Горнай улууһун Орто Сурдун олохтооҕо Евгений Семенович Шамаев 20-чэ сыл үүт туттаран кэллэ. Кини этэринэн, ордук 2013 с. кэннэ үүт харчыта олус хойутаан кэлэр буолбут. Балаҕан ыйыгар диэри кэмигэр аахсан иһэллэр эбит, онтон үүтүн харчытын тобоҕун эһиилги сылыгар кулун тутарга эбэтэр муус устарга биэрэллэр.
Үүт харчытын кыһалҕалара
Е.Шамаев 2018 с. үүтүн харчытын тобоҕун 43,8 тыһ. солк. 2019 с. олунньу бүтүүтэ ылбыт. Онон ааҕан көрдөххө, чахчы сыл аҥарын кэриҥэ хойутаппыттар. 2019 с. тобоҕо, алтынньы, сэтинньи ыйдарга туттарбытын иһин ылыахтаахсубсидията - 42,2 тыһ. солк., соҕотуопкатын харчыта(10 солк.төлөнүөхтээҕэ) - 4,2 тыһ. солк, барыта 46,5 тыһ. солк. эмиэ 2020 сылга көспүт. Тохсунньу бүттэҕинэ, үүтүн харчыта кэлбэтэҕэ 4 ый буолар буолбатах дуо?Кулун тутарга тиийдэҕинэ сыл аҥаара буолар.
Үүт харчыта кэмигэр кэлбэт диэн кини эрэ үҥсүбэт, элбэх кэпсэтии, Ил Түмэн бырабыыталыстыба таһымнарыгар тиийэ сыл аайы тахсан кэллэ да, өрөспүүбүлүкэ үүт туттарааччылара ылыахтаах харчылара кэмигэр кэлэр балаһыанньалара толору көнө илик. Кэлин сылларга үүт харчытын субсидиятын тиэрдии боломуочуйатын улуустарга биэрбиттэрэ. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ (ТХМ) наар эрдэ ыытар, оттон ол тиийбит харчы тоҕо хойутаан дьоҥҥо тиийэрэ биллибэт кистэлэҥ.
Баҕар, ол төрдө соҕотох соҕотуопсуктар бары барыс ылар соруктаах чааһынай кэмиэрчэскэй тэрилтэлэр буолалларыгар сытара буолуо. Үүт харчыта дьоҥҥо хойутаан тиийиитэ былаас т/х олохтоох бородууксуйатын элбэтиигэ, тыа дьонун дохуоттарын үрдэтиигэ анаан үүт харчытын субсидиятын көрбүт кыһамньытын барытынтуора сотон таһаарар.
Үүт харчыта ТХМтан, улуустан кэмигэр барар, оттон үүт туттараччыларга тиийиитэ соҕотуопкаһыкка кэлэн баран бытаарар. Ол иһин билигин үүт харчытын улуус, соҕотуопкаһыт нөҥүө буолбакка, бүддьүөттэн үүт туттарааччыга быһа тиийэр гына уларытар наадатын туһунан кэпсэтиилэр бараллар.
Үүт харчыта соҕотуопсукка тиийэн баран, үүт туттарааччыларга хойутуур биир биричиинэтин Е.Шамаев үҥсүүтүнэн Горнай улууһун борокуратуурата арыйда. Шамаев 2019 с. ахсынньы 10 күнүгэр үүт туттаран, үлэлээн ылбыт харчытын (дохуотун) тобоҕун кыайан ылбакка сылдьарын уонна төлөбүрү түргэтэтэргэ туруорсан, улуус борокуратууратыгар үҥсүү түһэрбит. Урут борокуруордар кыһаллыбаттар этэ, хата, саҥа борокуруорбут бэрэбиэркэлээтэ диэн махтанар.
Бэрэбиэркэ булбут кэһиилэрэ
Горнай улууһун борокуруорун солбуйааччы А.В. Попов Е.С. Шамаевка эппиэтиттэн: “…Горнай улууһугар 2019 с. ахсынньы 1 күнүн түмүгүнэн, үүтү соҕотуопкалааһын дуогабарынан, т/х оҥорон таһаарааччыларыгар 24 мөл. 662 тыһ. солк. төлөммөтөх иэстээх олорор. Ол иһигэр 15 мөл 216 тыһ.субвенция харчыта, 9 мөл 446 тыһ. солк. соҕотуопка үбэ”. Манна, баҕар, ТХМтан харчы соҕотуопсукка ситэ тиийэ илигэ буолуо диэн саныахха сөп. Суох оннук буолбатах, Шамаев үүтүн харчытын ирдэһэн ТХМҥа тахса сылдьыбыт. Сөп дии, кини “биһиэхэ балаҕан ыйынан тутан бүтэллэр уонна тоҕо тута төлөөбөттөрүй” диэн ыйытара сокуоннай. ТХМтан киниэхэ 2019 с. ахсынньы 2 күнүгэр 13/И-АВ- 8913/09№дээх эппиэт ыыппыттар. Онно суруллубутунан, министиэристибэ улуус т/х производствотын өйүүр судаарыстыбаннай боломуочуйатын толороругар анаан бүддьүөттэн 2019 сылга 3224,4 т үүтү соҕотуопкалыырга 122854000,0 көрүллүбүт. Онтон ахсынньы 2 күнүн туругунан ТХМ эбэһээтэлистибэтин 99,8% толорон олорор эбит, 176053,17 солк. эрэ ыытыллара хаалбыт.
Бу эппиэттэн киһи өйүгэр маҥнай министиэристибэ улуустан, соҕотуопсуктан түспүт харчынан тоҕо үүт туттарааччыларгытын кытта толору аахсыбатыгыт диэн ирдэспэтэ диэн боппуруос үөскээн тахсар. Билиҥҥи систиэмэнэн, сокуон быһыытынан үүт харчыта улуус дьаһалтатыгар тиийэр, онтон соҕотуопсукка барар. Оттон ол харчы үлэһит киһиэхэ тиийиитин хос хонтуруоллуур функция министиэристибэҕэ суоҕа дьиктиргэтэр. Онон сокуону көннөрөн ТХМ-ҥа эбии боломуочуйа биэриэххэ наада быһыылаах. Харчы ыытан баран бүтэн хаалара, “салгыы хайдах да буоллун, мин билбэт дьыалам” диирэолох сыыһа диэбэккит дуо?Ол түмүгэр Шамаев курдук чиэһинэй үүт туттарааччылар кырдьыктарын булбат балаһыанньалара үөскээбит.
ТХМ эппиэтигэр үүт тутуутун учуота-хонтуруола боломуочуйа быһыытынан улуустарга бэриллибитэ сыыһата көстөр. Судургутук өйдөөтөххө, судаарыстыба улууска сыл устата төһө эрэ туонна үүтү тутарга диэн үүт субсидиятын харчытын ыытар.Соҕотуопсук оччо үүтү туппутугар дьоҥҥо бүддьүөттэн кэлбит субсидияны биэрдэ да, судаарыстыба соруга туолар. Оттон соҕотуопсук ордук үүтү тутар буоллаҕына, үрдүк сыанаҕа атыылаан бэйэтин харчытыттан төлүөхтээх.
Борокуратуура улуус соҕотох соҕотуопкаһыта үүт харчытын атын сыалга туттубут улахан кэһиилэрин булбутун суруйар:“Горнай-Ас” ТХППК үлэһиттэрэ бэйэлэрин эбээһинэстэрин тутуһан үлэлээбэтэхтэрин түмүгэр кэһиилэр тахсыбыттар. 2019 с ылыллыбыт субвенция сороҕо, бэрээдэги кэһэн туран, туора тэрилтэлэргэ сайыам (иэс) бэриллэн анаммыт сыалыттан атыҥҥа туттуллубут. Ол курдук, “Птицевод Иванов” ХЭТ (2019.03.13 түһэрсиллибит 1/19№дээх дуогабарынан, “СахаАгроС” (2019.03.15 түһэрсиллибит 3№дээх дуогабарынан) 5,5 мөл. солк. бэриллибит. Бу тэрилтэлэр дуогабарга ыйыллыбыт болдьоххо иэстэрин төннөрбөтөхтөр. Ону таһынан инники “Туймаада” ФАПК АУо-тан ылыллыбыт 5,5 мөл тус сыаллаах сайыамнарын субсидия харчытыттан төннөрбүттэр. Ону таһынан «СахаКредитСтрой» ТХПСОК-ка Бэрдьигэстээххэ саҥа сыах тутуутугар 2,107 мөл. солк. төлөммүт. Үүт туттарааччыларга 99,833 мөл солк. бэриллибит. Барыта 112,94 мөл. солк ороскуоттаммыт. 2019 с. 112 млн. 677 тыс. 95 руб. субвенция кэлбит, ол иһигэр 12,925 мөл. солк. 2018 с. тобоҕо бэриллибит”.
Итиннэ көстөрүнэн, борокуратуура суругар инники сылларга уонна 2018 с үөскээбит үүт харчытын тобохиэһин сабарга 12,9 мөл. солк. кэлбит. ОччоҕоТХМ Шамаевка эппиэтигэр 2018 с. уонна инники сылларга төлөммөтөккө сыл аайы соһуллубут иэһи соторго эбии 5,6 мөл. солк бэриллэрэ бэлэмнэнэ сылдьар диэн суруйбутуй? Урукку иэс оччоҕо 12,9 + 5,6 = 18,5 мөл. солк соһулла сылдьыбыт дуо? Хайдах урукку сыллар иэстэрэ сабыллыбакка үүнэ турарый диэх курдук дии?
Бу иэскэ 2016 с. “Маай” ТХПК моҥкурууттаабытын кэннэ дьон ылбатах харчыта сылдьар. Улуус баһылыга Н.В. Андреев этэринэн, дьон харчыта умайбакка төлөнүөхтээх диэн туруорсан, моҥкурууттаабыт “Маай” иэһэ 11,7 мөл. солк. саҥа тэрилтэҕэ көспүт.
Борокуратуура түмүгэр суруйбутун сыыһа-халты өйдөөһүн тахсыбатын диэн нууччалыы биэрэбит: “Таким образом, «Горный-Ас» и МКУ «Управление сельского хозяйства Горного улуса» не исполнены условия порядка предоставления субсидий бюджету МР «Горный улус», а также соглашения от №1 от 13.03.2019 о предоставлении субсидии на финансовое обеспечение части затрат по производству и переработке продукции скотоводства, средства в размере 5 млн. 500 тыс. руб. израсходованы не по целевому назначению, т.е. на закуп молока. В этой связи, прокуратурой Горного района в адрес МКУ «УСХ Горного улуса» и исполнительного директора СХППК «Горный-Ас» 23.12.2019 года внесено представление об устранении нарушений закона в месячный срок, которое находится на рассмотрении».
Борокуратуура ыйыыта туолбутун-туолбатаҕын, үүтүн харчытын тобоҕун хаһан ылбытын туһунан Е.С. Шамаев эбии биллэриэҕим диэбитэ.
Үүт харчыта тыа дьонун дохуота
Үүт харчытын соругуттан туора туттуу, дьоҥҥо хойутаан төлөнөрө былаас аптарытыатын түһэрэр. Дьон кырдьыктарын, үөһэ суруллубутун курдук, ТХМ-тан, былаас атын уорганнарыттан булбакка, өрөспүүбүлүкэ салалтатын буруйдаан барар. Е.Борисовы утары эйэлэспэт оппозиция үөскээһинин биир биричиинэтэ үүт харчыта буолбута диир сыыһа буолбата буолуо.
Үүт харчыта тыа сиригэр туттаран олорор дьон сүрүн дохуоттара, хамнастара. Хамнас кэмигэр төлөнөрүн билигин борокуратуура күүскэ хонтуруоллуур буолла. Атын улуустарга үүт харчыта эмиэ тардыллара, хойутуура эмиэ баар. Үүт харчыта хойутаатаҕына, туттарааччылар бу Е.Шамаев курдук олохтоох борокуратуураҕа үҥсэн бэрээдэги көннөрүөхтэрин наада. “Горнай-Ас” сайыам биэрбит харчыта син хаһан эрэ төннүө. Ол эрээри, үүт харчытын төлөбүрүн уһатара кэпэрэтиип 2016 сыллаахтан араас саҥаны киллэрэ сатыырын туора сотор. Оттон тэрилтэ биир тыллаах, чиэһинэй үлэлээх буоллаҕына, дьон итэҕэлэ төннүө. Манна даҕатан эттэххэ, улуустарга соҕотуопкаһыттар өтөр-өтөр эстэр турукка киирэллэрэ аҕыйаҕа суох. Эстибит тэрилтэ оннугар атын үөскүүр. Горнайга 2016 с. урут бастыҥ, үрдүк хаачыстыбалаах үүт астааҕынан өрөспүүбүүлүкэҕэ аатырар “Маай” СХПК моҥкурууттаабыта. Ол иннинэ “Эрэл” диэн тэрилтэ баара эмиэ моҥкурууттаабыта. Элбэх үүт туттарааччылар харчылара умайбыта.
Е.Шамаев суруйар: “Тыа хаһаайыстыбатын систиэмэтин олох үчүгэйдик бэрээдэктиэххэ, тохтотолуохха наада. Сүөһүнү ааҕааччы наһаа элбэх: бэтэринээр, т/х исписэлииһэ, дьаһалта, маслоцех. Бу дьон төһө үүт, эт тахсарын ааҕан, сабаҕалаан суруйбуттарын улууст /х исписэлиистэрэ хатылаан отчуот оҥороллор, дьоҥҥо туһалыыры оҥорбокко хамнастуһугаролороллор. Т/х өйүүргэ олбугрантнаадатасуох. Үүт харчыта ыыркиһиэхэ быһабарыахтаах. Кырата, киилэҕэ 100 солк. субсидия көрүллэрбуоллаҕына,күрүө,ходуһаоҥоһуллуо, производство кэҥээһинин туһунан кэпсэтии тахсыа этэ.Чааһынайбасбилиигэкүүскэ киириэххэнаада. Ононхарчыоҥоронтаһаарааччытыакиһитигэртуһуланыахтаах!Орто- Суркабыйылүсыалсүөһүтүнэстэ. Сылаайыоннукүс-түөртыалэһэр.Аныуонсылынансүөһү тыаҕа олох суох буолуо.Төрүт дьарыкпыт уурайда да, саха эмиэ ону кытта суох буолуо.
Сүөһүнү иитии, үүт туттарыы Арассыыйаҕа ас-үөл хааччыллыытын өттүнэн куттал үөскээбэтин бырагырааматын чэрчитинэн барар улахан суолталаах үлэ. Онон бу хайысхаҕа улахан суолта ууруллуохтаах. Үүт харчыта кэмигэр, дьон ороскуотун толуйар буоллар, интэриэһин тардан, сүөһү тутааччы элбиэхтээх этэ. Ити билиҥҥитэ кыайтарбат. Үүт харчытын эргиирин судаарыстыба кытаанах учуокка, хонтуруолга ыллаҕына сатаныыһы.
“Манчаары” сабыллыыта
Үүт харчытын төлөбүрүн боппуруоһа билигин Мэҥэ-Хаҥаласка күүскэ турар. Биллэрин курдук, “Манчаары” ТХПК моҥкурууттуур турукка тиийбитинэн, үүт харчытын кыайан төлөспөт буолбутунан саҥа “Майа” ТХПК тэриллибит. Дьон“Манчаары” туһунан “эмиэ хаһыс да сылын үүппүт субсидиятын кэмигэр биэрэн испэт, тутар, бырыһыанныыр, билигин атырдьах да ыйын ылбакка олоробут. ТХМ харчыны барытын ыыта олорорун билэбит. ТХУ тута аһардар, оттон бу соҕотуопсукпутугар кэлэн баран уһуур, дьонун кэлэтэн олорор. Үүт харчытын төлөбүрэ уһуурун “Манчаары” бастакы сылларыгар наар урукку иэһи төлөһөбүн диэн кэпсээн тахсар этэ. “Манчаары” атаҕар турарын наһаа өр кэтэстибит, номнуо 3 сыл ааста, балаһыанньа уларыйбат” диэн үүт туттарааччылар суруйаллар. Биллэн турар, тыа дьоно үксэ, өбүгэ төрүт дьарыгын быспат туһуттан сүөһү көрөр, харчыланаары үүт туттарар. Ол көлөһүнүн манньатын биэрэн испэттэрэ хомолтолоох уонна тулуйартан аастыбыт дииллэрэ сөптөөх туруорсуу.
Тыа дьоно барахсан олорор мутукпутун кэрдиниэхпит дуо диэн суукка биэрэрин, үҥсүһэрин туттунара сыыһа. Инньэ гынан чиэһинэйэ суох соҕотуопсуктар судаарыстыба көмөтүн туора уччуталларыгар кыах биэрэллэр. Муҥутаан үүт туттарааччылар бассааптарын бөлөҕүн иһигэр мөҕүттэн кырдьыгы ситиспэккин.
***
Үүт туттарыыта барыһа суоҕунан, сыл аайы сүөһү ахсаана аҕыйаан иһэрэ дьиксиннэриилээх. Ол эрээри, киһи сонньуйуох, ынах аҕыйаатаҕын аайы үүт туттарыытын кээмэйэ элбээн иһэр. Ону сытыы тыллаахтар“ынах ахсаана аҕыйаан истэҕин аайы,үүттэрэ элбээн иһэр” диэн анекдот курдук кэпсииллэр. Онон бу ыстатыйаҕа этиллибит чахчылар үүт тутуутун систиэмэтин эҥкилэ суох үлэлиир гына уларытан тэрийэр, бэрээдэктиир наадатын ыйаллар. Оттон борокуратуура көмөтүнэн, үүт харчыта кэмигэр төлөнөр буоларыгар эрэнэбит.
Ил ДарханАйсен Николаев быйылгыИлдьитигэр 2021 сылтан
үүтү субсидиялааһын төрдүттэн уларыйыа диэбитэ. Дьокутааттарга, улуус баһылыктарыгар 2021 сылтан кэтэх хаһаайыстыбаларга ыанар ынахха 35 тыһ. солк. көрөр, тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларга үүт субсидиятын 50 солк. диэри улаатыннарар соругу туруорда. Бу саҥа аһаҕас, дьоҥҥо айар-тутар кыаҕы биэрэр систиэмэ төрүттэниитигэр тыа дьоно, гражданскай уопсастыба күүскэ кыттыан наада. Е.Шамаевы Ил Дархан этиитин олоххо киллэриигэ биир бастакынан турунна диирим сыыһа буолбата буолуо.
