90-с сыллар саҕаланыыларыгар Сойуус ыһыллан, тутулуга суох судаарыстыба (СНГ) буолан тус-туһунан барыахпытыттан, Сэбиэскэй Сойуус саҕана 15 бырааттыы норуот ааттанан, эйэ дэмнээхтик олорбут омуктарбыт дойдуларыгар олохторо-дьаһахтара сатарыйан, Саха сиригэр кэлитэлээбиттэрэ. Онтон ыла сорохтор иккис дойду оҥостон олохсуйдулар.
Саас, Саха сиригэр халлаан сылыйда даҕаны, үлэ араас хайысхатыгар: сүрүннээн, тутууга уонна атыыга-эргиэҥҥэ кэлии омуктар элбииллэрэ харахха быраҕыллар.
Бүгүн биһиги СӨ Эргиэн-бырамыысыланнай палаата иһинэн үлэлиир, СӨ Биир кэлим миграционнай киин салайааччыта Валерий Степанович Протодьяконовы көрсөн кэпсэтэбит. Бу киин үлэтин сүрүн хайысхата өрөспүүбүлүкэҕэ кэлбит үлэ миграннарын кытта үлэ буолар.
– Бу киин хаһааҥҥыттан тэриллибитэй уонна туох боломуочуйалааҕый?
– 2017 сыллаахха сэтинньи ыйга Ил Дархан Е.А. Борисов ыйааҕа тахсыбыта. Ол ыйаахха СӨ Эргиэн-бырамыысыланнай палаатаны “миграция боппуруоһунан дьарыктанар, омук сириттэн үлэҕэ кэлэр дьоҥҥо үлэ патена оҥорорго” диэн боломуочуйалаах тэрилтэнэн ааттаан туран, биһиги кииммит тэриллибитэ. 2018 сыл алтынньы 18 күнүгэр РФ Ис дьыала министиэристибэтин (В.А. Колокольцев) кытта бииргэ үлэлэһэргэ СӨ боломуочуйалаах тэрилтэтэ омук сириттэн кэлэр дьоҥҥо үлэ патенын биэрэргэ бииргэ үлэлэһэргэ Сөбүлэҥ түһэрсэн турабыт. Бу улахан сүрүн докумуон буолар. Биһиги бу Сөбүлэҥҥэ олоҕуран, үлэбитин-хамнаспытын ыытабыт.
– Оччоҕуна, сүрүннээн, үлэ миграннарын кытта үлэлэһэр буоллаххыт.
– Бастаан тэриллэрбитигэр Сайсарыга Лонгинов уулуссатыгар олорбуппут. Ырааҕа бэрт буолан омуктар булан тиийэллэригэр уустуктардаах этэ. Маны таһынан, чугас анал мэдиссиинэ тэрилтэтэ суоҕа.
Билигин Дьокуускай куорат киинигэр Киров уулуссатын 21 №-дээх дьиэтигэр, 1-кы №-дээх поликлиника “профосмотр” отделениетын аттыгар көһөн, кинилэр дьиэлэрин-уоттарын арыандалаан үлэлии олоробут. Кинилэр омуктары кытта үлэлиир боломуочуйалаах мэдиссиинэ тэрилтэтэ буолаллар.
Тастан киирбит омук дьоно мэдиссиинэ элбэх исписэлиистэригэр көрүүнү-истиини ааһаллар. Ол иһигэр инфекционнай, дерматология, венерология, СПИД, тыҥа ыарыыларын чинчийэн, анаалыс туттараллар. Ол кэнниттэн ыарыыта суох доруобай дьон эксээмэн туттараллар.
– Ханнык эксээмэни туттаралларый?
– Арассыыйа устуоруйатын, Төрүт сокуонун уонна нуучча тылын туттараллар. Үлэҕэ кэлбит миграннар “базовай” билиилэрин тургуталлар. Анал үөрэх тэрилтэлэригэр өрөспүүбүлүкэ үөрэҕин министиэристибэтэ көҥүл (лицензия) биэрэр. Кинилэр эрэ маннык эксээмэннэри туталлар.
– Кимнээх туталларый?
– Анал “тестордар” диэн биирдиилээн үлэлиир дьон бааллар. Кинилэри кытта биһиги дуогабардаахпыт. Тэрилтэбитигэр анал хостоохпут, онно кэлэн тургутук, эксээмэн ыыталлар.
– Кытаанах эксээмэни, тургутугу ааһаллар эбит дии.
– Кэбиниэккэ туттаралларыгар барыта видеонан уһуллар. Онно бу киһи нуучча тылын хайдах таһымҥа билэрэ, тургутугу ааһара барыта уһуллар. “Тестор” киниттэн эксээмэнин хайдах туппута, тургутугу оҥорторбута, барыта ырылыччы көстөр.
Ол кэнниттэн бу уһуллубут видеоны соҕуруу үрдүк үөрэх тэрилтэлэригэр, Патрис Лумумба аатынан Норуоттар доҕордоһууларын университетыгар уонна А.И.Герцен аатынан Арассыыйатааҕы судаарыстыбаннай педуниверситекка, о.д.а. ыыталлар. Бу үөрэх кыһалара Арассыыйа Үөрэҕириигэ министиэристибэтиттэн көҥүллээхтэр (лицензия). Кинилэр барытын сыаналаан, бэрэбиэркэлээн баран эксээмэни, тургутугу ааспытын туоһулуур сибидиэтэлистибэни ыыталлар.
– Төһө кэм буолан кэлэрий?
– Нэдиэлэттэн ордугунан кэлэр. Бу сибидиэтэлистибэ 5 сылга болдьохтоох. Сыл аайы ол докумуонун көрдөрөн, үлэлиир көҥүлэ уһуур.
– Кэлии миграннар нуучча тылын билиилэрин таһыма мөлтөх буолбатах дуо?
– Ыччат мөлтөхтүк билэр. Ол иһин инникитин нуучча тылыгар үөрэтэргэ анал бырагыраама оҥоро, бэлэмнии сылдьабыт. Маны тэҥэ кинилэргэ социо-култуурунай адаптацияны ыытабыт. Кэлии дьон олохтоох омук абыычайын, сиэрин-туомун, култууратын, сокуоннарын билиэхтээх. Бу хайысха судаарыстыбаннай бэлиитикэ быһыытынан барыахтаах. Олохтоох сокуон тахсан, анал бырагыраама ылыллан үлэ ыытыллыахтаах. Патентан кырата суох үп киирэр. Онон бу да харчыттан үп көрөн сырдатар-үөрэтэр үлэни ыытыахха сөп.
– Үлэ патена диэн тугуй? Быһааран биэриэҥ дуу?
– Боростуойдук эттэххэ, патент диэн үлэҕэ көҥүл биэрэр докумуон. Маннык докумуону визата суох дойдуттан кэлбит дьон, ол эбэтэр СНГ судаарыстыбаларын гражданнара, Арассыыйаҕа үлэлии кэлэр буоллахтарына, ылыахтаахтар. Патент биир сылга болдьохтоон бэриллэр. Мигрант патент ылбыт сиригэр-уотугар эрэ үлэлиир бырааптаах. Атын эрэгийиэн патенынан үлэлиирэ сатаммат.
Патеҥҥа туох идэнэн үлэлиэхтээҕэ ыйыллар. Ол курдук, патеныгар “бетонщик” идэтэ суруллубут буоллаҕына, суоппарынан үлэлиирэ көҥүллэммэт. Чопчу патеҥҥа суруллубут эрэ идэтинэн үлэлиир. Ону кэстэҕинэ – сокуону кэһии буолар, дойдутугар төттөрү утаарыллыан сөп (депортация).
– Ханнык дойду гражданнарыттан маннык патент ирдэнэрий?
– Казахстан, Украина, Узбекистан, Таджикистан, Азербайджан, Молдавия, Туркмения. Үксүн бу дойдуттан үлэлии кэлэллэр. Манна олохсуйан, Арассыыйа гражданствотын ылбыт биир дойдулаахтара ыҥыран үлэлэтэллэр. Дойдуну, кими да билбэккэ туран үлэлии кэлэр мигрант ахсаана лаппа аҕыйах. Үлэ миграннарын баһыйар өттө үксэ тутууга үлэлииллэр.
– Патент харчытын мигрант бэйэтэ төлүүр дуу эбэтэр үлэ биэрээччи дуу?
– Үлэҕэ кэлбит киһи нолуогун ый аайы 9 335 солк. (патент) бэйэтэ төлүүр. Миграны үлэҕэ ылбытын туһунан тэрилтэ салайааччыта 3 хонук иһигэр биһиэхэ эбэтэр миграционнай сулууспаҕа биллэриэхтээх.
– Ордук элбэхтик ханнык дойдуттан кэлэллэрий?
– Таджикистан, Узбекистан уонна Украина. Азербайджантан ахсааннаах дьон кэлэр.
– 2019 сыл бастакы аҥаарыгар эһиэхэ патент ыларга төһө сайабылыанньа киирдэ?
– 642 киһи биэрдэ. Саамай элбэх киһи утары Ис дьыала министиэристибэтин миграционнай отделениетыгар патент ыларга сайабылыанньа биэрэллэр. Кинилэр дьыл сылаас кэмигэр үлэлии кэлэллэр уонна сезон бүттэҕинэ бараллар. Үксүгэр саас муус устар, ыам ыйыттан кэлэн саҕалыыллар.
– Сылга маннык патенынан төһө омук үлэлиирэ буолуой?
– Былырыын 5000 кэриҥэ киһи кэлбитэ. Сыл аайы кэлээччи омук ахсаана аҕыйыы турар. Кулун тутардааҕы “Триумфка” буолбут сабыытыйалар кэннилэриттэн Ил Дархаммыт “омук дьонугар үлэ 33 хайысхатыгар үлэлииллэрин бобор” туһунан ыйааҕа тахсан турар. Онон быйыл аҕыйах омук дьоно кэллэ. Өссө аҕыйыахтара турдаҕа.
– Бачча элбэх киһи хайа улуустарга ордук кэлэр эбитий?
– Сүрүннээн, бырамыысыланнай улуустарга. Ол курдук, АЛРОСА, Колмар, көмүс хостуур хампаанньалар ыҥырыыларынан кэлэн үлэлииллэр. Манна үксэ Украинаттан кэлэллэр.
– Мигрант Саха сиригэр үлэҕэ кэллэ. Хайдах, туохтан саҕалыырый?
– Бастаан кэлээт, 7 хонук иһигэр олорор сирин булунан, регистрацияны МФЦ-га, пааспар остуолугар уонна почта нөҥүө ааһар. Ол кэнниттэн 30 хонук иһигэр социальнай кутталлаах ыарыыта суоҕун бигэргэтэр мэдиссиинэ көрүүтүн ааһар (СПИД-кэ, наркотикка бэрэбиэркэлэнэр). Ил Дархан анал ыйааҕынан кинилэри көрөр-истэр 10-ча мэдиссиинэ тэрилтэтэ бигэргэнэн турар. Мээнэ мэдиссиинэ тэрилтэтигэр киирэн көрдөрүммэттэр, анал бигэргэммит, талыллыбыт эрэ тэрилтэҕэ көрдөрүнэллэр. Мэдиссиинэ страховкатын ылар.
– Докумуонун барытын туттаран эрэ баран, көҥүл ыллаҕына патенын төлүүр буоллаҕа.
– Хас биирдии мигрант физическэй сирэй нолуогун (НДФЛ) төлүүр. Ол биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр 9 335 солк. буолар. Бу сууманы ый аайы төлүүр. Арассыыйа үрдүнэн саамай үрдүк патент Саха сирин киэнэ буолар. Ыаллыы олорор Хабаровскай кыраай патена – 5000 кэриҥэ. Бу нолуоктан киирбит харчы барыта өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр киирэр.
Биһиэхэ нолуогун төлөөбүтүн туһунан докумуону аҕалбытын кэннэ, анал бырагыраамаҕа киллэрэн, докумуоннарын барытын Ис дьыала министиэристибэтин миграция управлениетыгар илдьэн туттарабыт. Бу барыта ИдьМ базатыгар киирэр. Кини онно баран дактилоскопическай регистрацияны (тарбаҕын суолун) уонна ФСБ бэрэбиэркэтин ааһар. Баҕар, бу киһи туох эмит биричиинэнэн көрдөбүлгэ сылдьар буолуон сөп. Үс төгүл сокуону кэһиилээх буоллаҕына, аккаастыыллар уонна дойдутугар утаарыллар.
– Ол кэнниттэн үлэҕэ киирэр?
– Патент ылан эрэ баран үлэлиир кыахтанар. Миграция управлениетыгар эбэтэр биһиэхэ кэлэн, ханна үлэлии киирбитин биллэрэр. Үлэҕэ ылбыт тэрилтэ эмиэ информация биэриэхтээх.
– Оччотугар үлэ миграннара сокуон ирдэбилин барытын тутуһан үлэлии сылдьар дьон эбит.
– Саамай “прозрачнай” хонтуруолга сылдьан дьон кинилэр буолаллар. Онон үлэлии кэлбит миграннар ортолоругар бэрээдэги, сокуону кэһии суоҕун кэриэтэ. Кинилэр манна үлэлии диэн анаан-минээн кэлэллэр. Сыаллара-соруктара ол. Сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри үлэ диэн баран сылдьаллар.
Онтон мээнэ кэлбит дьону, биһиги, чахчы билбэппит. Холобур, Евразия сойууһугар киирбит судаарыстыба дьонун (Армения, Киргизия). Кинилэр быстах регистрацияны бараллар. Балартан патент ирдэммэт. Бу дойду дьоно мээнэ кэлэллэр-бараллар. Ордук кинилэр ортолоруттан буруйу кэһии түбэлтэлэрэ тахсар.
– Улуустарга кэлбит дьон хайдах учуоттаналларый?
– Ис дьыала министиэристибэтигэр территориальнай миграционнай сулууспалар бааллар. Олор барытын учуоттууллар, хонтуруоллууллар.
– Валерий Степанович, иһитиннэрииҥ иһин махтал. Хонтуруоллуур үлэҕит ситиһиилээх, түмүктээх буоллун!
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
