Иосиф Сталин 1935 сыллаахха “техника решает все” диэн ыҥырыы тылы “номнуо эргэрдэ, онон атыҥҥа уларытыахха” диэн, аатырбыт “кадры решают все” диэн тумус тылы толкуйдаабыта. “Надо понять, что при наших нынешних условиях "кадры решают все". Будут у нас хорошие и многочисленные кадры в промышленности, в сельском хозяйстве, на транспорте, в армии, наша страна будет непобедима.
Не будет у нас таких кадров -- будем хромать на обе ноги”, - диэн этиитэ билиҥҥи да кэмҥэ тоҕооһун олох сүтэрбэт.
Тыһыынчанан каадыр
Инньэ 90-с сыллартан Саха сирин оччотооҕу салалтата каадыр боппуруоһугар улахан болҕомтону уурбута. Тус сыаллаах миэстэлэргэ түҥкэтэх тыа оскуолаларыттан талааннаах оҕолору сүүмэрдээн ылан, дойду киин куораттарыгар, оннооҕор тас дойдуга таһааран, бүддьүөт суотугар үөрэттэрбиттэрэ. Тыа сирин боростуой ыалыгар оҕотун аатырбыт киин үөрэх кыһаларыгар босхону үрдүнэн үөрэттэрии, биллэн турар, улахан көмө буолбута. Маныаха Бэрэсидьиэн иһинэн каадыры аттарыы уонна таҥан оҥоруу сыалай департамена тэриллибитэ. Онтубут аны 2011 сыллаахха Анал идэ үөрэҕин министиэристибэтигэр холбонон, сыалай министиэристибэҕэ кубулуйбута. 2017 сыллаахха онтубут сабыллан, аны нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун судаарыстыбаннай кэмитиэтигэр барбыта.
Департамент лииньийэтинэн бу сыллар тухары тыһыынчанан оҕо үөрэннэ. Ону чуолкайдаһаары, Үөрэх министиэристибэтиттэн ыйыппыппытыгар “ити функциябыт нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун кэмитиэтигэр бэриллибитэ, онно тиийэн чуолкайдаһыҥ” диэбиттэрэ. Оттон судаарыстыбаннай кэмитиэт “ити боломуочуйа биһиэхэ 2017 сылтан бэриллибитэ, онон ол оннинэҕи дааннайдары биэрэр кыахпыт суох, тус сыаллаах миэстэнэн үөрэҕи тэрийии барыта Үөрэх министиэристибэтигэр киирсэр” диэн батыммыта. Онтон өссө “Үөрэх министиэристибэтиттэн чуолкайдаһыҥ” диэн “путбуоллаан” кэбистилэр. Сэрэйдэххэ, ити боппуруоска “хааһы да саламаат” быһыылаах. Онон, хомойуох иһин, бу сыллар усталарыгар төһө киһи тус сыаллаах миэстэҕэ бүддьүөт суотугар үөрэнэн баран, дуогабар быһыытынан төрөөбүт өрөспүүбүлүкэтигэр ытык иэһин төлөөбүтүн чуолкайдыыр кыаллыбата.
Дьиҥэ, билигин үлэни биэрээччилэр үрдүк үөрэхтээх исписэлиистэргэ буолбакка, орто уонна оробуочай идэлэргэ наадыйаллар эбит. Холобур, былырыын 120 үрдүк үөрэх дьупулуомнаах инженер кэлбититтэн, баара-суоҕа икки эрэ инженер “АЛРОСАҕа” үлэҕэ киирбитин туһунан Ил Түмэн дьокутаата Юрий Николаев бэлиэтээн турар. Ол эбэтэр, үлүгэр бүддьүөт харчытыгар, биэс сылы быһа боростуой силиэсэрдэри эрэ бэлэмнээбиппит. Быйылгы сакааһы оҥорорго, министиэристибэлэртэн “аны биэс сылынан ханнык исписэлиистэргэ наадыйаҕыт?” диэн сайаапка хомуйбуттара. Онуоха бырамыысалыннас уонна ДьУоХХ министиэристибэлэрэ бастаан утаа 30, 34 үрдүк үөрэхтээх исписэлиискэ наадыйабыт диэн баран, муус устарга кэлэн биир да үлэни биэрээччи “чахчы наадыйабыт” диэн бигэргэппэтэх, аккаастаан кэбиспит. Кинилэргэ ордук оробуочай идэлээхтэр тиийбэттэр. Инновация министиэристибэтэ “285 исписэлиискэ наадыйабыт” диэн сайаапкалаабытын, үлэни биэрээччи баара-суоҕа 17 эрэ миэстэни бигэргэппит.
Үөрэх министиэристибэтигэр иһитиннэрбиттэринэн, биир сылга билигин биир устудьуону үөрэттэрэргэ бүддьүөттэн 209,2 тыһ. солк. көрөллөр эбит.
Тойоттор оҕолоро
Кистэл буолбатах, департамент нөҥүө тус сыаллаах миэстэҕэ билсиилээх-көрсүүлээх, тойон-хотун оҕолоро үөрэммиттэрэ. Чахчы, үөрэниэн сөптөөх, кыахтаах оҕолор миэстэлэрин сарбыйан туран. Биллэн турар, онно оҕо туох да буруйа суох. Департамеҥҥа “кыахтаах, сөптөөх баалы ылбыт оҕо киирэр” диэн усулубуйалаах этэ. Тус сыаллаах миэстэҕэ үөрэммит оҕо биэс сыл устата анаммыт миэстэтигэр төннөн кэлэн ытык иэһин төлүөхтээҕэ. Ити киин үөрэх кыһаларыгар (кистэл буолбатах, “кэпсэтии сиэринэн”) үксүгэр кыахтаах ыаллар оҕолоро үөрэммиттэрэ. Бу дьонуҥ сүүс бырыһыан кэлэн өрөспүүбүлүкэ уйгутун дэлэтэр туһугар үлэлииһилэр дуо? Суох буоллаҕа дии. Оччолорго хонтуруол да суоҕа. Биир бэйэм департамент лииньийэтинэн үөрэнэн баран, Саха сиригэр уоппускаларыгар эрэ кэлэн, көстөн ааһар дьону син балай эмэ билэбин. Кинилэртэн “тоҕо кэлэн үлэлээбэтэххиний?” диэтэххэ, “ким да кэл диэбэтэҕэ” диэн буолааччы. Ыраата барбакка, урукку анал үөрэх миниистирэ, вице-бэрэсидьиэн Дмитрий Глушко уола МГУга суруналыыстыка факультетыгар “тус сыаллаах миэстэнэн киирбит” диэн айдаан бөҕө тахсыбытын өйдүүр буолуохтааххыт.
Аны туран, бу үлүгэрдээх үп эргийэр салаатыгар айдаан бөҕө этэ. Сорох СМИлэр былырыын оччотооҕу департамены Саха сирин Ааҕар-суоттуур палаатата балаҕан ыйын 2009-2012 сыл атырдьах ыйынааҕы үлэтин бэрэбиэркэлээн баран, бүддьүөт харчытыттан 76 мөл. солк. тахсаны “допустил неправомерное (избыточное) расходование” оҥорбутун туһунан суруйбуттара. Маны таһынан Саха сирэ дойду тэбэр сүрэҕэр түүлэһиигэ диэн ылбыт устудьуоннар уонна аспираннар олорор уопсайдарыгар (норуокка биллэринэн “Кузьминка”) устудьуоннар оннуларыгар миграннар олороллорун эҥин туһунан суруйуулар балай эмэ тахсыбыттара. Быһата, итиннэ араас өйдөммөт түгэннэр үөскүү сылдьыбыттар.
Билигин даҕаны өрөспүүбүлүкэ каадырынан хааччыллыыга “хам аччык” олорорун бэркэ билэбит. Аанньатыгар олохтоох дьону буолбакка, кэлии дьону үлүгэр үбүнэн маачыктаан, усулуобуйа бөҕөнү тэрийэн, ыҥыран ылыахпыт дуо? Москуба, Питер курдук үөрэх кыһаларын бүтэрбит дьупулуомнаах уонунан тыһыынчанан ааҕыллар исписэлиистэрбит бары ханна бардылар? Ама, сүүрбэ сыл устата сөптөөх каадыры үүннэрбэтибит дуо?
Көрдөрүү син тупсар
Биһиги нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун судаарыстыбаннай кэмитиэтигэр “тус сыаллаах миэстэҕэ дуогабардаһан төһө киһи үөрэннэ уонна өрөспүүбүлүкэ иннигэр эбээһинэстэрин толордулар дуо?” диэн ыйыппыппыт. Онуоха кинилэр 2017 сылтан бэттэх дааннайдары биэрдилэр. Онно көстөрүнэн, 2017 уонна 2018 сс. тус сыаллаах миэстэҕэ 1782 исписэлиис бэлэмнэммит (2017 с. – 1054, былырыын – 728 исписэлиис, ол иһигэр Саха сирин тас өттүгэр – 1067. Саха сирин үрдүк үөрэҕин кыһаларыгар судаарыстыба сакааһын быһыытынан – 715). 2018 сыллаахха 728 выпускниктан 681 исписэлииһэ төннөн кэлбит (93,5%), ити 2017 сылтан 20,4%-нан үрдүк эбит (2017 сыллаахха 1054 выпускниктан 771 төннүбүт (73,1%)).
2018 сыллаахха төннөн кэлбит выпускник 94,8%-на “уопсай дьарыктаах буолбут” диэн отчуоттууллар. 2017 сыллаахха ити көрдөрүү 95,4% этэ.
2018 сыллаахха 728 выпускниктан дуогабар усулуобуйатын (ол эбэтэр дуогабардаспыт тэрилтэтигэр кэлэн үлэлээһин) 130 выпускник толорботох (17,8%). 2017 сыллаахха 289 выпускник этэ (27,4%). Бу оҕолор тоҕо төннүбэтилэр? Хоруйа маннык: Саха сирин тас өттүгэр 10 киһи үлэ булан хаалбыт (2017 – 1 выпускник), сакаасчыты сэрэппэкээ эрэ салгыы үөрэнэ 72 выпускник хаалбыт (2017 с. – 3), үлэ баарын үрдүнэн биир киһи батыммыт (2017 с. – 2 киһи этэ). Оттон исписэлииһи үөрэттэрбит үлэ биэрээччигэ (сакаасчыкка) 47 киһи кэлэ да сорумматах (2017 сыллаахха отой да 283 выпускник этэ!)
Тоҕо кэлбэттэрий?
“О порядке организации целевого обучения граждан” диэн 2014 сыллаахха СӨ Бырабыыталыстыбата таһаарбыт уурааҕа баар. Ол уураах 5.2 п. ыйылларынан, тус сыаллаах миэстэҕэ үөрэммит выпускникка үлэ миэстэтин сакаасчыт быһаарар. Оттон сакаасчыт диэн манна толорор былаас уоргана (министиэристибэлэр, биэдэмистибэлэр), федеральнай уорган территориятааҕы толорор уорганнара этиллэр. Кинилэр экэниэмикэ уонна социальнай эйгэ салааларыгар “биһиэхэ маннык идэлээх, бачча үлэһит ирдэнэр” диэн судаарыстыбаннай сакааһы түһэрэллэр. Ити үөһэ ыйыллыбыт уураах 5.5 п. “үс бүтэһик сылга бүтэрбит исписэлиистэр үлэнэн хааччыллыыларын сакаасчыт кэтээн көрөр” диэн. Сакаасчыт биэрбит иһитиннэриитинэн, ким ханна, чахчы үлэлии барбытын туһунан кэтээн көрүүнү нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун кэмитиэтэ оҥорор. Бу кэмитиэт быһаарарынан, маннык биричиинэлэринэн выпускниктар дойдуларыгар төннөн үлэлээбэттэр:
- сорох выпускник идэтигэр сөп түбэһэр үлэ суоҕуттан;
- саҥа үөрэҕин бүтэрбит исписэлээскэ үлэни биэрэччи “уопутуҥ суох” диэн аккаастаан кэбиһэриттэн;
- выпускниктар үлэ биэрэллэрин кэтээн олороллор, бэйэлэрэ көрдүү сатаабаттар;
-үлэни биэрээччи быыкаа хамнаһы биэрэрин сирэллэр;
- киин үөрэх кыһаларыгар үөрэммит оҕолор тыа сиригэр таласпаттар. Ордук хоту улуустарга барартан кыккыраччы аккаастаналлар. Онно сынньанарга, олорорго “туох да усулубуйа суох” дииллэр.
- устудьуоннар үлэлии барыахтаах сирдэригэр производственнай быраактыканы ааспатахтарыттан.
Дьиҥэ, маннык кыһалҕалар департамент тэриллиэҕиттэн бааллара. Холобур, бырамыысыланнастаах тэрилтэлэргэ “шахтаҕа, ама, хайа хатыҥыр кыыс үлэлиэҕэй?” эҥин диэн, эр киһи үлэтигэр кыргыттары чугаһаппатахтара. Оттон кыргыттар уолаттардааҕар үөрэҕи баһылыырга интэриэстэрэ ордук улахан буолан, тус сыаллаах миэстэлэргэ уолаттар буолбакка, кыргыттар туттарсан киирбиттэрэ. Кэнники сылларга ону син бэрээдэктээтилэр: бу идэҕэ “хайаан да уолу үөрэттэрэбит” диэн усулуобуйаны туруораллар. Аны туран, билигин үөрэҕи бүтэрэн кэлбит исписэлиискэ дуогабардаах тэрилтэтигэр “биһиэхэ миэстэ суох” диэн батынан кэбиһэллэр уонна үөрүүнү кытары фиктивнэй дуогабарга (сымыйанан үлэҕэ киирбитин туһунан) илии баттаан кэбиһэллэр. Салгыы ону выпускник үөрэ-көтө баран отчуоттуур уонна көҥүл көччүйэ барар. Оччотугар үлүгэрдээх үбү төлөөн тоҕо үөрэттэрдибит? Тус сыаллаах миэстэнэн киирбит устудьуоннарга үөрэнэрин тухары сылга биирдэ кэлэр-барар айанын ороскуотун, истипиэндьийэтин, олорор уопсайын иһин төлүүллэр эбээт! Аны туран, каадыры сылыктааһын, аттарыы баҕарбыт курдук сөпкө барбат. Өссө уонча сыллааҕыта араас нано исписэлиистэри, ядерщиктары сакаастаан үөрэттэрбиттэрэ. Дьупулуомнарын ылан кэлбиттэрэ – дойдуларыгар отой да наадалара суох эбит! Ким да кинилэри ирдээбэт! Онон, били, ботуруйуоттуу санаалаах оҕолор кэлэйэн, кэмсинэн, араас быстах үлэлэринэн муҥурданан хаалбыттара.
Билигин урукку выпускниктар дуогабардаах эбэһээтэлистибэлэрин төлөөбөтөхтөрүн бэрэбиэркэлээн баран, суутунан ирдэһэн, ороскуоттаабыт харчыларын төлөттөрөллөр дииллэр. 2017 сыллаахха 289 выпускниктан билигин төһөтө ыстарааптанан төлөөбүтүн туһунан иһитиннэрии суох. Таах хаалларбаттар ини диэн эрэнэбит. Төһөтүн да иһин, иэс төлөнүөхтээх. Бу чааһыгар урут үөрэммит выпускниктары үлэ киниискэтинэн кэтээн көрөн, чахчы, биэс сыл өрөспүүбүлүкэ туһатыгар үлэлээбиттэрин-суоҕун билиэххэ, бэрээдэктиэххэ баара. 2018 сыл өрөспүүбүлүкэҕэ Дьарыктаах буолуу сылынан биллэриллибитэ. Онтубут туох да тыаһа-ууһа суох ааста. Аатыгар эрэ “дьарыктаннылар” курдук. Оттон быйылгы бүддьүөт суотугар тус сыаллаах миэстэҕэ үөрэммит выпускниктар сүүс бырыһыан үлэнэн хааччыллыахтара дуо? Хаһан сүүстээх кирбиини ситиһэбит?
Дмитрий ИВАНОВ.
