Өктөөп бырааһынньыга төһө даҕаны билигин оччотооҕудьон өйүгэр-санаатыгар сылаас ахтылҕан быһыытынан сүрэҕин-быарын ортотунан киирдэр, арыт мөҕүллүү-дьүүллэнии ханна барыай?! Билигин санаатахха, соччо күттүөнэ да суох быыкаа “буруйтан” хомсомуол мунньаҕар дьүүллэнээхтээбит, баартыйа кэккэтиттэн уһуллаахтаабыт, буруйга-сэмэҕэ тиксээхтээбит эбиппит диэн санааччы суох буолбатах... Оннуктар бааллара чахчы. Инньэ диэн туран, оччотооҕу кэми ахта-саныы таарыйа, “Өктөөп бырааһынньыгар” сигэнэн ыйыталаһан көрүөҕүҥ. Ол кэмнэргэ өктөбүрүөнэктэн, биэньиэртэн, хомсомуолтан, баартыйаттан уһуллуу саат-суут этэ. Кистииллэрэ өйдөнөр. Сорохторго үйэ-саас тухары “хара мэҥ” быһыытынан олохсуйан хааллаҕа. Онон ааттарын-суолларын этиэхтэрин баҕарбатах дьон ааттарын уларытан биэриэхпит.
Дьааҥы улууһуттан (дэриэбинэтэ этиллибэт) кэпсээтилэр:
– Урут биһиги нэһилиэк оскуолатын көрүдүөрүн эркинигэр улуу сирдьиттэрбит мэтириэттэрэ ыйанан тураллара. Алтыс кылаас үөрэнээччитэ (аатын эппэппин) айыах-тутуох санаата киирэн, Ленин мэтириэтигэр быттары уруһуйдаабыт этэ. Буолаары буолан, оруобуна тараҕайыгар. Арааһа, быттарбыт итириктэр быһыылаах: биир быта тиэрэ-маары хаампыт аҕай, онтун атаҕын суола кытары уруһуйдаммыт. Иккис быт тиэрэ түспүт, үһүс быт умса барбыт. Уопсайынан, оҕобут “ойуутугар” кыһаллан-мүһэллэн олус айымньылаахтык сыһыаннаспыт. Оо, онно, дьэ, оскуола иһигэр ынырыктаахай түрүлүөн, айдаан-куйдаан саҕаламмата дуо?! “Хайа дьиккэр улуу сирдьиппитин бытынан ыһан кэбиспитин” булаары, сыралаах силиэстийэ саҕаламмыта. Оччолорго улуу сирдьиттэрбит Ленин, Сталин мэтириэттэрин буортулууруҥ, марайдыырыҥ, уруһуйдууруҥ, алдьатарыҥ кытаанахтык бобуллара. Ол уол сордоох туох хара соругар мэтириэккэ уруһуйдаахтаабыта эбитэ буолла?! Саатар, бытык да буолбатах, быт ээ... Дьээбэлэниэх санаата киирбитэ эбитэ дуу.?! Барахсан оскуолаттан үүрүллүбүтэ быһыылааҕа.
Мария СЛЕПЦОВА, Дьааҥы улууһун өссө атын нэһилиэгин олохтооҕо:
– Иккис кылааска үөрэнэ сырыттахпытына, биирдэ учууталбыт “Кыым” хаһыаттан хомсомуоллар тустарынан аахта уонна кинилэр мэтириэттэрин көрдөрдө. Оччолорго өктөбүрүөнэк оҕолор хомсомуоллары үҥэр таҥара оҥосторбут. Кинилэр хаартыскаларын кырыйан ылан мунньарбыт. Сынньалаҥ кэмигэр учууталбыт ол хаһыатын ылан көрдүм. Уонна, тоҕо эбитэ буолла, арааһа, кырыйан ылаары эбитэ дуу, хаһыаты уктан кэбистим. Учууталбыт, хаһыатын сүтэрэн, аймалҕан бөҕө буолла. Дириэктэр, саабыс, атын учууталлар кытары айманнылар. “Уоруйах” ир суолун ирдэстилэр. Мин оччолорго интэринээккэ олоробун. Үрдүкү кылаас кыргыттара, суумкабын арыйан, били, хомсомуоллардаах хаһыаты булан ыллылар уонна оскуолаҕа таһаардылар. Оскуолаҕа куттана-куттана тахсыбытым, хата, дьолбор, миигин биир даҕаны учуутал, дириэктэр ыҥыран ылан мөхпөтө. Арай дьиэбэр тиийбиппэр аҕам мөхпөккө эрэ “өктөбүрүөнэк уоруо суохтааҕын” туһунан эппитэ. Онтон ыла, хаһыат буолуохтааҕар, хаһан даҕаны тугу да “ылбат” буолбутум.
Култуура эйгэтигэр үлэлиир:
– Обургу сааспар, чопчулаатахха, тохсус кылааска быһыылааҕа, хомсомуол мунньаҕар дьүүллэнэн турардаахпын. Хата, устубатахтарыгар махтал. Дьиҥэ, тугу эрэ күлүгээннээбит дуу, арыгылаабыт дуу киһи буолбатахпын. Билиҥҥи дьоҕурбунан, идэбинэн ыллыах-туойуох баҕам оччолорго даҕаны батарбат быһыылааҕа. Дьиҥэ, улахан да буруйу оҥорбут курдук санаммаппын ээ. Баара-суоҕа олохпун ырыаны кытары сибээстиэхтээх дьоҕурум-талааным тэһэ кэйэ сырыттаҕа. Уолаттары кытары ВИА тэринэн баран, гостуруоллуу диэн ааттаан, аҕыйах хонукка баран хаалбытым. Аны, силигин ситэрэн, улахан дьоҥҥо ыытыллар киэһээҥҥи биэчэргэ, үҥкүүгэ сылдьыбытым. Хомсомуоллар бары көрүдүөргэ турабыт. Мунньах бастакы чааһыгар олимпиадаҕа миэстэлэһэн, актыбыыстаан хайҕанным. Онтон иккис чааһыгар кэлэн, аны, дьүүллэнэн үлтү мөҕүлүннүм. Аҕыйах мүнүүтэ анараа өттүгэр хайҕаммытым ханна да суох. Биир учууталым миигин уун-утары көрөн туран: “Ити ырыаҕынан ханна да ыраатыаҥ, киһи буолуоҥ суоҕа!” -- диэтэ. Эрэйдээх испэр: “Көрүөхпүт...” -- диэхтээтим.
Евдокия Стручкова, Таатта улууһа:
– Мин хомсомуолга 1977 сыллаахха киирбитим. Тыый, оччолорго райком дьиэтигэр барар дьон, саамай мааны таҥаспытын кэтэн, баарбытын-суохпутун тэринэн тиийэрбит. Долгуйа-долгуйа кэлэн, өөр да өр күүппүтүм. Онтон ыҥырбыттарыгар сүүрэн киирбитим. Наһаа кырасыабай, лаахтаах суумкалаах этим. Онтубун батарыайа үрдүгэр ууран баран, умнан кэбистим. Ол суумкам иһигэр кимиэхэ да суох, эдьиийим Баку курдук ыраах сиртэн аҕалбыт кыһыл көһлүөктээҕим. Кырасыабай да кырасыабай японочка сирэйэ ойуулааҕа, хамсаттаххына, аҥаар хараҕынан чыпчылыйан баран мичээрдиир ээ өссө. Дьэ, онтон тиритэн-хорутан, көлөһүнүм сарт түһэн, син хомсомуол кэккэтигэр киирдим. Үөрүүбүттэн кынаттаммыт курдук сананан, сэкирэтээр хоһуттан тахсан баран хааллым. Суолбун ортолоон иһэн суумкалаахпын, дьэ өйдөөн, төттөрү сүүрдүм.Ханна бараахтыай, батарыайа үрдүгэр турар эбит. Арай көрбүтүм, суумкам иһэ кураанах. Дьэ, доҕоор, аймалҕан буолла. Маннык улахан тойоттор дьиэлэригэр киирбит киһи, ама, туохпун эрэ уоруохтара диэн санаан да көрбөт буоллаҕым. Ол курдук, туохтааҕар да күндүтүк санаан илдьэ сылдьыбыт кэһиибин баара-суоҕа икки эрэ күн көрөөхтөөбүтүм. Ымсыылара баппакка, хара санаалаахтар суумкам иһиттэн мэлиппиттэр этэ. Оччолорго оннук көһүлүөк арааһа балайда сыаналааҕа эбитэ буолуо. Кэлин эдьиийим ыйыттаҕына: “Харыстааммын мээнэ илдьэ сылдьыбаппын...” – диирим. Барахсан “райком дьиэтигэр уорбуттара” диэбэт буоллаҕым. Кэлин истибитим, ити үрүҥ дьиэҕэ сааһын тухары дьиэ сууйааччынан үлэлиир чүөчэни ылыгас дииллэрин. Кыһыйбытым иһин хайыахпыный, көрөн турбут туоһу суоҕа. Хомсомуолга киирбит үөрүүлээх күнүм оннук хобдохтук түмүктэммитэ.
Ньукулай Дьөгүөрэп, Дьокуускай куорат, мас ууһа, 50 саастаах:
– Мин төрдүс кылаастан табахтаабытым. Урукку уолаттар үтүктүһэ-үтүктүһэ табахтыыр этибит. Бастаан утаа кистии-саба оттоох күрүө кэннигэр саһан туран табахтыырым. Ону ийэм, аҕам билэннэр, мөҕө-этэ, буойа сатаабыттара. Кыаллыбатаҕын иһин аҕам: “Саатар, манна, көрөрбүтүгэр, табахтаа...” – диэхтээбитэ. Били, уора-көстө табахтыы сылдьан, оту уматан кэбиһиэ диэн куттанаҕа дии. Онтон ыла дьиэбиттэн тахсн иһэн, табахпын уматтан баран, оскуолаҕа диэри бүтэрэн тиийэрим. Дьиҥэ, оскуолабыт 300 оҕолоох буоллаҕына, онтон уолаттар баһыйар аҥаардара табах тардаллара. Онуоха буруйдаан, ала-чуо миигин эрэ хомсомуолтан үүрэн турардаахтар. Ол хомсомуолларыгар киирэр да санаам суох этэ, күүстэринэн киллэрбиттэрэ. Устаап үөрэтэн сордонору, өссө эксээмэн курдук туталларын төрүт сөбүлээбэт этим. Туох буолла да барытыгар: “Хомсомуол эрээри...”, “хомуньуус уола...” диэн буолара. Хомсомуолтан үүрбүттэрин кэннэ, дьэ, өрө тыыммытым. Оччоттон илдьэ кэлбит кыдьыкпын күн бүгүҥҥэ диэри бырахпакка сылдьабын. Биэнньиэр да, хомсомуол да кыайбатах! Ээ, Өктөөп, Маай бырааһынньыктарын парааттарыгар, биһиги эмиэ үгэспитинэн, “саарык тэһэ” тахсар этибит. Кумааҕынан холууп оҥостон баран, онтубутун иннэлиир, дьэ, уонна кыргыттар тута сылдьар саарыктарын “бултаһар” этибит. Ол Өктөөп параатыттан ону эрэ өйдөөн хаалбыппын.
Сергей Иванов, Үөһээ Бүлүү улууһуттан:
– Биирдэ миигин хомсомуолга киллэрээри райкомол дьиэтигэр ыҥырбыттара. Икки этээстээх баараҕай тутуу аанын арыйан хоско киирдим. Утары кыһыл сабыылаах остуолга элбэх баҕайы киһи бары миигин батары-өтөрү көрөн аҕай олороллор. Ол -- хомсомуолга киллэрэр-киллэрбэт хамыыһыйа дьоно эбиттэр. Кэтэхпин тарбанным эҥин, умса туттан, муостаны одуулаан турдум. Эмискэ саас ортолоох, ыарахан ыараханнык көрүтэлиир биир киһи кып-кыһыл тастаах устаап кинигэтин ыйда уонна: “Эн маны нойосуус билэҕин дуо?” -- диэн суостаах соҕустук ыйытта. Хараҕым кырыытынан кылап гынан көрбүтүм, хап-халыҥ кинигэ сытар. Нойосуус буолан, ону хантан билиэхпиний, саатар, кинигэлэрэ, эчи, халыҥын?! “Эс, итиччэ халыҥы хантан билиэхпиний... Оннооҕор улуу Пушкин “У лукоморье дуб зелёный” хоһоонун кыайан нойосуус үөрэппэккэ “иккини” ылбытым...”— диэн саайдым. “Эн бу кинигэни хайаан даҕаны нойосуус билиэх тустааххын! Маннык киһини хомсомуолга ылбаппыт!” – диэтилэр. Хайыахпыный, устаабы нойосуус билбэт киһи хомсомуолга киирбэтим. Эһиилигэр аармыйаҕа барыы буолла. Тиийбиппэр хомсомуол билиэтин күүстэринэн туттаран кэбистилэр. Устаабы нойосуус билэҕин дуо диэн ыйыппатылар. Уолаттартан дьиктиргээн ыйыталастым. “Ээ, сэбиэскэй саллааттар бары хайаан даҕаны хомсомуол буолуохтаах үһүбүт”, -- диэтилэр.
Баһылай, Нам улууһа:
– Урут парткомҥа биир ыал аҕатын кытары көссүүлэспит дьахтары дьүүллээбиттэр. Дьэ, мустан олорор кэмитиэт чилиэннэрэ бары тура-тура мөҕүү-этии бөҕө буолбуттар. Өссө баартыйанан дэлби куттаабыттар. Онуоха дьахтардара истэ сатаан баран: “”Сэппин” баҕас бэйэм бас билэрим буолуо дии санаабытым, сатана эмиэ баартыйа бас билэр “сэбэ” эбит дуу?!” – диэн саҥа аллайбыт үһү. Онно баар дьон күлэн быара суох сытыахтарын нэһиилэ туттунан олорбуттара диэн кэпсииллэр. Бу -- дьиҥнээх олоххо баар көрүдьүөс.
Алексей ВАСИЛЬЕВ, Ньурба улууһа:
– Мунньахха абаҕабар: “Эйиэхэ быыгабар биэрэбит!” – диэбиттэр. Саала иһэ уу чуумпу. Онуоха киһилэрэ тураан-туран баран, аргыый аҕай: “Ээ, ону ханна укта сылдьыахпыный, ылбаппын”, -- диэбит үһү. Быыгабар биэрэн мөҕө-этэ олорбут дьон күлэн тоҕо барбыттар. “Ону хайаан даҕаны ылаҕын!” – диэн күлбүттэр үһү.
Александра МИХАЙЛОВА, Дьокуускай куорат:
– Оскуолаҕа хомсуорунан үлэлии сылдьан, "Генералы песчаных карьеров" диэн киинэҕэ кылааһым оҕолоругар барыларыгар билиэт ылааччы буоллум. Оҕолорум барахсаттар үөрүү-көтүү бөҕө буоллулар.Киэһэ сэттэ чааска күргүөмүнэн киинэбитигэр астына-дуоһуйа сырыттыбыт. Киэһээҥҥи киинэҕэ оскуола оҕолоро сылдьалларын боппуттар эбит, ону мин истээхтээбэтэхпин. Сарсыныгар оскуола илиниэйкэтигэр ыбылы дьүүллээбэтилэр дуо?! "Бил баһыттан сытыйар!" –диэн кыһыылаах баҕайытык саҥарбыттарын олус да абара истибиппин өйдөөн хаалбыппын.
Туйаара СИККИЭР.
