Дьааҥы улууһун Сайдыы бөһүөлэгэр тутуллуохтаах оскуола быйылгы 2020 сыллааҕы инбэстииссийэлээх бырагырааматтан эмиэ “тэбилиннэ” бадахтаах. “Сайдыы бөһүөлэгэр оскуола хаһан тутуллуой? (Дьааҥы улууһун Сайдыы бөһүөлэгин оҕолоро былыргы лааппы дьиэтигэр үөрэх-билии сомсоллор)”, – диэн төбөлөөх ыстатыйаны хаһыаппыт ааспыт 2019 сыл кулун тутар 21 күнүгэр суруйан турабын. Ол кэнниттэн “эрэннэриилээх” 1 сыл этэҥҥэ ааста. Туох да уларыйыы тахсыбата, дьыала оннуттан хамсаабата.
Суобас суутугар ыҥырабыт
Дьааҥы улууһун Сайдыы бөһүөлэгэр оскуола тутуутун хаамыытын эрэдээксийэ бэйэтин хонтуруолугар тутар. Туох уларыйыы, быһаарыы ылылларын хаһыат нөҥүө иһитиннэрэр буолуохпут. Онон тустаах салалта суобаһа оонньоон, кэтэҕин тарбанан, дьаһал ылыныа диэн эрэниэҕи баҕарыллар. Аны биир сылынан отчуот кэмэ син биир эргиллэн кэлэрэ буолуо. Тылыгар турбат, эрэннэриинэн эмсэхтэнэр БЫРАБЫЫТАЛЫСТЫБА олохтоохтор иннилэригэр хайа сирэйинэн көстүөҕэй?! Уонна баран “оҕо – инники кэскилбит” диэн тылбытын минньитээхтиир буоллахпыт. Эчи сүрү-үүн... “Кыым”, №-10, 21.03.2019.
Биһиги эрэдээксийэбитигэр Дьааҥы улууһун Эҥэ нэһилиэгин (Сайдыы) дьаһалтатын баһылыга Виктор БУРЦЕВ тахса сырытта:
– Былырыын, олунньу 18 күнүгэр СӨ Бырабыыталыстыбатын отчуотун саҕана, НТВ федеральнай ханаалга Сайдыы бөһүөлэгэр оскуолабыт суоҕун туһунан сюжет тахсыбыта. Дьэ, ол кэннэ, санаабытыгар, хамсаныы бөҕө саҕаламмыта. Тойотторбут биһиги бөһүөлэккэ отчуоттуу кэлэллэригэр оскуолабыт бырайыагын бэйэбитигэр талларар буолан кэлбиттэрэ. Ол курдук “120 миэстэлээҕи талаҕыт дуу, биитэр 90/40 миэстэлээх оскуола саады туттарабыт дуу?” диэн. Биһиги, өс киирбэх муҥутаан, оҕолорбут саҥа уһуйааннаныахтара” диэн ыра санаалаах 90/40 миэстэлээх оскуола-бырайыагы талбыппыт.
Отчуот кэмигэр үрдүк сыанаттан тойотторбут: “Харчы баар, быһаарыллар суол”, –диэн мэктиэлээбиттэрэ. Дьэ, олохтоохтор кыһалҕабыт түргэнник быһаарыллан эрэриттэн үөрүү-көтүү бөҕө буолбуппут. Күн-дьыл ааһан истэҕин аайы кэтэспит ыра санаабыт симэлийдэр симэлийэн иһэр. Бу боппуруос туһунан араас тойокко-хотукка суруйа сатаан кэбистибит да, “ууга тааһы бырахпыттыы” мэлийдибит.
Ааспыт 2019 сыл ахсынньы 6 күнүгэр бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ В.В. Солодов илии баттааһыннаах 357-с нүөмэрдээх уурааҕар “Сайдыы бөһүөлэгэр оскуола тутуутугар 111 811,7 тыһ.солк. көрүлүннэ” диэн сыһыарыыга ыйылла сылдьар. Онтон уураах тахсыбыта 20 хоммутун кэннэ, ахсынньы 25 күнүгэр, “харчы суоҕунан сибээстээн, оскуола тутуута тохтуур буолла” диэн иһитиннэрии кэлбитэ. Биһиги, олохтоохтор, ону соһуйа истэн хааллыбыт. 20 күн иһигэр 111 мөл. солк. ханна барарый? – диэн ыйытыгы кытта “кураанах хорууданы” кууспутунан туран хааллыбыт.
Соторутааҕыта Саха тэлэбиидэнньэтигэр быһа эпииргэ көстүбүт бырабыыталыстыба отчуотугар биһиги бөһүөлэктэн хаста да төлөпүөнүнэн эрийэн тахса сылдьыбыттара эрээри, “оскуола, харчы туһунан” истэн баран эпииргэ холбооботохторо.
Бу олунньу 20 күнүгэр буолаары турар отчуокка хайа сирэйдэринэн кэлэн, нэһилиэнньэ иннигэр отчуоттууллар? Аны тугу эрэннэрэллэр? Онон быйыл Сайдыы олохтоохторо “отчуокка кэлбэппит” дэһэллэр.
Оскуолата суох аатыран, бөһүөлэк симэлийбэтэр ханнык...
Василий Слепцов, Евгений Аммосов – Сайдыы бөһүөлэгин олохтоохторо:
– Кэнники 20 сылга, саҥа оскуола тутуутун албыннаан эрэннэрэн, элбэх тойон-хотун элэ-была тылынан кыырда да, күн бүгүн оскуолабыт суоҕун курдук суох. Ити эрэннэриилэри истэ-истэ, биһиги эрэйдээхтэр үөрээхтиир этибит да... Билигин кэлэн, сылтан сыл көһөн иһэр оскуолабыт тутуута, тиһэҕэр букатын да тутуллубат курдук балаһыанньаланна.
Ааспыт сыл ахсынньытыгар “оскуола тутуутугар үп көрүлүннэ” диэн сурах биһиэхэ эрэл кыымын сахпыта, тутуубут дьэ хамсаары гынна дэһиспиппит, ханна баарый? Үрдүк сололоох чунуобунньуктар ньүдьү-балай быһаарыыларынан эмиэ көрө маттыбыт. Дьэ, кыһыы буолбатах дуо?! Оччотугар көрүллүбүт харчы ханна барда, тоҕо сиик курдук сүтэн, симэлийэн хаалбыт сураҕын эрэ истэн хааллыбыт? Бу харчы туһунан улууспут салалтала тоҕо айдааны таһаарбата? Биһиги тыын боппуруоспутун, ыра санаабытын сиргэ-буорга тэбистилэр!
Саҥа тутуллуохтаах оскуолабыт бырайыак-симиэтэ докумуонун (ПСД) болдьоҕо бүтэрэ кылгас кэм хаалла. Хата, ол оннугар улуус кииниттэн чугас сытар, улууспут баһылыгын төрөөбүт нэһилиэгэр -- Адыаччыга -- саҥа оскуолаларын тутуутун докумуоннатан бүтэрэн эрэллэр. Онон, арааһа, алҕаска харчы көстөр түгэнигэр биһиги бырайыак-симиэтэ докумуоммут болдьоҕо бүппүт аатыран, Адыаччы бөһүөлэгэр оскуола тутуллуо дуо? Оччотугар 3 бөһүөлэк – Сайдыы, Оһохтоох, Чөрүмчэ оҕолоро “хайдыбыт хоруудаларыгар”, тэллэйдээх дьиэлэригэр олорон хаалар кутталлара үөскүүр.
Кыһалҕабытын биллэрэн, үрдүк сололоохторго сурук-бичик бөҕө суруйан ыыттыбыт даҕаны, биһиги кыһалҕабытын өйдүүр тойон суох. “Тот аччыгы өйдөөбөт” диэн өбүгэлэрбит бэргэн этиилэрин маннык түбэлтэҕэ өйдөөн кэлэҕин.
Биһиги, олохтоохтор, “оҕолорбут, сиэннэрбит тэллэй сиэбит дьиэтигэр үөрэнэллэрэ хайдаҕый?” диэн хонтуруоллуур уоргантан, Роспотребнадзортан, ыйытыахпытын баҕарабыт. Манна ким эппиэттиирий? Оҕолорбут, учууталларбыт доруобуйаларыгар төһөлөөх охсууну ылаллара буолуой? Саныы-саныы абараҕын эрэ. Өссө хас сыл күүтэбитий саҥа оскуола тутулларын?
Онон Сайдыы бөһүөлэгин олохтоохторо, кыһалҕабытын, бүтүн Сахабыт дьонугар, үрдүкү салалтаҕа, хаһыатынан тиэрдэбит уонна туруорсабыт!
Светлана Рожина, оскуола бэтэрээн педагога:
– Оскуолабыт тутуутун боппуруоһун 2000 сылтан бырабыыталыстыба отчуотугар мэлдьи туруорсабыт. Оскуола дьиэтэ -- 1939 сыллааҕы тутуу. Бастаан Аһар диэн өрүс үрдүгэр турар учаастакка турбута. Онтон 1945 сыллаахха улахан мотуок кэнниттэн Сайдыы томторугар көһөрүллүбүтэ. Эргэтэ бэрт буолан, эмэҕирэн, тэллэйдэнэн, оҕо доруобуйатыгар охсуулааҕынан, улуус управлениетын начаалынньыга М.А. Юмшанов САУо “Моно-строй” тэрилтэни аҕалан, эспэртиисэ оҥорторон, 2009 сыл ыам ыйын 15 күнүгэр сабылларын туһунан аак суруллубута.
Онон 2011 сыллаахха маҕаһыын буолан турбут дьиэни реконструкциялаан оскуола онно көһөрүллүбүтэ. Бу дьиэ баара-суоҕа 206 кв.м. иэннээх. Аны 2018 сыллаахха начаалынай оскуола эбийиэгэ сабыллан, сэтинньи ыйга, 1966 сыллаахха тутуллубут, оҕо уһуйаанын дьиэтигэр көһөн үлэлии олорор.
Былырыын баччаларга бырабыыталыстыба отчуоттуу кэлэ сылдьан: “Оскуола тутуллар кыахтаах. Өскөтүн оскуола-сад бырайыагар сөбүлэһэр буоллаххытына, харчы баар, бырайыак бэлэм. Бастакы кыбаарталга бигэргэтиллиэ”, -- диэн олохтоохторго эрэннэрэн, үөрдэн-көтүтэн барбыттара. Биһиги үөрүүнэн сөбүлэһэн, саҥа оскуолаҕа киирбит курдук сананан хаалбыппыт.
Ааспыт сыл ахсынньы ый 6 күнүгэр бырабыыталыстыба анал уурааҕар, оскуола тутуллар буолбутун истэн үөрүү-көтүү бөҕө буола олордохпутуна, аны төттөрү оскуола тутуута тохтообутун туһунан хомолтолоох сураҕы истэн, сүрдээҕин хомойбуппут, сүөм түспүппүт.
Оскуола тутуута өссө 2014 сыллаахха инвест-бырагыраамаҕа киллэриллэн баран, 2015 сылга үп тиийбэтинэн эмиэ көһөрбүттэрэ. Онтон ааспыт сыл ахсынньытыгар ол бырагыраамаҕа киирээт, эмиэ таҕыстыбыт. Тугуй бу аата? Сайдыы оскуолатын тутуутун боппуруоһа тоҕо “путбуол мээчигэр” кубулуйда? Биһиэхэ оскуола тутуллаары гынна да, өрөспүүбүлүкэ харчыта тоҕо тиийбэт аатырарый? Сылын аайы оскуола, уһуйаан бөҕөтө тутуллан үлэҕэ киирэр. Арай Сайдыы бөһүөлэгэр оскуола тутуута көстөр көһөн иһэр.
Аны билигин “оҕоҕут ахсаана аҕыйах” диэн матыыптыыллар. Биллэн турар, төрөппүт оҕотун үчүгэй, толору хааччыллыылаах оскуолаҕа үөрэттэриэн баҕарар. Ол иһин дьон кыахтара баарынан атын оскуолаларга үөрэттэрэллэр, көһөллөр даҕаны. Манна билигин нэһилиэнньэ кыаммат араҥата эрэ хаалла. Ол да үрдүнэн оскуолаҕа билигин 85 үөрэнээччи баар. Үгүс ыал төттөрү көһөн кэлиэн баҕарар да, оскуола суоҕар кыһарыйтарар.
Оскуола суоҕун кыһалҕатыттан 30 сыл устата оҕобут ахсаанын сүтэрэ олоробут. Ол баар суол. Аны 30 сыл оскуола тутуллуутун кэтэстэхпитинэ бөһүөлэк сүтэригэр, сир үрдүттэн симэлийэригэр тиийэр. Оннук буолбатар ханнык...
Эҥэ орто оскуолата билиини биэриигэ өрөспүүбүлүкэҕэ биир бастыҥнар ахсааннарыгар сылдьар. Ону былырыын ыытыллыбыт “обрнадзор” бэрэбиэркэтэ да туоһулуур.
Саҥа оскуола тутуллар кэмэ кэллэ. Бырабыыталыстыба биһиги нэһилиэккэ оскуола тутуутун тоҕо ахсарбатый? Суола-ииһэ суох кытыы сиргэ олорорбут буруйбут дуо? Тоҕо ыраах сиргэ олорор тыа оҕолорун аанньа ахтыбаттарый?
Отчуот кураанах кулуупка буолар чинчилээх
Сайдыы бөһүөлэгэ 640-тан тахса нэһилиэнньэлээх, дьиҥнээҕинэн олорооччута 400-тэн тахса киһи. Оһохтоох учаастага Сайдыы бөһүөлэгиттэн 90 км, оттон Сайдыы улуус киинэ Баатаҕайтан 200 км ыраах сытар.
Билиҥҥи оскуола ирдэбилгэ ханан да эппиэттээбэт. Былыргы сельпо маҕаһыынын дьиэтин реконструкциялаан (210 кв.м.) онно үөрэнэллэр. Чааһынай киһиттэн куортамнаһан ыйга 50 000 солк. оскуола бэйэтин бүддьүөтүттэн төлөнөр. Эргэ оскуола аварийнай туруктааҕынан 2011 сыллаахха сабыллыбыта. Онон оскуола дьиэтэ диэн ханна да балаансаҕа суох буолан оскуола суоҕун кэриэтэ.
Оскуолаҕа Сайдыы бөһүөлэгин оҕолорун таһынан, Оһохтоох, Чөрүмчэ нэһилиэктэриттэн оҕолор кэлэннэр интэринээккэ олорон үөрэнэллэр. Билигин 4 сиринэн үөрэнэллэр. Эбийиэктэр бэйэ-бэйэлэриттэн 100-чэ миэтэрэ ыраах сыталлар. Аһыыр сирдэрэ – алын сүһүөх оскуолаҕа, дьарык – успуорт саалатыгар, куруһуок-мастарыскыайга, алын кылаас оҕолоро 1966 сыллаахха тутуллубут эргэ уһуйаан биир дьиэтигэр үөрэнэллэр. Ити курдук бөһүөлэги биир гына кэрийэ сылдьаллар. Оскуола тутуутун уочарата кэлэн испэтиттэн нэһилиэнньэ да сылайда, кэлэйдэ.
Дьэ, онон Дьааҥы улууһун Сайдыы бөһүөлэгэр олунньу ый 20 күнүгэр буолуохтаах бырабыыталыстыба “кураанах эрэннэриилээх” отчуоттуур мунньаҕар олохтоохтор кэлиэхтэрэ дуо?!.
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
