Таас-Yрэххэ 2010 сыллааҕы биэрэпиһинэн 412 киһи олорор. Билигин да күттүөннээх эбиллии суох. Эдэрдэр мантан барар эрэ ааттаахтар. “Новай” сопхуос салаата (АЛРОСА) эстэн турар. 212 торбоһу уонна субай сүөһүнү көрөр дьону үлэлэриттэн уураппыттара.
Олохтоохтор кыһалҕа күһэйэн “ТаасҮрэхнефтегаздобычаҕа” букатын кыра хамнаска үлэлииллэр. “РНГ” диэн ньиэп-гаас тэрилтэтигэр үлэҕэ киирии суоҕун кэриэтэ. “Сургуттар”, “Газпромнар”, “Недралар”, “Сүлдьүкээрнефтегаастар”, “Иркутскайдааҕы ньиэп хампаанньата” таас-үрэхтэри үлэҕэ ончу ылбаттар. Дьиҥэр, бырамыысалынас сайда турар сирэ. Орто-Ботуобуйа гаас уматыктаах сирин УДТГ-тан (Участок добычи и транспортировки газа) “күөх төлөн” полипропилен турбаларынан, Мииринэй оройуонун нэhилиэнньэлээх пууннарыгар тириэрдэр.
Онто суох оройуон, алмаас, ньиэп, гаас бырамыысалынаһа буомурар туруктаахтар. Орто-Ботуобуйа гаас уматыгыттан Мииринэй оройуонун үгүс хочуолунайдара үлэлииллэр. Оройуон урут олус ороскуоттаах элэктэриичистибэ уотуттан үлэлиирэ. Билигин гаас Мииринэй оройуонун хочуолунайдарыгар киирэн, сыана сөҕүмэрдик аччаата. Кэккэ сыллар усталара Таас-Yрэххэ олорор дьиэлэргэ гаас уматык киллэрии уhуннук дьону эрэйдиир. Бу үлэ билигин да түмүктэнэ илик. Уопсайа, гаас киллэриитигэр 100-чэ тыһ солк ирдэнэр. Сотору Таас-Үрэххэ гаас факела умайбыта сүүрбэ сылын туолуоҕа (2001 сыл). Оттон гаас уматык сылааhын, абыраллааҕын сорох таас-үрэхтэр билэ иликтэр. Бу олус аһыылаах уонна абаккалаах. Соторутааҕыта диэри Таас-Yрэх 90-ча ыала, ол эбэтэр сэлиэнньэ баhыйар үксэ гаастаммакка олорбута. Тоҕо диэтэххэ, Таас-Yрэх гаастанарыгар аналлаах үбү-харчыны Горнай уонна Хаҥалас улуустарын гаастааһыныгар утааран кэбиспиттэрэ.
Мииринэй оройуонун дьаһалтата бу боппуруоска дьаныардаахтык киирсибитэ эбитэ буоллар, маннык бэрдэ суох быhыы-майгы үөдүйүө суох этэ. Таас-Yрэххэ бырабыытылыстыба социальнай хабааннаах эбийиэктэри туттарбат. Тоҕо эрэ бу сири тумнар. Манна эбии бу сэлиэнньэ бырамыысалынай суолтатын бэлиэтээн туран, сахалар үлэлии тиийэллэрэ буоллар диэн киччэм санаалаахпын. Ону баара сахалар Таас-Үрэххэ үлэлии тиийбэттэр. Онтон билигин хайдаҕый? Мииринэй аэробаксаала атын уобаластартан кэлбит баахта дьонунан тобус-толору. Тыһыынчанан баахта дьонун «материктан» Таас-Үрэхххэ тиэйэллэр.
Сүлдьүкээргэ гаас, 220 кВат уот, суол, Интэриниэт, саҥа тутуу диэн мэлигир
Сүлдьүкээргэ ГЭС аттыгар олордоллор уоттара-күүстэрэ ирдэбилгэ эппиэттээбэт. Уот барар ситимнэрэ улахан тыалга суулла турар. Хас да сыллааҕыта баhаар “Данилка” диэн сир аттыгар бүтүн уот лииньийэтин сиэн турар. Диисэлинэн олорорго күhэллибиттэрэ. Уота суох хаалан олохтоохтор тус бэйэлэрин генератордарынан уоттанан олорбуттара. Ороскуота сүрдээх буолуо да хайыахтарай.
Сүлдьүкээр бу сылларга арыый да алы гынар кэрэ-бэлиэ түгэнэ суохха дылы. “Колобок” дьыссааты саҥалыы туппатахтара. Урукку эргэ дьиэтин “абырахтаабыттара”. Оскуола букатын эргэ эрээри, кини тутуутун боппуруоһа турбат. Баанньык, остолобуой, аптека суох. Бааннар терминаллара суох. Бородуукталарын, табаардарын 30 биэрэстэ ыраах Светлэйтэн сайын Бүлүү өрүһүнэн мотуорканан тиэнэллэр, кыһын анал көҥүллээх Светлэй ГЭС-ин КПП-тын туораан оробуочай бөһүөлэккэ тиийэллэр.
Оптоволокно Интэриниэт тиийиэ остуоруйа. Интэриниэти күүһүрдэргэ спутниктаах быысканы туруоруохпут диэн эрэннэрбиттэрэ да эмиэ бытаардылар. Суол боппуруоһа туһунан остуоруйа. Светлэй сэлиэнньэтин кытары сылы быhа сылдьар суол, 2012 сылтан ыла тутуллар да букатыннаахтык түмүктэнэ илик. Мииринэй оройуона 30 биэрэстэлээх айан суолун сэттэ сыл тутта. Аны суол олус кыбычыын буолан, туруга соччото суох.
Биир мөкү өрүтүнэн, Сүлдьүкээр субай сүөһүнү көрөр салаатын эһээри соруналлара буолар. Уопсайынан, Сүлдьүкээр дьылҕата олус ыарахан. Эдэрдэр усулуобуйа суох буолан, манна аанньа олохсуйбаттар. Дьон мантан баран 284 эрэ киhи, үксүлэрэ кырдаьаҕастар эрэ хааллылар. Дьэ, хайдах-туох буолаахтыыллар.
Арыылаах “АЛРОСА”-та суох олорор кыаҕа суох
“Новай” сопхуос урут 1.800 сүөһүлээх эбит буоллаҕына, бу сыыппара балтараа тыһыынчаҕа тиийэ кыччаата. Манна сотору кэминэн Саха сирин ТХМ-тан, “Туймаада-Агроснабтан” салаллар хаһаайыстыба тэрийээри гыналлар. Оннук дьаһаныы түмүгэр хаһаайыстыба туругуруо дуо? Туох да таамаҕа суох этэбин – суох. Арыылаах тула сирдэр тыа хаhаайыстыбатынан дьарыктанарга төрүт табыгаhа суохтар. Улахан үрэхтэр тардыылара, маар, сиикээн эрэ. Булуу муора дьайан, манна сайыммыт чэҥкир ибиирэн-ардахтаан тахсар. Алаас, кырдал сир диэн мэлигир. Yрэх, талахтаах мараха кытыыта, дороххой умнастаах туораахтаах оттоох дулҕа-маар. Сопхуос ыксаан Сунтаартан от атыылаһар этэ. Онтун быйыл тохтотто. Бары өттyнэн күчүмэҕэйдэр ыгаллар. Оттуур сир аҕыйах, тиэхиньикэ сүрүннээн эргэ, саппаас чаас сүгүн-саҕын көстyбэт.
Сопхуос эрэ баар буолан, 1.570 нэhилиэнньэлээх саха дэриэбинэтэ туруктаах олорбута. Аны билигин туох буолар? Yлэhиттэр хамнастарын болдьохтоох кэмигэр син аахса олорбуттара, соҕуруу-арҕаа айаннара төлөнөрө. Онон, сопхуос баара, туруктааҕа дьоҥҥо олус наада этэ. Дьэ, аны сарсыҥҥы күн тугу тосхоторо биллибэт. Yп-харчы ытарчатын күөнүгэр “Новайы” көҥүл тэрилтэ быһыытынан ыытар түгэннэригэр, Арыылааҕы туох дьылҕа күүтэрэ сэрэйиллэр эрэ.
Станислав Алексеев, Мииринэй.
