Сайын аайы атырдьах ыйын ортотугар Дьокуускай куорат бэтэрээннэрэ Өлүөнэ очуостарынан айанныыр үтүө үгэстээхтэр. Ол да сиэринэн быйыл атырдьах ыйын 19-21 күннэригэр сэрии, тыыл 185 бэтэрээнэ, кырдьаҕас уопсастыбанньыктар 3 күннээх түүн астына сырыттылар, күүлэйдээтилэр.
Быйыл күн-дьыл арыый мөлтөөн биэрдэ. Өрүс уолан хаалан, тэрээһини алгыахтаах алгысчыт кыайан өрүһү туораабакка, алгыс сиэрэ-туома буолбата. Теплоход күнүс 12 чааска биэрэккэ тиксэр кэмигэр ардах түһэн, үөһэ тахсарга халтараан соҕус буолла. Ону ол диэбэккэ, кырдьаҕастар барахсаттар биэрэккэ баар ураһаларга, сынньанар сирдэргэ тахсан аһаан-сиэн, күө-дьаа кэпсэттилэр, сэргэхсийдилэр, сынньаннылар.
Үөһэ Өлүөнэ очуостарыгар 80 саастарыттан тахсыбыт икки кырдьаҕас, Октябрьскай уокуруктан 88 саастаах Галина Давиденко, Киин уокуруктан 80 саастаах Евдокия Борисова очуоһу дабайан тахса сырыттылар.
Тэрээһин Дьокуускай куорат дьаһалтатын уонна куораттааҕы социальнай харыстабыл управлениетын тэрийиилэринэн ыытыллар буолбута ырааппыт. Кэпсэтэн биллэххэ, кырдьаҕас бэтэрээннэр үгүстэрэ сылын аайы сылдьаллар эбит. Онон да быһыылаах, биһиги саҥа сылдьааччылар курдук соһуйуу-өмүрүү, сөҕүү-махтайыы ама соҕус.
Эрэстэрээҥҥэ астарын арааһа элбэх (“шведскэй остуол”), иһиҥ төһө кыайарынан үссэнэҕин. Күн талбыта барыта баар, минньигэһэ сүрдээх – түөрэтэ эрэстэрээннии. Сахабыт сириттэн сатаан астыыр дьон көстүбэтэх муҥа эбитэ дуу, Москуба дьоно тиэндэргэ кыайан, бу үлэлэтэллэр эбит. Ол иһин сахалыы төрүт ас сыта да суох. “Сервис” туйгун. Киирэр ааҥҥа эйэҕэстик көрсөллөр, оннук атаараллар. Ону баҕас кыайа туппуттар. Эдэркээн ыччаттар кырдьаҕастарга астарын сонно аҕалан, сүүрэн-көтөн сүрдээхтэр. Маныаха анал үөрэҕи ааһаллар быһыылаах.
А.И. Яколвева, 93 саастаах, Дьокуускай куорат олохтооҕо:
-- Кырдьаҕас дьону маннык Өлүөнэ очуостарынан хас да хонуктаах айаҥҥа илдьэ сылдьалларын уруккуттан ымсыыра истэр этим. Быйыл олорор сирим салалтатыттан эрдэттэн ыйыталаһан, дьэ, сырыттым. Теплоход иһэ дьиэ курдуга сөхтөрдө. Туалет, дуус барыта иһигэр баар. Оннооҕор тиис суунар тэриэбэтигэр, сотторугар тиийэ хааччыйаллар эбит.
Астара, эчи, элбэҕин, минньигэһин. Олох тот тоотоҥноһо сырыттыбыт. Араас тэрээһини бэркэ тэрийдилэр. Мин бастакы күммэр, сонуммар буолан түүн 12 чааска диэри муусука солуонугар үҥкүү киэһэтигэр олордум. Кырдьаҕас барахсаттар кырыйдыбыт диэбэттэр, үҥкүүлээн өрүтэ ыстаҥалаһан сүрдээхтэр. Барахсаттар, билигин да сэргэхтэр, сэнэхтэр.
Күн-дьыл туран биэрбитэ буоллар, өссө үчүгэй буолуо эбит. Самыыр түһэн, үөһэ биэрэккэ тахсарга халтараан соҕус. Мин теплоходтан биэрэккэ диэри таастар үрдүлэринэн хааман тахсарбын ыарырҕаттым. Киһи атаҕын быһа киирэр. Итиннэ арыый гравий эҥин кутан сымнаталлара буоллар, дьоһун буолуо эбит.
Сахам сирин кэрэ айылҕатын, Өлүөнэ очуостарын сөҕө-махтайа көрдүм. Айылҕа барахсан, дьэ, чочуйан оҥорон таһаарар да буолар эбит!
Е.А. Винокурова, Дьокуускай куорат социальнай харыстабылга управлениетын бэтэрээннэри кытары үлэҕэ отдел салайааччыта:
-- Дьокуускай куорат муниципальнай бырагырааматынан сыл ахсын Дьокуускай куоракка олорор кырдьаҕастарбыт, бэтэрээннэрбит Өлүөнэ очуостарыгар кэлэн сынньаналлар. Бу сырыыга сэрии 15 кыттыылааҕа, 35 тыыл бэтэрээнэ уонна үксүлэрэ сэрии оҕолоро сынньана кэллилэр. Сэрии оҕолоро диэҥҥэ 1945 сыл балаҕан ыйын 2 чыыһылатыгар диэри төрөөбүттэр киирсэллэр. Кинилэр эмиэ аҕамсыйа барбыт, 70-80 саастарын ааспыт дьон буолаллар. Быйыл уокурук бэтэрээннэрин кытары үлэлиир исписэлиистэр бэтэрээннэрин арыаллаан эмиэ кэлистилэр.
Дьокуускай куоракка 8 уокурук уонна куорат кытыытынааҕы 7 нэһилиэк баар. Баларга кырдьаҕас дьоннорун, бэтэрээннэрин сынньаталларыгар биһиги квота биэрэбит. Биллэн турар, баҕалаах барыта кыайан хабыллыбат. Бэтэрээннэр бу айан уочаратыгар Саҥа дьылтан саҕалаан тураллар. Маны сэргэ инбэлииттэр, кырдьаҕастар дьиэлэриттэн эмиэ бааллар.
Сэрии кыттыылаахтара билигин да чэгиэннэр
Айаҥҥа сэрии элбэх бэтэрээнэ баарын бэлиэтии көрдүм. Кэпсэттэххэ, үгүстэрэ Дьоппуон сэриитин кыттыылаахтара эбит. Билигин да окко-маска тирэммэккэ, тайахтаммакка дьоһуннук туттан хаамар ытык кырдьаҕастары көрөн үөрэҕин эрэ. Саахымат, дуобат күрэҕин көрө сылдьар икки кырдьаҕаһы тутан кэпсэтэбин, санааларын истэбин.
П.К. Яковлев, Япония сэриитин кыттыылааҕа, Дьокуускай куорат олохтооҕо:
-- Тэҥкэ диэн Сунтаар улууһун кыра сэлиэнньэтигэр 1925 сыллаахха төрөөбүтүм. Уҥуохпунан кырам бэрдин иһин миигин оскуолаҕа 10 сааспар киллэрбиттэр. Тэҥкэттэн 3 көстөөх сиргэ – Тойбохойго -- баран үөрэммитим. Сэрии саҕаланыытыгар 1941 сыллаахха ситэтэ суох орто оскуоланы үөрэнэн бүтэрбитим. 1944 сыллаахха Тойбохой детдомугар ыстаарсай биэнньиэр баһаатайынан үлэлии сылдьан аармыйаҕа ыҥырыллыбытым. Мальта ыстаансыйаҕа Иркутскай уобаласка киллэрэннэр икки аҥыы – илин уонна арҕаа -- ыыталаабыттара.
Мин Монголия Чойбалсан куоратыгар, 61-с тааҥкабай дивизияҕа түбэспитим. Манна 4 пуолка баара – 2 артиллерийскай, тааҥкабай уонна мотострелковай. Мин мотострелковай пуолкаҕа 120 мл полкобуой мүнүмүөккэ сулууспалаабытым. Күн аайы кыайыы туһунан иһитиннэрии бөҕө кэлэр. Биһигини күн аайы Монголия истиэптэригэр “учениеҕа” ыыталлара. Дьэ, онно сэриилэһэрбит.
Арҕаа дойдуларга кыайыы буолла. Бырааһынньык бөҕөтө. Биһиги сотору дойдулуохпут диэн үөрүү-көтүү, долгуйуу сүрдээх. Японияны кытта сэриигэ барыахпыт диэн өйгө-санааҕа да суоҕа. Онтон күһүөрү сайын арҕааттан Аҕа дойду сэриитигэр улаханнык буспут-хаппыт дьон кэлитэлээн бардылар. Биһиги дивизиябытын 39-с аармыйаҕа Сталинградтааҕы кыргыһыы дьоруойа генерал-полковник Людниковка биэрдилэр. Атырдьах ыйын саҥатыгар биһигини кыраныыссаҕа илтилэр. Мотострелковай пуолка бүтүннүү массыынанан сылдьар. Күн аайы бэлитимпэрмээссийэ оҥороллор. Онно “АХШ Японияны утары улахан күүстээх буомбаны туһаннылар” дииллэр. Ону биһиги тыал-куус курдук истэн эрэ кэбистибит. Оччолорго биһиэхэ атомнай буомба туһунан туох да өйдөбүл суох буоллаҕа. Инньэ гынан Японияҕа сэриини биллэрдилэр диэн буолла. Биһигини Улахан Хинган диэн хайаны туоруурга бирикээс биэрдилэр. Дьэ, онно баара кытаанах туорааһын. Хайа хапчаанын устун сэриилэһэ-сэриилэһэ, ардыгар сыыллан биир ыстаансыйа аттыгар чугаһаан истэхпитинэ утарыта көрсөн сэриилэһии буолла. Дьоппуоннар биһиги диэкиттэн Хайлар диэки улахан сэрии ыытан эрэллэр эбит. Онно улахан хаан тохтуулаах кыргыһыы буолбута. Онтон, дьэ, нэһиилэ намтал соҕус сиргэ таҕыстыбыт. Онно кытайдар, оҕуруоттарын аһын туппутунан, үөрэн-көтөн көрсүбүттэрэ.
Сэрииттэн 1950 сыллаахха 6 сыл буолан баран, эргиллэн кэлбитим. Тоҕо диэтэххэ, сэрии төһө да бүппүтүн иһин, сыһыан мөлтөөн, эмиэрикэлэр сэриилииргэ бырагыраама оҥостубуттар диэн, биһигини 6 сыл туппуттара. Сэрии кэнниттэн 1955 сыллаахха Герцен аатынан Ленинградтааҕы университекка география учууталын идэтигэр үөрэнэн бүтэрбитим.
П.И. Харитонов, өрөспүүбүлүкэтээҕи персональнай биэнсийэлээх, Ньурба, Бүлүү улуустарын бочуоттаах олохтооҕо:
-- Орджоникидзевскай оройуон 1-кы Малдьаҕар нэһилиэгэр төрөөбүтүм. 1945 сыллаахха сэрии бүппүтүн кэннэ, Дьоппуон сэриитэ саҕаламмытыгар бастакы борохуотунан 4 буолан барбыппыт. Иркутскайга Мальта ыстаансыйаҕа бирисээгэ ылбыппыт. Ол кэннэ Уһук Илин диэки барбыппыт. Түмэр-араартыыр пуунтан миигин зенитнэй артылыарыйаҕа ыыппыттара. Табаарыстарым пехотаҕа түбэспиттэрэ, кыраныыссаҕа харабылга тураллара.
Мин артыларыыс буоламмын 750 зенитнэй артылыарыйа пуолкатыгар сулууспалаабытым. Уһук Илин кыраныыссатыгар турарым. Ол кэнниттэн биһигини Читаҕа аҕалбыттара. 1950 сыллаахха аармыйаттан бүтэн, дойдубар төннөн кэлбитим. Олоҕум устата профтехүөрэхтээһиҥҥэ үлэлээн кэллим. 85 сааспар үлэттэн тохтообутум. Ньурба Маарыгар училище дириэктэринэн уһун кэмҥэ үлэлээбитим. Билигин техникум диэн ааттанан, кэлэр сылга төрүттэммитэ 60 сылын бэлиэтээри олороллор.
Өйгө-санааҕа иҥмит кэрэ айан
Айан устата теплоходка араас тэрээһин ыытылынна. Кырдьаҕастар барахсаттар үҥкүүнү оройуттан туттулар, байаан намыын муусукатыгар частушкалаан да саайдылар. Араас куонкурус, маастар-кылаас буолла, “Уһун үйэлэнии” диэн тиэмэҕэ анал идэлээх дьон лиэксийэ аахтылар. Дьокуускай куорат социальнай харыстабылга управлениетын уонна министиэристибэ үлэһиттэрэ бэтэрээннэри кытта төгүрүк остуол оҥордулар, ыйытыктарга эппиэттээтилэр.
Өлүөнэ өрүс быйыл хаһааҥҥытааҕар да уута түспүтэ харахха быраҕыллар. Ону ол диэбэккэ, “Демьян Бедный” теплоход (хапытаан Д.В. Суранов) хамаандатын сатабыллаах салайыытынан кумахха олорон хаалбакка, этэҥҥэ илдьэ сылдьыбыттарыгар кырдьаҕастар махтал, баһыыба тылларын эттилэр.
Аныгыскы сырыыга диэри
Паалыбаҕа кырдьаҕастар элэҥнээн ааһар, айылҕа чочуйан, кырыылаан оҥорбут очуостарын сөҕө-махтайа көрөллөр. Бэйэ-бэйэлэриттэн төһө килэмиэтиринэн тайаан сытарын ыйыталаһаллар. Ким да билбэт. Миигиттэн кэлэн ыйыппыттарын, кыбыстыам быатыгар, билбэт эбиппин. Онуоха биир кырдьаҕас эмээхсин “саатар, анаан кэпсиир киһилэрэ суох эбит” диэн баран, үөһэ тыынна. Дьэ, онно эрэ өйдөөтүм, кырдьык даҕаны, “гид” тоҕо суоҕун. Баҕар, бу сырыыга көрүллүбэтэҕэ буолуо.
Чэ, ол да буоллар, наһаа интэриэһинэй айан буолла. Бэйэм бастакы сырыым буолан, сүрдээҕин сэҥээрдим, самыыртан саллан, үөһээ чыпчаалга тахсыбатым. Хаһан эмэ түгэн тосхойуо диэн эрэнэбин. Көрсүөххэ диэри Сахам сирин киэн туттуута – Өлүөнэ очуостара!
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
