Саха сирин норуотун ускуустубата аан дойдуга соҕотох кэриэтэ ирбэт тоҥ сиригэр, түҥ былыргы төрдүн бэйэтинэн илдьэ хаалбыт ураты сэдэх көстүү буолар. Былыр-былыргыттан саха киһитэ төрөөбүт дойдутугар тапталын сир симэҕин курдук сиэдэрэй ураты тыыннаах, мындыр оҥоһуктарыгар көрдөрөр идэлээх. Хоту сир тыйыс айылҕатын дьиппиэн тыынын үрүҥ көмүс түгэхтээх ытарҕаларга, ньуоскаларга уонна да атын ойууга туттуллар орнаменнары уран тарбахтаах уустар быһан-отон, чочуйан олус кэрэтик оҥороллоро.
Сылгы, ынах, таба сүөһү быатын-туһаҕын, туос оҥоһуктарын, ороҥҥо уурар сөрүөлэри сүөһү түүтүттэн, сиэлиттэн, кутуругун кылыттан араас ойуулаан өрөллөрө. Прикладной ускуустубаҕа киирэр оҥоһуктары, былыр-былыргыттан сэлии кыыл муоһуттан оҥороллоро. Ол курдук, муостан холбуйалары, тараанар тараахтары, табах кутар холтууннары, араас киэргэллээх туттуллар тээбириннэр уктарын, ойуулаах хамсалары оҥостон туһанар буолаллара.
Ааспыт 16-17 үйэлэр усталарыгар саха маастардара муоһунан, тимиринэн, алтанынтан, маһынан оҥорбут айымньыларын археологическай хаһыылартан көрөбүт, оттон 18-с үйэ кэнниттэн муос, мас, тимир, алтан матырыйааллартан оҥоһуллубут композициялары өрөспүүбүлүкэ уонна Москубатааҕы, Санкт-Петербурдааҕы түмэллэргэ көрүөххэ сөп.
Саха сирин кырдьаҕас көлүөнэ муосчуттара А.Ф.Федоров, Н.Ф.Мамаев, Д.М.Никифоров, В.П.Попов, Т.В.Аммосов, С.Н.Пестерев, С.Н.Петров, Н.Д.Амыдаев ааттара норуокка киэҥник биллэр. Оттон билиҥҥи кэм муосчуттара Арассыыйа Худуоһунньуктарын сойууһун чилиэннэрэ Ф.И. Марков, Е.П. Саввин, К.М. Мамонтов, Р.М. Пинигин, Г.Н. Родионов ааттара Арассыыйа бастыҥ муосчуттарын кэккэтигэр дьоһуннук киирдилэр.
Дьиҥ талааннаах муосчут айылҕаны ис сүрэҕиттэн таптыахтаах, чинчийэн үөрэтиэхтээх уонна оҥоруохтаах матырыйаалын булан бэлэмниэхтээх. Саха норуотун айымньытын үксэ олохтоох матырыйаалтан оҥоһуллубутун иһин сыаналыыллар. Онон саха норуотун прикладной ускуустубатын үйэтитэр, киэҥ эйгэҕэ таһаарар инниттэн “Симэх” национальнай киин Арассыыйаҕа үтүө үгэскэ кубулуйбут муосчуттар бэстибээллэрин тэрийэн ыытар. Муосчуттар оҥортуур үлэлэрэ сылтан сыл аайы тупсан, сыыһалара-халтылара аҕыйаан, прикладной ускуустуба көрдөбүлүгэр эппиэттиир кыахтанар. Киин сиртэн чиэски ыраах сытар Саха сиригэр муоһунан уһаныы ускуустубатын сайдыыта билиҥҥи ырыынак ыар тыыныгар сүтэн симэлийэн хаалбакка иһэрэ бу бэстибээл быһаччы өҥөтө буолар.
Сэлии муоһунан уһаныы сайдыыта "Симэх" национальнай киин тэрийэн ыытар бэстибээлиттэн улахан тутулуктаах. Маны тэҥэ үөрэх кыһаларыгар муосчуттары үөрэтэр салаалар арыллан үлэлииллэрэ эмиэ сүҥкэн суолталаах. Ол курдук, П.П. Романов аатынан Дьокуускайдааҕы уус-уран училище, Арктикатааҕы ускуустуба уонна култуура үнүстүүтэ, ХИФУ, Намнааҕы педучилище оруоллара улахан. Муосчуттар бэстибээллэрин тэрийиигэ судаарыстыба өҥөтүн бэлиэтиир эмиэ тоҕоостоох. 2005, 2006, 2008, 2012 сс. Буолбут бэстибээл дойду муосчуттарын күүскэ түммүтэ, кинилэр айар дьоҕурдарын биллэрдик өрө тарпыта. Ол курдук, "Сэлии муоһугар сэһэн" диэн куонкуруска 2005 сыллаахха 112 муосчут кыттыбыта. 2006 сыллаахха – 97 кыттааччы, 2008 сыллаахха – 94, 2012 сыллаахха 80 муосчут кыттыбыттара.
Быйыл сэттис төгүлүн ыытыллар бэстибээлгэ дойду 14 эрэгийиэниттэн, өрөспүүбүлүкэ 20 улууһуттан маастардар кыттыахтара. Маны тэҥэ Кытайтан, АХШ-тан, Гренландияттан муосчуттар кэлэллэрин биллэрдилэр. Өрөспүүбүлүкэбит аатын-суолун аан дойдуга аатырдар, Арассыыйаҕа Саха сирин ураты буочардаах, дириҥ хорутуулаах үлэлэрдээх баар-суох муосчуттарбыт ааттарын дьоһуннук ааттатар сүрүн соруктаах тэрээһин алтынньы ый 17-20 күннэригэр ыытыллар. Ырыынак билиҥҥи уустук кэмигэр муосчут курдук сэдэх идэлээх дьону көмүскүүр, түмэр бэстибээл дойду үрдүнэн ыытыллара кэскиллээх дьыала. Маныаха тус бэйэм санаам маннык – Дьокуускайга алтынньыга Арассыыйа сүүсчэкэ муосчуттара мустуохтара, бэйэ-бэйэлэрин билсиэхтэрэ, тугу ситиспиттэрин, туох кыһалҕалаахтарын кэпсэтиэхтэрэ. Дириҥ ис хоһоонноох кэпсэтии тахсара буолуо диэн эрэнэбин. Кистэлэҥ буолбатах: айар дьоҕурдаах дьон бэйэ туһугар кыһаллыбаттар, тус бэйэлэригэр болҕомто уурбаттар. Бу сырыыга атын буолара буолуо. Ис сүрэхтэриттэн сөбүлүүр үлэлэриттэн тэйэн эрэр дьон кыһалҕаны атыннык көрүөхтэрэ. Бэстибээл иитинэн ыытыллар научнай-бырактыычаскай кэмпириэнсийэҕэ сыты ыйытыктар көтөҕүллүөхтэрэ, онно сөптөөх хоруйу ылыахтара дии саныыбын. Билигин аһаҕастык этиэххэ наада – үлэлэрбит тупсубаттар. Үчүгэй хаачыстыбалаах муос полуфабрикат диэн ааттаан,омуктар өйбүтүн сүүйэллэр. Үйэлээх үлэ оҥоһуллубат, барыта кып-кыра ычалаах, күннээҕи үлэ оҥоһуллан тахсар. Бу Бүтүн Арассыыйатааҕы муосчуттар түһүлгэлэригэр биһиги биир санаалаахпыт. Саха сиригэр хостонор сэлии муоһун туттууну сүрүннүүр сокуон Ил Түмэҥҥэ тахсыахтаах. “Муос биһиэнэ дуу, суох дуу?”диэн сана ыар баттык буолбута ыраатта ... Билигин муос оҥоһуктар таһымнарын отой умнан баран полуфабрикаттарынан тахса сатааһын буолла. Онон өссө киэн туттуу үөскээтэ. Бу олохтонон эрэр үлэни быраҕан, атыннык дьаһаммыт киһи баар ини, маҥнай утаа, кырдьык, бытаан, мөлтөх да буоллар, кэлин таһаарыылаах буолуо. Мин санаабар, урукку "Мамонтовый фонд" үлэтин салгыахха наада, атын форматынан. Саха сиригэр муоһу хомуйар, хонтуруоллуур, дьаһайар биир тэрилтэ баар буолуохтаах. Кини муоһу экспорка уонна хас биирдии муосчукка барарын хааччыйыахтаах (Саха сиригэр тарбахха баттанар ахсааннаах муосчут баар ээ). Маннык дьаһаныы бэрт туһалаах буолуо этэ.
А.Н. ГОГОЛЕВ, "СИМЭХ" национальнай киин дириэктэрэ.
