хабааннаах кээмэйдээх, туох баар видео, аудио, сурук-бичик матырыйааллаах буолуохтаах. Уопсайынан, тыл эгэлгэтин, баайын-дуолун толору ойуулуохтаах.
– Ити үс диалеккыт бэйэ-бэйэлэриттэн улахан уратылаахтар дуо?
– Уратылаһар. Биһиги аты эмиэ “ат” диибит, оттон элбэх ахсааҥҥа “аттар” буолар. Хотугулуу-арҕаа диалегар “атлар” дииллэр. Бу диалект ордук бүттүүн түүрдүү халыыпка чугас. “Үс” диэни “өс” диибит, хотугулуу-арҕаалар “өч”. Саха сиригэр хаартыскаҕа түһэрэ туран, “биир, икки, үс” диэбиттэрин истэн, бэркэ соһуйбуттааҕым. Атын түүр тылларыгар “үч” дииллэр, “с” дорҕоон оннугар, “ч” тарҕаммыт. Онон ити чааһа саха тылыгар майгынныыр. Диалектарбытыгар тыл дорҕооно эрэ буолбакка, суолтатыгар киирдэххэ, уратылаһар өрүт эмиэ баар. Черемуха маһы хотугулуу-арҕаа олорооччулар “шумурт” дииллэр, оттон уопсай тылбытыгар “муил” диибит. Эбэни “өлэсэй” диир буоллахпытына, соҕуруу олорооччулар сорохторо уонна эмиэ хотугулуу-арҕаалар “нэнэй” диэн ааттыыллар.
– Биһиэхэ эмиэ диалект арааһа баар, аны туран, учуонайдарбыт хаалларбыт картотекалара кумааҕыга сытар. Бу сүттэ даҕаны – бүттэхпит ол. Тылбыт баайын барытын куорпуска тиспит киһи баар ини. Хас киһи үлэлиэхтээҕий? Итиччэ элбэх информацияны хомуйарга, баһаам илии-атах наада буолуо ээ.
– Кистэлэҥ (күлэр). Биһиги хаһыа буолан үлэлиирбитин иһиттэххитинэ, “ээ, бачча эрэ киһи үлэлиир кыахтаах эбит” диэн баран, ыһыктынан кэбиһиэххит. Төһө элбэх киһи үлэлиир-кыттыһар даҕаны, соччонон тэтимнээх буоллаҕа. Холобур, Коми Өрөспүүбүлүкэтигэр куорпус оҥорууга 13 киһи үлэлиир быһыылааҕа, оттон удмуртарга – 50 киһи. Сахалар, 100 киһини хомуйан үлэлээтэххитинэ, бэрт да бэрт.
– Оччо элбэх киһини мунньар-түмэр уустук буолуо. Арай волонтердары, устудьуоннары көҕүлээтэххэ...
– Институкка тыл салаатыгар 30 киһи баар, хайа эрэ үөрэх кыһатыгар өссө хас эрэ киһи баара буолуо. Олору түмэн, биир билим бырайыага оҥоруохха сөп. Тылы билэр дьону үлэлэтэр наада. Түргэнник-тарҕаннык, буоллун-хааллын эрэ диэн, тылга дуоннаах билиитэ суох дьону мунньан оҥордоххо, хаачыстыбата суох буолар. Гуманитарнай чинчийии институтун учуонайдара “Саха тылын быһаарыылаах тылдьыта” диэн 10-тан тахса туомнаах сүдү үлэни оҥорбуттар. Санаан көр, ити тылдьыты арай “биэнсийэлээх Уйбаан” дуу, “үлэтэ суох Маарыйа” дуу сыта-тура “сүрэх баҕатынан” оҥорбуттара буоллар, толору ис хоһоонноох, билиҥҥи курдук хаачыстыбалаах тылдьыт тахсыа этэ дуо? Саарбах. Куорпуска эмиэ сүрүн үлэтин тылы билэр учуонайдар оҥоруохтаахтар, оттон волонтердары хара үлэҕэ туһаныахха сөп.
– Ити куорпуһу оҥорорго хантан хайдах үбүлэнэн олороҕутуй?
– Үбү-харчыны булуу хаһан да уустук. Икки киһи институт бүддьүөтүттэн үбүлэнэр. Оттон атыттарбыт судаарыстыба граннарыгар, бырагыраамаларыгар сайаапка биэрэн үлэлииллэр. Ол эрээри онтубут “ноолоох”. Грант эҥин харчыта сыл саҕаланыыта түспэт, кэлин түһэр. Онон үлэлэрин таһынан бу куорпуска сылдьаллар уонна кэлин түһэр харчыны эбинэллэр. Эрэдээктээх соҕус.
***
– Башкир тылын туруга хайдаҕый?
– Глобализация дьайыыта ханна барыай, баар. Ыччат төрөөбүт тылынан саҥарбат буолан иһэр.
– Хас национальнай оскуолалааххытый?
– Дэриэбинэ оскуолалара бары национальнай аатыраллар. Оттон киин куораппытыгар, Уфаҕа, хас биирдии түөлбэҕэ национальнай оскуола баар. Ол курдук, 7 оскуолаҕа башкир тылынан үөрэтэллэр. Башкир тыла судаарыстыбаннай тыл буолан, нуучча да оскуолаларыгар үөрэх бырагырааматыгар баар.
– Башкир тылын хайдах үөрэтэллэрий?
– Алын сүһүөххэ, 1-4-с кылааска диэри туох баар уруоктара – барыта башкирдыы. Онтон 5-с кылаастан саҕалаан, нууччалыы үөрэтиигэ көһөллөр. Арай башкир тыла уонна литэрэтиирэтэ эрэ – бэйэбит тылбытынан. Онон национальнай да оскуолаланан, үөрэх тэрээһинэ тылы харыстыырга сабыдыала мөлтөһүөр. Устуоруйа эҥин курдук уруоктары оҕо төрөөбүт тылынан үөрэппэт буоллаҕына, отой атыннык ылынар. Билигин төрөөбүт тылы билиигэ дьиэ кэргэн оруола улахан диир буоллулар. Оннугунан оннук эрээри, оҕо күнүн улахан аҥаара оскуолаҕа ааһар. Сарсыарда аҕыс чааска дьиэтиттэн тахсан барар, онно нууччалыы үөрэтэллэр. Төрөппүттэрэ сылайан-элэйэн киэһэ сэттэҕэ кэлиэхтэрэ. “Аһаа”, “уруоккун толордуҥ дуо?”, “чэ, утуй” эрэ диэн таһымҥа кэпсэтиэхтэрэ, ол кэннэ көмпүүтэргэ, интэриниэккэ “умсуохтара”. Бу кэннэ оҕо ийэ тылын хайдах билэ улаатыаҕай? Суох. Онон төрөөбүт тылы үөрэтиигэ бастакы олук оскуола буолуохтаах.
– Социальнай тиһиккэ, ол-бу саайтарга башкир тылын тарҕаныыта хайдаҕый?
– “Ютубка” син ол-бу видеолар, ырыалар-тойуктар бааллар быһыылаах, маны таһынан социальнай тиһиктэригэр башкир хоһоонноро эҥин угулла сылдьаллар... Башкортостан икки судаарыстыбаннай тыллаах буолан, бырабыыталыстыба саайтара башкир уонна нуучча тылларынан суруллар. Национальнай тыйаатырбыт, өрөспүүбүлүкэтээҕи сурунаалларбыт, хаһыаттарбыт, оройуоннааҕы саайтар – бары кэриэтэ башкирдыы, нууччалыы тылбаастанан тахсаллар.
– Саха сиригэр маҥнайгы сырыыҥ дуо?
– Оннук, бу иннинэ Саха сирин туһунан истэн эрэ билэр этим. Хата, бу кэмпириэнсийэҕэ ыҥырбыттарыгар үөрүүнү кытары кэллэҕим. Мин 60 сааспар үктэнним. 23 саастаахпар быраатым 10-с кылааһы бүтэрбитэ уонна Москубаҕа үөрэххэ киирбитэ. Арай университет кирилиэһигэр турдаҕына, башкир курдук көрүҥнээх уол кэлэн билсибитэ – саха эбит. “Сахалар Москубаҕа элбэхтэр” диэн кэпсиирэ. Аҕыйах ахсааннаах, ыраах олорор омук диэтэххэ, ыччат аймах үөрэххэ талаһыыта бэрт күүстээх эбит диэн түмүккэ кэлбитим. Билигин даҕаны сахалар сонуннарын дөрүн-дөрүн истээччибин. Хаһан эрэ Дьокуускай аэропордун видеоҕа көрдөрбүттэрэ, онно үксэ саха тыла иһиллэр этэ, биһирии-хайгыы санаабытым. Аны учуонайдаргыт үлэлэрин сөҕөбүн. Саха тылын синтаксиһыгар аналлаах икки туомнаах академическай кинигэлээххит. Биһиэхэ тыл тутулун, дорҕоонун эрэ кинигэлэрэ тахсыбыттара. Дьэ, билим кинигэлэрин харыыта суох таһаара тураллар. Онон сахалары холобур гына уонна сөҕө истэбит. Аҥаардас Николай Павлов-Халан хайдах курдук үлэлиирий?! Кинини Арассыыйа үрдүнэн ыытыллар тыл кыһалҕатыгар сыһыаннаах кэмпириэнсийэлэргэ көрсөөччүбүн, алтыспыппыт алтыс сылыгар барда. Саха тыла цифровой эйгэҕэ сайдарыгар олус элбэҕи оҥорбут, сыратын-сылбатын уурбут киһи.
– “Кыым” ааҕааччыларыгар баҕа санааҥ тугуй?
– Ааҕааччыларга эрэ буолбакка, олохтоохторго барыларыгар дьолу, кытаанах доруобуйаны... Арба, кыракый баҕа санаалаахпын.... Аны 20 эҥин сылынан Дьокуускай уулуссатынан сахалыы ааттаах оҕолор хаамса сылдьаллара буоллар. Ыччакка туһаайан этэбин: төрүккүтүгэр төннүҥ, оҕолоргутун сахалыы ааттааҥ. Кэнэҕэһин “кириллэр”, “уйбаныаптар” суох буоллуннар.
– Бэйэҥ аатыҥ башкирдыы дуо? Туох диэн суолталааҕый?
– “Зиннур” диэн икки тылтан турар. “Зиннэт” – “үтүө, сырдык”, оттон “нур” – диэн “күн сардаҥата” диэн суолталаах.
– Кэпсээниҥ иһин махтал!
Сардаҥа БОРИСОВА.
