Айылҕалаах, билгэлэнэр дьоммутуттан кэлэр сылга дойду үрдүнэн хайдах-туох олох-дьаһах буолуоҕун, экэниэмикэ эридьиэһин, айылҕа алдьархайын, халлаан туругун, ол-бу уларыйыы тахсарын ыйыталаһааччыбыт. Былырыын аҕыс киһиттэн ыйыппыппыт. Дьэ, бу дьоммут көрүүлэммиттэрэ төһөтө-ханныга туолбутун көрүөхпүт.
Ааспыт сылтан туох туолла?!
Холобур, Юлия Николаева: “Араас хабааннаах уураахтар тахсаннар, дьон-сэргэ күүскэ айманыа” диэбит. Кырдьык даҕаны, быйыл дойдубут бэрэсидьиэнэ араас уураах бөҕөтүн таһаарда. Бастатан туран, быйылгыттан биэнсийэҕэ тахсар сылбыт уһаан биэрдэ. Дьон-сэргэ аймана түспүтэ. Аны ити, “оптимизациялааһынынан” эмиэ үлүгэрдээх айдаан. Аймалҕан бөҕөтө. Сокуоҥҥа да аҕыйаҕа суох уларыйыы киирэн, дьон ыксыы сырытта. Балыктааһыҥҥа, кыылы бултуурга киирбит быраабылалар соччото суох сүпсүлгэни таһаардылар. “Дойду салалтата биһиги эрэгийиэммитин өйдүө, өйүө”, – диэбит. Сыл бүтэһигэр дойдубут бэрэсидьиэнэ Владимир Путин, Уһук Илин эдэр ыаллар дьиэлэнэллэригэр 2 %-наах кирэдьиит бэриллэригэр, уураах таһаарбыта, үөрүүлээх сонун буолбута. Онон Юлия Юрьевна эппитэ туолбут диэххэ. “Сөбүгэр ардахтаах буолан, от, бурдук өлгөмнүк үүнүө, сир аһа, оҕуруот аһа да хаалсыа суоҕа”, – диэбит. Улуус аайы от, бурдук, кырдьык, өлгөмнүк үүммүт.
Кэбээйиттэн сыдьааннаах Күннэй Дьяконова: “Үрдүкү салалтаҕа, дуоһунастаах дьоҥҥо силиһиттэн түөрүллэн уларыйыы-тэлэрийии бөҕөтө тахсыыһы. Ыччат дьон тыа сиригэр баһылыктан саҕалаан араас тэрилтэҕэ ананыыһылар”, – диэбит. Билэрбитинэн, үрдүкү салалтаҕа, министиэристибэлэргэ дуоһунастаах дьоммут бары кэриэтэ уларыйбыттара. Ону ааҕа барыллыбат, элбэхтэрэ да бэрт. Ыччат дьон тыа сиригэр баһылыктыы, ол-бу тэрилтэҕэ үлэлии барыталаабыттара. Ол баар суол. Аны туран, Күннэй: “Муоста тутуута саҕаланыа”, – диэбит. Муоста тутуута Москубаҕа бигэргэнэрин эппит буолуон сөп. Бу гынан баран, Күннэй “элбэх сиргэ халаан буолуо” диэбитэ да, биир да улуус ууга барбатаҕа.
Роман диэн Сунтаар улууһуттан төрүттээх эдэр киһи: “Кэлэр сыл сытыары-сымнаҕас буолсу, араас үчүгэй сабыытыйа тахса туруо. Дьон-сэргэ олоҕор үксүгэр табыллыы, баарт тосхойууһу”, – диэбит. Кырдьыга да оннук. Туох да улахан эстии-быстыы тахсыбата. “Бырамыысыланнаска АЛРОСА тэрилтэтэ Мэҥэ Хаҥалас сиригэр хаһыы бөҕөтүн ыытыыһы. Аатын уларытан туран”, – диэн чопчу иһитиннэрбит.
Максим Дуранов “сир иһинээҕи уу, олус элбэх буолан, халаанныыһы” диэбит да, ханна да халаан буолбатаҕа. “От кэмигэр тохтоло суох ардыыһы” диэбитэ, сорох улууска, кырдьык, от кэмигэр ардаабыта. “Туох да улахан уларыйыы суох, олорбуппут курдук олоробут”, – диэбит. Манна даҕатан эттэххэ, кырдьыга да оннук. Улахан уларыйыы тахсыбата.
Мэҥэ Хаҥалас Бүтэйдээҕин билгэһитэ Варвара Федорова: “Үөһээ салалтаҕа, былааска, тэрилтэлэргэ улахан уларыйыы буолаары турар. Элбэх киһи уурайыа, олор оннуларыгар эдэр дьон кэлиэхтэрэ. Бу кэлии-барыы балаһыанньата сыл ортотугар тохтуо, онтон оннубутун-тойбутун булунуохпут, уоскуйуу барыа”, – диэбит. Бары да көрө сылдьабыт, үрдүкү салалтаҕа, министиэристибэлэргэ төһө киһи уурайбытын, кинилэр оннуларыгар кимнээх кэлбиттэрин.
Лариса Неустроева-Сарыада диэн Амма көрбүөччүтэ: “Уларыйыы бөҕөтө. Дуоһунастан барыы, тэрилтэлэргэ эмиэ сарбыллыы баар...” – диэбит. Бука, Үөрэхтээһин, Доруобуйа өттүгэр “сарбыллыы” бара турарын эппитэ буолуо диэххэ.
Уопсайынан, айылҕалаах дьоммут бары даҕаны биирдиилээн түгэннэри сөпкө этитэлээбиттэр курдук. Ол эрээри, үксүлэрэ “халаан буолуо” диэбиттэрэ да, быйыл халааннаабатаҕа. Айылҕа барахсан бэйэтэ хайдах баарынан дьаһаннаҕа. Ону ким даҕаны билгэлиир кыаҕа суох эбит.
Сылыктааһын, билгэлээһин салҕанар
Дьэ, оттон кэлэр сылбытын ыйыталаһан көрүөххэйиҥ. Бу сырыыга, айылҕалаах дьоммут туох диэн сылыктыыллар эбит.
Юлия НИКОЛАЕВА-Намылҕа, Дьокуускай куорат:
– Дьон “үрдүк дьыл” эҥин диэн булкуур бөҕө буолаллар. Нууччалартан киирбит билгэ, биһиэхэ улахан дьайыыта суох. Сорох дьоҥҥо ити сыл ордук табыллыы кэлээччи. Онон хайдах сыл буолара онтон тутулуга суох. Сайын эрдэ этиҥнээх ардах бөҕө түһэн, от өлгөмнүк үүнүүһү, сир аһа эмиэ үчүгэй. Сайын ортото, күһүөрү сайын куйаас буолсу. Экология өттүгэр кыра уларыйыылар бааллар, наһаа үчүгэйэ суохтар.
Тэрилтэлэргэ сарбыллыы буолсу. Онон эрдэ сылла үлэ булунан бэлэм сылдьыахха наада. Кыралаан айманыы, долгуйуу син биир баар. Ол эрээри улахан туох даҕаны алдьархай буолбат. Атырдьах ыйыгар дойдуга соччото суох быһыы-майгы тахсыыһы. Ол биһиэхэ, ыраахпыт бэрт буолан, улахан дьайыыта суох. Үөһээттэн тойотторбутун сабыта баттыы сатыыллара көстөр. Күүскэ утарылаһар туох да үчүгэйгэ тиэрдибэт. Аргыый наллаан, сэрэнэн-сэрбэнэн утарылаһар ордук. Дьэ, бэйэбит испитигэр сабыта баттаһыы, күөн көрсүү баҕас баар. Оннук кыдьыгы быраҕан, төттөрүтүн, өрө анньыһа сылдьар ордук этэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ харчы бөҕөтө киирииһи, тас дойдуттан айылҕабытын, олохпутун сэҥээрэн кэлээччи да элбииһи.
Кэлэр сылга омук кэлиитэ лаппа аччыыһы. Онон ханна да оробуочай илии тиийбэт үлүгэрэ буолуо. Онтон сылтаан 21-22 сылларга омук кэлиитэ үксүүһү.
Зоя ДУРАНОВА, Үөһээ Бүлүүгэ олорор:
– Орто сыл кэлэн иһэр. Аһара ардаҕа суох. Хаар наһаа чараас, сылгыга куһаҕан дьыл буолуо диэбиттэрэ да, хата, хаарбыт арыый түһэн, сылгылаахтар бэйэлэрэ да эрдэттэн дьаһаннахтарына, сылгыларын киллэрэ-таһаара үчүгэйдик аһаттахтарына, төрүөҕү ылыахтара. Муус устартан эмискэ сылыйан, саас эрдэ кэлииһи. Уу сиигэ элбэҕэ бэрт. Ол гынан баран, эмискэ уубут суох буолар кутталлаах. Сир хайдыыта сүрдээх. Бэл, бэйэлээх бэйэбит сирбит хамсыахча.
Люция ЭВЕРСТОВА, Нам улууһуттан сыдьааннаах билгэһит:
– Ыарахан дьыл кэлэн эрэр. Тэрилтэлэргэ кыралаан сарбыйыы тахсыыһы. Сахалар наһаа да куһаҕан, мөкү кэмэлдьилээхпит. Бэйэ-бэйэни сиэһии биһигини атахпытыттан таҥнары тарда сытар. Ыччат дьоммутун харыстаабакка, “ону сиэбит, маны уорбут” дии-дии, хаайыыга симии-олордуу тохтообот. Дьиҥнээх уоруйахтар син биир байа-тайа олороллор. Ол гынан баран, Үөһээҥҥилэр барытын көрөн тураллар, син биир тугунан эмэ иэстэһиннэриэхтэрэ. Итинник аһара барыы, кими даҕаны үчүгэйгэ тиэрдибэт. Салайааччылар, дьокутааттар, харчылаах дьон кыраны-кыамматы аһыныахтарын, харыстыахтарын, кинилэргэ үтүөнү оҥоруохтарын наада. Оччотугар эрэ сахалар олохпут уйгута тупсуо. Орто халаан баар буолуо, уу кэлиэ. Баһаар син биир буолбутун курдук буолар. Онно айылҕалаах дьоммут бэйэлэринэн кыттыстахтарына, айылҕа чуумпуруо, иһийиэ.
Күннэй ДЬЯКОНОВА-Хоту Күннэй, Кэбээйиттэн тардыылаах:
– Бэлиитикэҕэ уларыйыы бөҕөтө тахсыаҕа. Бу сылбыт дьиктитик ааһан эрэр. Салайааччыларга син биир үөһэ-аллара түһүү тахсыаҕа. Норуотун туһугар үлэлээбэт, бэйэтин эрэ иннин көрүнэр чунуобунньук, сэтэ кэлэн, туораан биэриэҕэ. Быһата, сиидэлэнии барыаҕа.
Оҥорон таһаарааччыларга, урбаанньыттарга үчүгэй сыл. Биисинэс боппуруоһугар сайдыы баар. Ким чахчы үлэлиир -- ол байар сыла. Орто дьоҥҥо олох-дьаһах кэминэн баран иһэр. Ипотекаҕа киирии кэлэр сылга биллэ судургутуйуо. Чэпчэкитик төлөһөр ньыманы толкуйдуохтара.
Ыччаппыт аан дойду таһымыгар биллэн барыа. Тас дойдуга тахсыахтара. Бииртэн биир ыччат бэйэтин өссө бэркэ көрдөрөн иһиэ.
Дьон-сэргэ айылҕаны кытары ыкса ситимнээҕин этинэн-хаанынан билэн барыа. Айылҕа бэйэтэ онон-манан эргитэн күүһүн көрдөрүө. Сир түгэҕэр хамсааһын бара турар. Кыралаан онтун биллэрэн барыа. Айылҕаны алдьатыыны, сири дьөлө хаһыыны, муоста тутуутун утарсыа. Дьиҥэ, сайдыы барыахтаах эрээри, ийэ айылҕабыт бэйэтэ, тоҕо эрэ ону төрүт сөбүлээбэт, ылыммат.
Клавдия КЮНДЯЙЦЕВА, Сунтаар улууһа:
–Кэлэр сыл Саха сиригэр элбэх саҥа уларыйыыны аҕалыа.Ол курдук, аска-таҥаска сыана олус үрдүө. Дьон харчыта кырыымчык буолан, олорорго ыарахаттары үөскэтиэ ! Тастан киирэр ас хаачыстыбата мөлтөх. Дьон доруобуйатыгар кусаҕан дьайыыны биэрэн, биллэ эмсэҕэлэтиэ. Ол өттүгэр хонтуруол күүскэ үлэлиэхтээх. Ханна баҕарар иһэр уубут -- тыын боппуруос!!! Чуолаан, Бүлүү бөлөх сүнньүнээҕи улуустарга сытыытык турар.
“Олох сайдар” дэһэбит да... Мин көрүүбүнэн, төттөрү түһэн иһэр курдукпут. Чуолаан тас дойдуттан киирэр аһынан үлүһүйбэккэ, бэйэбит төрүт аспытын аһыахтаахпыт.Оҥорон таһаарар бородууксуйаны элбэтэн, улаатыннаран, кэҥэтэн – ол эрэ туһугар туруулаһан үлэлиэххэ,олоруохха сахам дьоно. Барыгытыгар чэгиэн доруобуйаны, эйэлээх дьиэ кэргэни баҕарабын!
Наталья ИВАНОВА, Дьокуускай куорат:
– Тэрилтэлэргэ сарбыллыы буолан, киһи бөҕө үлэтиттэн барыа. Ол гынан баран, эрдэ сылла быһаарынан дуу, үлэ булан дуу, улахан айдаан тахсыа суоҕа. Кыра айманыы син биир баар буолуо. Өрөспүүбүлүкэбитигэр инвестордар бөҕө кэлиэхтэрэ. Улахан тутуулар буолуохтара, ол дьон оробуочайдарын барытын бэйэлэрэ илдьэ кэлиэхтэрэ. Онон үлэ миэстэтэ соччо тахсыбат курдук. Мантан элбэх киһи соҕуруу, арҕаа көһүүһү. Тыа сирэ олорбутун курдук олорор, улахан уларыйыы суох. Кирэдьиит ылар аччыыһы. Биир улахан маҕаһыыны манна үлэлэтиэхтэрин баҕараллар эбит. Ол кэллэҕинэ, кыра маҕаһыыннары бүтүннүү саба баттыыһы. Сотору ол туһунан сонун-нуомас бөҕө буолуо. Олохтоохтор биисинэс тэринэ сатыахтара, үлэлиэхтэрэ-хамсыахтара. Уопсайынан, бэйэтэ сүүрэр-көтөр, үлэлиир киһи хаһан даҕаны өлөн-охтон биэрбэт. Сир аннын дэлби хаһаннар, Өлүөнэ өрүспүт уута сир аннынан бара турар, онон эмиэ уолар кутталлаах. Сайынын өлгөм үүнүүлээх, сир аһа да үчүгэй буолсу. Эмискэ баҕайы үрдүк сололоох икки киһи суох буолан, дьону соһутуохтара.
Туйаара СИККИЭР
