Сунтаар улууһа кэрэ айылҕатынан, лиҥкир хара тыатынан, баай бултаах, балыктаах үрэхтэринэн, күөллэринэн аар-саарга аатырара уурайар буолла.
Улуус былаһын тухары ньиэп-гаас хостонуутугар бэлэмнэнэр, лисиэнсийэлээх учаастактар үөдүйбүттэр. Оттон чунуобунньуктар, экологтар саҥалара дьөрү иһиллибэт, уостан-иһийэн хаалла. Сунтаар улууһа араас хабааннаах тиэхиньикэнэн тылбыытыгар тиийэ туолан турар. Бу хаартыскаларга ньиэби көрдүүр тэрилтэ биир холуоннатын, Хадан сэлиэнньэтин киин уулуссатыгар уонна кытыытыгар түһэрбиттэр. Бу туһунан сураһа Хадаттарга тиийэ сырыттым. Нэһилиэк дьаһалтатын баһылыга А.Оконешников, кинилэр сирдэригэр Илин Дьэли, Арҕаа Дьэли ыксаларыгар, Эйикээргэ тиийэ күн-бүгүн туох да хаһыы, сүргэйии үлэтэ, эспэдииссийэ чинчийэр, тургутар учаастага суоҕун биллэрдэ. Хадаттар биллэрбиттэринэн, ньиэби көрдөөччүлэр холуонналара Бордоҥ диэки айаннаабыт. Оттон бу тэрилтэ базаланар сиринэн, Сунтаар уҥуор турар Устье сэлиэнньэтэ буолар. Геологтар чуумпу Сунтаары тилийэ көттүлэр. Ааспыт кыһын тохсунньуга, Кириэстээх уҥуор Халаабыс аартыгар, нефтяниктар тиэхиньикэлэрин хаартыскаҕа түһэрэр кэммэр биир суоппар миэхэ суоһурҕаныах курдук туттубута. Ону суруналыыс дастабырыанньатын куду анньан балаһыанньаны “сымнаппытым”. Ньиэп уонна гаас көрдөөччүлэр Сунтаар дьоно бултуур-алтыыр тыаларыгар кэлбиттэрэ быданнаата.
Биир урукку сорсуннаах булчуттан Ньүччүкү, Дьэрбэ, Өргөдьөй үрэхтэр туһунан сураспыппар, “ол сирдэри төрүт умун, онно билигин эспэдииссийэ күөнтүүр сирэ” диэн эппитэ. Бу айылаах алдьархай ааҥнаабытын Өрөспүүбүлүкэбит саламтата, экологтар бэйэтин дьаалатынан ыыттылар. Холобур, 2017 сыл атырдьах ыйыгар Сунтаарга, ньиэп-гаас тэрилтэтэ публичнай истиилэри ыыппыта “ээх” хоту барбыта. Ньиэп-гаас тэрилтэтэ Бүлүүчээн үрэх баһын дириҥник чинчийэргэ, Саха сирин саламтатыттан көҥүл ылбытын биллэрбитэ. “Бүлүүчээн-Дьэрбэ” тургутар, чинчийэр учаастак тэрийэн турар. Онон, урукку булдунан баай аар тайҕа быраһаай эрэ диирбэр тиийэбин. Ньиэп-гаас көрдөөччүлэр аны дьорҕоотуран, нэһилиэнньэлээх пууннартан төрүт чугас сылдьаллар. Оччотугар тоҕо биир да дьокутаат, юрист дьон олорор, сүөһүнү мэччитэр, отоннуур, бултуур сирдэрин көмүскүүр, сокуон чэрчитинэн ыйыыны, сэмэни, бэлиэтээһини оҥорбото? Арассыыйа сокуонун чэрчитинэн, кадаастыр сири тыырыы быһыытынан, тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар, дьон олорор, сайылыыр сирдэрэ чопчу ыйыллыбыт, ханнык эмит көмүскэллээх, хаххалаах буолуохтаахтар этэ. Суох!
Кириэстээхтэн аҕыс биэрэстэлээх кирбиигэ, Түбэ диэки барар баҕарахтарга, алаастарга, урут олохтоохтор оттуур, сир астыыр этилэр. Чаачах Түбэтин аартыгар (Мииринэйдиир суол кытыыта), кириэстээхтэр куруук оттууллара. Билигин ол диэки ким да чугаһаабат буолан турар. Ити сирдэри ньиэп-гаас тэрилтэтэ “бобуччу харбаан ылла”. Ньиэп-гаас көрдөөччүлэр чинчийэр сирдэригэр аны кими да чугаһаппаттар. Геологтар Кириэстээх уҥуор сытар үрэхтэри таптаабыттарынан тэпсэ сылдьаллар. Мииринэйдиир аартыктан Куокуну диэки сылдьар суоллаахтар. Былыр Бүлүү өрүстэн Начын, Моомура, Буйаагы, Ньуччуку Илин, Арҕаа Дьэли үрэхтэринэн балык арааһа өксөйөр ахан этэ. Ньиэби көрдөөччүлэр бу үрэхтэр бастарын тиэрэ хастахтарына, ол букатыннаахтык уурайар.
Суруналыыс буоларым быһыытынан, ньиэби-гааһы көрдүүр улахан хампаанньалар, Сунтаар улууһугар тугунан дьарыктаналларын туһунан суруйбакка хааларым төрүт сатаммат. Аны экологтар айылҕаны харыстааһыҥҥа быһаччы сыһыаннаах дьон чуумпурбуттарын сөҕөбүн. Бу үлүгэрдээх сэбилэниилээх модун тиэхиньикэлээх ньиэп-гаас хампаанньалара, Сунтаар тыатыгар хастыы эмэ бөлөхтөрүнэн ыган кэлбиттэрин, туох дииллэрин истиэхпин баҕарабын. Ньиэп-гаас хостонуутугар сыһыаннаах буолла да, кинилэр сырыылара айылҕаҕа дьайыыта суох хаалбат. Холобур, геологтар Ленскэйтэн Туруктанан, Дьэрбэ устун кэлиэхтэриттэн ыла булт уурайарга барда. Ньиэп-гаас тэрилтэлэрэ Бүлүү улуустарыгар сыыйа-баайа киирдэр киирэн иһэллэр. Өссө салгыы ханна тиийиэхтэрин ким да билбэт. Манан сиэттэрэн ньиэп-гаас чинчийэр, тургутар күүстэрэ, базалара, эспэдииссийэлэрэ туох былааннаахтарын, ханнык сири хаһарга соруналларын, төрүт олохтоох норуот билэрэ оруннаах.
Станислав Алексеев, Мииринэй куората.
Бассаап хаартыскалара.
