Бу – Мииринэй оройуонугар саамай кырдьаҕас нэһилиэк. 1871 сыллаахха үөскээбит. Таас-Yрэх эбэтэр Ботуобуйа нэhилиэгэ – Мииринэй улууhун кырыыба сирэ. Улахан Ботуобуйа үрэх кытыла. Алмаастаах кыраай кииниттэн, Мииринэйтэн 180 биэрэстэ ыраах сытар.
Манна 2010 сыллааҕы биэрэпиһинэн 420, билиҥҥи барыллаан ааҕыынан 500 тахса киhи олороро биллэр. Саха дьоно былыр-былыргыттан олохсуйбут сирэ. Мантан төрүттээх дьон араспаанньаларыттан: Баһыгыыhап, Ыракыыйап, Чуонускай, Садыыныскай, Мурукучаайап диэнтэн ырылыччы көстөр.
Таас-Yрэх - ньиэп-гаас күөнтээбит сирэ
Орто-Ботуобуйа сирин баайын “оройо” хас-да ньиэп-гаас скважината хаhыллыбыт уонна “кэнсэрбээссийэлэммит” сирдэрэ. Биир маннык холлороон икки биэрэстэ уһуннаах. Санатан эттэххэ, ньиэп уонна гаас хостонорун туhугар, ааспыт үйэ 70-80-с сылларыгар сир аннынааҕы дэлби тэптэриилэр буолбуттар. Таас-Yрэх гаас саппаастаах Чайыҥда (“Сила Сибири”) сирин кытары чугас сытар. Бырамыысалынай сабардааhын буолбутун да иhин, саха дьоно дойдуларыттан тэскиллээбэтэхтэр. Сүөһү, сылгы, таба ииттэн, оттоон-мастаан, бултаан, оҕо-уруу төрөтөн саха дьонун сиэринэн олорон кэллилэр. Олохтоохтор “Новай” сопхуос салаатыгар үлэлииллэр этэ. Онтулара 2019 сыл үүнүүтүгэр эстэн, дьон дьарыга суох хаалла. Билигин Таас-Үрэх дьоно сүрүннээн “АЛРОСА-Гааска”, биирдиилээн “Роснефть” хампаанньаҕа үлэлииллэр.
Булт эстэрэ барда
Таас-Үрэх үрэх баһа сир. Сирэ алаас-сыhыы буолбатах, от үрэхтэр, сиикээннэр, алыылар, марахалар. Мантан Иркутскай уобалас кыраныыссата чугас, Бүлүү муората эмиэ ырааҕа суох. Таас-Yрэх ньиэп-гаас бырамыысалынаһа сабардыан иннинэ туох да сүрдээх бултаах-алтаах дойду этэ. Бырамыысалынас айбардаабытын содулугар булт, балык уурайда. Улар, куртуйах, бөчүгүрэс, ыалыкым(куруппааскы) сүттүлэр. Солоҥдо, кырынаас диэни оҕолор кинигэҕэ, сурунаалга эрэ көрөллөр. Кыыл таба бу диэки аны таарыйбат. Эгэ, тайах кэлиэ дуо? Улахан Ботуобуйа үрэххэ күстэх, сордоҥ, быйыт, алыhар сэмсиир ахан этэ. Ону гаас көрдөөччүлэр, нефтяниктар үрэҕи туора-маары ыарахан тиэхиньикэнэн сүүрдэн, “ымдаан” курдук булкуйан, салаа Куруҥ үрүйэтигэр даамба тутан, Улахан Ботуобуйа баһын бүөлээн балыга симэлийдэ. Былыр хардаҕас саҕа биллэр, быйыттар, бэл тууччах Улахан Ботуобуйа баранар баһыгар баар эйимнэргэ тиийэ өксөйөллөрө номоххо хаалла.
Ньиэп уонна гаас баар эрээри...
Орто Ботуобуйатааҕы уматыктаах сиргэ 3 млрд кууп гаас, 3 мөл туонна ньиэп хостонор. “Таас-Yрэхнефтегаздобыча” “ИСТА” утумугар холбонуулаах. 169 биэрэстэ усталаах утум, Орто-Ботуобуйа ньиэбин Ленскэйгэ суккутар. Оттон Таас-Yрэххэ “АЛРОСА-Гаас” УПДТГ учаастага үлэлиир. Ол эбэтэр уматыгы хостуур уонна утум устун Мииринэй оройуонун туhанааччыларыгар Айхалга, Удачнайга тиийэ ыытар учаастак.
Биллэрин курдук, гаас чоххо холоотоххо быдан ордук, табыгастаах, күүстээх сыламнаах уматык. Ону баара Кыhыл-Сыырга гаас сыанатын 2012 сылга ЯТЕК-тар эмискэ сэттэ бүк ыаратаннар, тыалар отоойокоҕо олорбуттара. Хочуолунайдар борсуункаларын чоҕунан отторго сөптөөх гына оҥорорго күhэллибиттэрэ. Ити курдук, урут таас чохтон гааска, аны гаастан чоххо көһөн мэhэмээннэнии барбыта. 1,5 биэрэстэ ыраах Дьабарыкы-Хайаттан Сүлдьүкээр хочуолунайыгар таас чох тиэллиитэ олус ороскуоттаах. Сүлдьүкээртэн ураты хочуолунайдар Таас-Үрэхтэн кэлэр гааһынан оттуктаналлар. Ити курдук, Мииринэй оройуона бэйэтин гааһынан туhанан олорор. Орто-Ботуобуйаттан гаас полипропилен турбаларынан Мииринэй оройуонун бырамыысалынай нэhилиэнньэлээх пууннарыгар тиэрдиллэр. Орто-Ботуобуйа гаас уматыгын көмөтүнэн Мииринэй оройуонун хочуолунайдара, рудниктар үлэлииллэр.
Саха дьоно ньиэп-гаас бырамыысалынаһыгар
Таас-Yрэх сэлиэнньэтин хабайар хаба ортотугар гаас хаhаайыстыбата тутуллан, 2008 сыл күhүнүгэр үлэҕэ киирэн турар. Баахта ньыматынан дьону үлэлэтэри ороскуоттаах диэбиттэр. Ол эрэ иһин манна олохтоох дьон газовик идэтин баhылаан үлэлии сылдьаллар. Онон, балачча киhи “АЛРОСА-Гаас” үлэhиттэрэ буолаллар. Таас-Yрэх дьоно бу кэккэ сыллар устата газоэлектросварщик, силиэсэр, оператор идэлэрин баhылаатылар. АГРС, ЛЭС курдук уустук тэриэбэлэргэ сатаан үлэлиир буоллулар. Үрэх баһын дьоно гаас үлэтин иhин-таhын бэркэ биллилэр. Бастакы чулуу газовиктарынан гаас уматыгы араарар тирэх оператора И.С.Саввинов, силиэсэр И.И. Саввинов, газозоэлектросыбаарсык О.И.Алексеев, ньиэп уонна гаас оператора И.Н.Данилов этилэр. Кинилэр ситиһиилэрин эдэрдэр салгыыллар.
Таас-Үрэххэ гаас ситэ киирэ илик
Таас-Yрэххэ дьиэлэргэ гаас уматыгы киллэрии куһаҕаннык ыытылынна. Ол курдук, күөх төлөн сүүстэн тахса эрэ дьиэлээх сэлиэнньэни бүтүннүүтүн хаба илик. 2008-2011 сылларга А.И.Горобец (“АЛРОСА-Гаас”) биригээдэтэ гаастаһыҥҥа сорунуулаахтык кыттан испитэ. 60-ча уhаайбаҕа гаас ситимин тумуга тардыллыбыта. Отучча дьиэлэргэ ис өттүлэригэр уматык ситимэ баар буолбута. Хомойуох иһин, Өрөспүүбүлүкэ үбүн-харчытын бу туһаайыыга көрбөккө, кэскиллээх дьыаланы тиһэҕэр тиэрдибэтэхтэр. Күн бүгүн Таас-Yрэх олохтоохторуттан сорохторо гааһа суох оһоҕунан олороллор. Yп-харчы ыаран.
Бырамыысалынас министиэристибэтэ көмөлөhүөх буолбута да, оччотооҕу салайааччылар көх-нэм буолбакка үлэ тохтоон хаалбыта. Гаастаныыга аналлаах үп-харчы Таас-Yрэххэ бэриллэрин оннугар, Мэҥэ-Ханалас улууhугар уччуйан турар. Иккис төхтүрүйүүгэ Горнайга “куоппута”. Таас-Үрэх олохтоохторо эмиэ “ытыстарын соттон” хаалбыттара. Тоҕо диэтэххэ, Таас-Yрэх гаастааhынын үбүлээhин хара маҥнайгыттан өрөспүүбүлүкэ үбүлүүр барылыгар бигэтик киирбэккэ хаалбыт. Ону биир да чунуобунньук, дьокутаат Мииринэй оройуонун былаастара кыайан көмүскээбэтэхтэр. Yбүлээhини олус кыччатаннар сулбуччу гаастааhын харгыстаммыт. Уматык ситимин тардыы үлэлэрэ, дьиэҕэ киллэрии, хочуол, билиитэ, датчик туруоруу билигин интэриэстээх хаhаайын үбүн-харчытын ирдиир. Онно, 150-200 тыh солк тыа дьоно була охсоллоро ыарахан. Холобур, биэнсийэлээх, тулаайах, ыарыhах дьон итиччэ сууманы хантан булуохтарай?
Саха сирин бырабыыталыстыбата баар-суох соҕотох гаас хостуур саха дэриэбинэтин олохтоохторун өйөөбөтө. Төрүт бу диэки көрбөт идэлээхтэр, чунуобунньуктар отчуоттарыгар Таас-Үрэххэ төһө гаас, ньиэп хостоммутун дакылааттыыр, хаһыакка, тэлэбиидьэнньэҕэ иһитиннэрэр идэлээхтэр. Оттон бырабыыталыстыба отчуотугар сэлиэнньэ толору гаастанарыгар эппиэттиэх дьон тиийбэт. Өрөспүүбүлүкэ чунуобунньуктара таас-үрэхтэр кыһалҕаларын истиэхтэрин да баҕарбаттара өтө көстөр. Эhиги баай, үптээх-астаах улуускут, “АЛРОСА-лааххыт” онон, бэйэҕит уйунуҥ диэн толкуй баар. Аны гаас киллэриитин барыла, тоҕо куруук Дьокуускай аттыгар толорулларый? Оттон Таас-Yрэх эмиэ Саха сирин быстыспат сорҕото эбээт. Ону туоратар, көйгөтүтэр, өрөспүүбүлүкэ өлүүскэтиттэн матарар диэн, бу туох ааттаах хаҕыс сыһыанай? Таас-үрэхтэр уhаайбаларыгар гаас ситэ киирбэтэҕэ, өрөспүүбүлүкэ мара сыһыанын кэрэһитэ.
Станислав Алексеев, Мииринэй куората.
