2021 с. Саха сиригэр Гражданскай сэрии күөдьүйбүтэ 100 сыла буолуо. Өрө туруу кыһыл террору утары этэ диэн уопсай санаа баар. Ол эрээри сэрии элбэрээгин кимнээх эрэ төлө тардаллар.

Эписиэрдэр куотуулара

Галибаров атыыһыт

Устуоруйа итиннэ 1921 с. атырдьах ыйын 18 күнүгэр сэбиэскэй уорганнарга үлэлии сылдьыбыт 8 эписиэр Дьокуускайтан куотууларыттан саҕаламмыта диэн эппиэти биэрэр. И.Н. Барахов 1928 с. “1921 с. саха национальнай бастаанньата, биричиинэтэ уонна хам баттааһын” диэн ыстатыйатыгар военрук Толстоухов салайааччылаах эписиэрдэр бөлөхтөрө Охотскай диэки куоппутуттан саҕаламмыта диэн суруйар. Ол эрээри кинилэр тоҕо, туох былааннаах куоппуттара биллибэтин ыйар. Эписиэрдэр куотан иһэн, уокка саһаҕа анньыбыт курдук, аара суолларыгар 330 тыһ. буут таһаҕастаах икки борохуоту былдьыыллар. Онтон төттөрү Ньылхаҥҥа тиийэн мунньахтаан, Саха сиригэр өрө турууну тэрийэргэ быһаарбыттар. Ол мунньахха эсер Куликовскай, атыыһыт Галибаров сылдьыбыттар. Эписиэрдэр куотууларын, өрө туруу салайааччытынан маҥнай Толстоухов хапытаан буоларын докумуоннар бигэргэтэллэр. БРКСК (ВЦИК) бэрэссэдээтэлэ М.Калинин уонна сэкирэтээрэ Енукидзе 1922 с. муус устар 27 күнүгэр Саха Сэбиэскэй Өрөспүүбүлүкэтин нэһилиэнньэтигэр ыыппыт ыҥырыыларыгар “бандьыыт эписиэрдэр сахалары нуучча батталыттан босхолуубут диэн албынныыллар, эһигини сэбиэскэй былаас былааҕын аннынан саҥа олоҕу тутар нуучча үлэһит норуота буолбакка, Толстоухов уонна К⁰ умса анньа сатыыр ^°үрүҥ генераллара уонна омук халабырдьыттара баттыахтара-атаҕастыахтара” диэн суруллар. М.К. Аммосов 1922 с. от ыйыгар саха национальнай интэлигиэнсийэтигэр суруйбут аһаҕас суругар өрө турууну саҕалааччыларынан Толстоуховы, Коробейниковы ааттыыр.

Эсердэр өрө турууга сабыдыаллара

Ол эрээри, ити Толстоухов аата Гражданскай сэрии сылларыгар салгыы ахтыллыбат. Бу киһи ханна сүттэ? Гражданскай сэрии дьоруойа И.Я. Строд “Тайҕаҕа” кинигэтигэр Дьокуускайтан куоппут, аара таһаҕастаах борокуоттары былдьаабыт эписиэрдэр Ньылхаҥҥа тиийэн кистэлэҥ мунньах оҥорбуттар, олохтоох нэһилиэнньэ бассабыыктары абааһы көрөрүн билэн өрө турууну тэрийиэххэ диэн сүбэлэспиттэр диэн суруллар. Мунньаҕынан байыаннай былаас корнет Коробейниковка, гражданскай былааһы тэрийии П.Куликовскайга сүктэриллибит. Строд Толстоухов Коробейниковтыын былаас былдьаһан, иирсэн баран Саха сириттэн барбыта диэн суруйар.  

Ол эрээри Толстоухов тута барбатах быһыылаах, устуорук С.В. Волков саайтыгар “Якуский поход” диэн түһүмэҕэр Толстоухов Ньылхаҥҥа, Хапилин Үөһээ Дьааҥыга Коробейниковтан тутулуга суох этэрээттээхтэрэ диэн суруйар. Ол аата Саха сиригэр тутулуга суох бартыһааннар үс этэрээттэрэ үөскээбит буолан тахсар.

Өрө турбут эписиэрдэр ортолоругар Коробейниковтан үрдүк сыбаанньалаах, элбэх сэриини ааспыт хапытааннар Толстоухов, Занфиров (Зефиров, Земфиров диэн сорох докумуоҥҥа суруйаллар) бааллара. Ол эрээри тоҕо саамай кыра сыбаанньалаах киһиэхэ бас бэриннилэр? Үрүҥ аармыйа туһунан суруйбут “Первопоходник -үрүҥнэр охсуһууларын летопиһа” сурунаал 1976 с. 31/32 нүөмэригэр А.П. Еленевскэй диэн киһи “1921-1923 сс. Саха уобалаһыгар” диэн ыстатыйатыгар Саха сиригэр өрө турууну тэрийэн баран тоҕо Толстоухов салайааччы буолбакка, В.А. Коробейников буолбутун өрө туруу салалтатын эсердэр ылбыттарынан быһаарар. Элбэх таһаҕастаах икки борохуоту былдьаабыт эписиэрдэр бу баай үрүҥ хамсааһыны тэрийэр кыаҕы биэрэрин бэркэ билэллэрэ. Ол эрээри олохтоох норуоту билбэттэрэ. Бэйэлэрэ өрө турууну тэрийэбит диэбиттэрэ буоллар, Ньылхан мунньаҕынан сэриилэрин үрдүк сыбаанньалаах, уопуттаах дьон аныахтарын сөбө.

Нуучча эписиэрдэрэ, холобур, 1921 с. кыһын Дьокуускайга Иркутскайтан саҥа кэлбит Толстоуховтаах Занфиров сахалар өрө туруохтара диэн олох да билбэттэрэ. Ол чахчыта Строд кинигэтигэр киллэрбит 1921 с. сэтинньи 8 күнүгэр Коробейников 132¹дээх суругар бэйэтин Майскайдааҕы сэбиэскэй былааһы утары этэрээт хамандыыра диэн илии баттаан, оччолорго үрүҥнэр баһылаан олорбут Владивостоктарыгар “эһиги бырабыыталыстыбаҕыт сэриилэригэр биһигини ылыҥ” диэн ыыппыт суругар көстөр. Онно Коробейников “Ньылхаҥҥа буолбут мунньахха олохтоох нэһилиэнньэ бассабыыктары олус абааһы көрөрүн билбиттэрин, ол мунньах кэнниттэн сэбиэт былааһын утары өрө турууну тэрийэргэ быһаарбыттарын, икки ыйы кыайбат кэм иһигэр этэрээт 200 киһилэммитин (46 -- нуучча, атыттара -- сахалар, тоҥустар), Саха уобалаһынгар баар 5-6 мөл солк. суумалаах түүлээҕи былдьыырга, Бодойбону ыларга, оччоҕо үптэнэн баран Сибиири бассабыыктартан босхолуурга турунуох этибит, онно 150-200 хамандыыры, 500 трехлинейканы” диэн эппит. Сурукка ыстаап начаалынньыга хапытаан Занфиров Коробейниковтыын баттаабыттар, иниспиэктэрискэй чаас ыстаарсай адьютана полковник Иванов суругу бигэргэппит.

Ити сурук Еленевскай Ньылхан мунньаҕа эсердэр баартыйаларын салайыытынан барбыта. Икки эсер: Коробейников уонна Куликовскай Толстоуховы туораппыттара диэн суруйарын бигэргэтэр. Оччотугар Саха сиригэр өрө туруу идеологическай төрүттээх, эсердэр платформаларынан “норуот былааһын” олохтуур хайысхалаах саҕаламмыт буолан тахсар. Еленевскэй Саха сиригэр үрүҥнэр өрө түрууларын эсердэр салайбыттара, кинилэри кытта сөбүлэспэт дьону туораталларын Үөһээ Дьааҥы куоратын сэриилээн ылбыт Хапилин хапытаанынан холобурдуур. Хапилин куоракка монархия былааһын төннөрбүтүн, күүстээх этэрээттээх кэлбит Коробейниковтаах киһилэрэ С.Канин Хапилины туоратан, эсердэр былаастарын олохтообут. Онон сэриигэ үөрүйэх эрээри, эписиэрдэр сахалары, олохтоох омуктары сатаан өрө туруоруохпут суоҕа диэн, олохтоох нэһилиэнньэни үчүгэйдик билэр Куликовскайдаах Галибаров тылларын истэн эсердэргэ бас бэриммиттэр быһыылаах.

Байыаннай былаастан туоратыллыбыт Толстоухов дьылҕатын туһунан Л.Юзефович Пепеляев генерал туһунан “Кыһыҥҥы суол” диэн кинигэтигэр Ньылхаҥҥа дьонуттан түүлээҕи ылан, Владивостокка тиийэн атыылаан, эбии сэрии дьонун хомуйан аҕалыах буолан эрэннэрэн барбыт диэн суруйар. Ити сабаҕаны уос кэпсээнэ бигэргэтэр, кыһыллар “Толстоуховкыт түүлээххитин ылан баран албыннаан куоппута” диэн үрүҥнэри утары бырапагаандаҕа тутталлар эбит.

Толстоухов ким этэй?

Өрө туруу атын салайааччыларыттан Интэриниэккэ Толстоухов туһунан элбэх матырыйаал баар. Толору аата Иван Федорович Толстоухов, 1887 с. (сороҕор 1886 с. диэн суруллар) билиҥҥитэ Свердловскай уобалас, уруккута Пермь күбүөрүнэтигэр киирэр Верхотуринскай уезка оробуочай дьиэ кэргэнигэр төрөөбүт. Кини туһунан интэриэһинэй чахчы “Пермь кыраайын умнуллубут ааттара” диэн бырайыакка баар. Кини аан дойду бастакы сэриитигэр Псковтааҕы генерал-фельдмаршал кинээс Кутузов-Смоленскай аатынан 11 пехотнай пуолка, 5 ротатыгар младшай унтер- эписиэринэн сэриилэспит. Георгиевскай кириэс толору кавалера (1 ст. №1194, 2 ст. №2603, 3 ст. ¹22864 чт. №20405) этэ диэн суруллар. Кэпсээҥҥэ корнет Коробейников 4 георгиевскай кириэстээх этэ диэн суруллар. Ол эрээри баар докумуоннарга бигэргэммэт. Биллэрин курдук, ыраахтааҕы кэмин үгүс докумуона сүппүтэ. Арай Коробейников Василий диэн аҕатын аата биллибэт киһи 403101¹ дээх 4-с ст. Георгиевскай кириэһинэн наҕараадаламмыта суруллубут. Онон Толстоухов толору кавалер буолара сурах быһыытынан Коробейниковка көспүт буолуон эмиэ сөп курдук.

Толстоухов 1916 с. тохсунньу 20 күнүгэр Оренбурга прапорщиктар оскуоларын бүтэрбит. Хапытаанын хаһан ылбыта биллибэт. Колчак аармыйатыгар киирэн сэбиэскэй былааһы утары маҥнайгыттан сэриилэспит. 1919 с. Екатеринбург кэмэндээнинэн сылдьыбыт. Генерал Каппель Новосибирскайтан Читаҕа диэри сэриилэрин куоттарбыт кыһын 2000 км сатыы барбыт аатырар муустаах похуотун кыттыылааҕа. Приморьеҕа үрүҥнэр хотторон, кыраныысса таһыгар куоппуттарыгар Толстоухов эмиэ куотуспут. Бастаан Кэриэйэҕэ Гензан диэн сиргэ турбут Урало-Егерскэй этэрээт эписиэрдэрин ротатын подполковнига эбит. Онно полковник чыына иҥэриллибит. Онтон Кытайга Тяньцзин куоракка тиийбит.

Кытайга олоҕун тиһэх устуоруйата

Кини туһунан Иван Серебренников диэн Сибииргэ үрүҥ хамсааһын биир салайааччыта, бассабыыктар былаастарын утары тэриллибит Сибиир бырабыыталыстыбатын миниистирэ, Колчагы ыҥыран байыаннай миниистир оҥорбут, Колчак “верховнай правитель буолбутун” кэннэ бырабыыталыстыбатыгар миниистирдээбит, Гражданскай сэрии кэнниттэн Кытайга куоппут киһи“Мин ахтыыларым” диэн кинигэтигэр «Квартира на Козинс роуд» диэн түһүмэххэ кэпсээбит. Серебренников Тяньцзин куоракка 1923 сыл бүтүүтэ Козинс-роуд уулуссаҕа баар биир кыбартыыраҕа кинигэ маҕаһыынын аспыт. Ол кэмҥэ урукку хаһаайын дьиэтин полковник И.Ф. Толстоуховка атыылаабыт. Кини хантан харчыланан Кытайга дьиэ атыыласта? Биир өттүнэн, кини иккис кэргэнин аҕата Екатеринбург биир баай киһитэ эбит. Эмиграцияҕа Тяньцзиҥҥа олорбут. Онон күтүөтүгэр көмөлөспүт буолуон сөп. Эбэтэр Саха сириттэн Коробейниковтаахтан сэрии тэрийиэм диэн илдьибит түүлээхтэрин атыылаабытын бэйэтигэр иҥэринэн харчыламмыта дуу? Биллибэт.

Серебренников суруйарынан, Толстоухов оччолорго 36 саастаах, аан дойду бастакы сэриитин уонна Гражданскай сэрии кыттыылааҕа, көстөр дьүһүнэ үчүгэй, интэлигиэн киһи этэ диир. Ол эрээри кыралаан иһэр эбит. Биирдэ олоҕун кэпсииригэр көрдөспүт. И.Ф. Толстоухов Колчак Уралга хотторбутун кэннэ Сибииргэ чугуйбуттарын, онтон муустаах похуокка кыттан илин диэки түспүттэрин, Иркутскайга кэлэн баран кэргэнин илдьэ бараары гыммытын кэпсээбит. Ол эрээри сатаммакка, биир полковниктыын иккиэ буолан Иркутскайга хаалбыттар. Мас дьиэҕэ олорбуттар быһыылаах, дириҥ боппуолдьа хастыбыттар. Бэрэбиэркэ эҥин буолла да онно саһаллар. Өр олорботохтор. Ньиэрбэлэрэ бүтэн, полковнига биир күн куорат болуоссатыгар тахсан ытыммыт. Толстоухов тулуйа сатаан баран кыһылларга бэриммит. Тутуллубут эписиэрдэри кыһыллар Иннокентьевскай диэн ыстаансыйаҕа хаайа сыппыттар. Сорох түүн дьону ыҥыран таһааран ытыалыыллар эбит. Биир түүн кинини уонна алта киһини ыҥыран таһаарбыттар. “Дьэ, бүттүм” дии санаабыт. Ойуурга кэккэлэһиннэрэ туруоран баран ытардыы бинтиэпкэлэринэн кыҥаабыттар. Биир генерал оҕонньор салҕалыы түһээт, тобуктаан баран мэлииппэ ааҕан барбыт. Ол эрээри, дьылҕата аһыммыт, ыппатахтар, прикладынан кырбаан баран босхолообуттар. Сотору кинини байыаннай исписэлиис быһыытынан ыстаапка үлэлэппиттэр, онтон кыһылларга карьерата үрдээн барбыт. Иркутскайтан Дьокуускайга байыаннай инструктор быһыытынан ыыппыттар. Кыһын айаннаабыт, “олох улахан тойон курдук Ленскэй трагынан сыарҕалаах атынан көтүтэн тиийбитим” диэбит. Тиийбит дьаамын, сирин аайы кинини бассабыыктар улахан тойонноро иһэр диэн тугу баҕарбытын толороллор, куттаналлар эбит. Дьокуускайга уһаабатах. Сайын буолаатын кытта, үрүҥнэри кытта куомуннаһан өрө турууну тэрийбит. Тылыттан сылыктаатахха, кини тэрийбит курдук эппит: “Как только пришло, лето, я сговорился с группой белых, устроил восстание, захватил большевистский пароход и бросился в нем вверх по Алдану. Оттуда я пробрался через сибирскую тайгу и горы и вышел на Амур, к бывшему городу Николаевску, а отсюда во Владивосток”.

Серебренников суруйбутунан, Толстоухов сыл буолан баран, ол аата 1924 с. маршал Чжан Цзучан сэриилэригэр баар нуучча бөлөҕөр киирэн Кытай гражданскай сэриитигэр кыттыбыт. Хас да сыл сулууспалаан баран, туох эрэ буруйу оҥорон хаайыыга түбэспит. Онтон эмиэ Кытай аармыйатыгар сулууспалаабыт. Онтон ыалдьан Пекин-Мукден тимир суолун биир ыстаансыйатыгар өлбүтэ диэбит.

Онтон аймахтарын ортолоругар И.Ф. Толстоухов тыыннаах хаалан баран, олох кырдьан олорон 1970 с. АХШка дуу, Канадаҕа дуу өлбүт диэн кэпсииллэр эбит. Толстоуховтар аймах удьуор уһун үйэлээх дьон үһү. 1970 с. өлбүтэ диэнwww.myheritage.com саайка өссө баар.

Көстөрүн курдук, Саха сиригэр Гражданскай сэрии эписиэрдэр куотууларыттан саҕаламмыт. Биир сабаҕанан, Саха сирин кыһылларыгар Колчакка сулууспалаабыт байыаннай исписэлиистэри тутуталааҥ диэн ыйыы кэлбитин билэн куоппуттар. Онон умса бырах, тиэрэ эргит, син биир өрө туруу биричиинэтэ кыһыл террорга тиийэ турар эбит.

Владимир СТЕПАНОВ.