Мин оҕо сааһым 8 сыла (1945-1953 сс.) И.В. Сталин дойдуну салайбыт кэмигэр ааспыта. Биэс саастаахпар ону-маны билэр, ырыҥалыыр буолуохпуттан Ленин, Сталин туһунан төрөпүттэрим, атын да дьон элбэхтэ кэпсэтэллэрин истэрим. Онно биирдэ да Сталин туһунан куһаҕан тылы истибиппин өйдөөбөппүн. Арай “Ленин өлбүтүн кэннэ билигин дойдубутун Сталин салайар, кини биһиги улуу сирдьиппит уонна учууталбыт буолар” дииллэрэ. “Нулевой кылааска” үөрэнэ сырыттахпына 1953 с. кулун тутар 2 күнүгэр, Улуу сирдьиппит И.В. Сталин улаханнык ыалдьыбытын иһитиннэрбиттэрэ.
Онуоха тоҕо эрэ биһиги, оҕо аймах бары оттомурбуппут. Оскуолаҕа сүүрбэт-көппөт, мэниктээбэт, айдаарбат буолбуппут. Кулун тутар 5 күнүгэр И.В. Сталин өлбүтүнү туһунан ыар сураҕы истибиппит. Кулуупка траурнай миитиҥҥэ эдьиийбинээн Мариялыын сылдьыбыппыт. Улахан дьон ытаһаллара, мин эмиэ уйадыйан харахпыттан уу-хаар баһыллыбыта. Таһырдьа икки нэдиэлэ устата күүстээх силлиэ тыал түспүтүн өйдүүбүн. Ону сорохтор “улуу киһини аһыйан айылҕа кытта ытаата” диэбиттэрэ. Оскуолабыт, кулууппут, үрдүлэригэр хара хаймыылаах кыһыл былаахтар анньыллыбыттара, оҕолорго траурнай баанчыктары баайбыттара.
Мин биэс таайдарым, ол эбэтэр ийэм бииргэ төрөөбүт бырааттара Малгиннар бары сэриигэ баран өлбүттэрэ. Сорохторо сураҕа суох сүппүттэрэ. Үс таайдарым үөрэхтээх уолаттар этилэр. Алексей -2, Василий Дьокуускайдааҕы медицинскэй техникуму (кэлин ЯФАШ) бүтэрбиттэрэ. Алексей 2 салгыы 1938 с. Томскайдааҕы медицинскэй институту бүтэрбитэ. Спиридон диэн таайым Дьокуускайдааҕы т/х техникумун бүтэрбитэ. Ол кэнниттэн сэрии иннинэ Читаҕа баран байыаннай оскуолаҕа үөрэммитэ. Таайдарым хаалларбыт элбэх конспектарын, суруктарын кинигэлэрин булан ааҕыталаабытым. Олорго И.В. Сталин туһунан туох да куһаҕаны аахпатаҕым. Кинини олус ытыктыы ахталлар, суруйаллар эбит этэ.
И.В. Сталин туох да саарбахтааһына суох 1879 с. ахсынньы 21 күнүгэр төрөөбүтэ чуолкай. Аҕата саппыкыһыт, ийэтэ олус таҥараһыт дьахтар эбит. Аҕата Виссарион: “мин уолум эмиэ бэйэм курдук саппыкыһыт буолуохтаах”, -диирэ. Ону ийэтэ Екатерина утарсара. Ол да иһин буолуо, Сосо уол бастаан духовнай училищеҕа, кэлин Тифлис духовнай семинариятыгар үөрэнэ киирбит. Үөрэҕэр бастыҥ үөрэнээччи этэ. Семинарияны туйгуннук бүтэриэҕин “таҥара диэн суох, эһигини албынныыллар” диэн тыллаһан уһуллубут. Ол эрээри бэйэтин дьылҕатын эдэр эрдэҕиттэн революцияны кытта сибээстээбитэ, кэлин идэтийбит революционер буолбута. Сталин оҕо эрдэҕиттэн кырдьыгы эрэ туруулаһар санаалааҕа. Писарь буолуон баҕарара уонна үксүн атаҕастаммыт дьоҥҥо көрдөһүү уонна үҥсүү суруктарга көмөлөһөрө. Онон олоҕун сүрүн сыалынан дьадаҥы уонна атаҕастаммыт-баттаммыт дьону көмүскээһин буолбута. Кэлин даҕаны И.Сталин туох баар олоҕун барытын норуот, боростуой дьон интэриэһигэр анаабыта.
И.В. Сталин бары өттүнэн уһулуччу талааннаах киһи этэ. Эдэр сылдьан олус кэрэ хоһооннору суруйара, ол хоһоонноро Илья Чавчавадзе диэн Грузия суруйааччытын “Иверия” хаһыатыгар бэчээттэнэллэрэ. Олус элбэхтэ ааҕара, күҥҥэ 200-500 сирэйи. Жюль Верн, Майн Рид, Шекспир, Гейне, Бальзак уо.д.а. омук суруйааччыларын кинигэлэрин аахпыта. Нуучча литературатын олус сөбүлүүрэ: Пушкины, Лермонтовы, Чеховы, Толстойу уо.д.а. Тус бэйэтин библиотекатыгар хас да уонунан тыһыынча туомнаах кинигэлэрдээҕэ. Эфрон уонна Брокгауз энциклопедическэй словардарынан туһанара. Античнай эйгэни уонна мифологияны олус бэркэ билэрэ. Билиҥҥи сыанабылынан И.Сталин наукаҕа ситиспит түмүгүнэн 1920 с философия докторынан буолбута.
И.В. Сталин В.И. Ленин олус чугас уонна саамай эрэллээх харабыла, үөрэнээччитэ этэ. 1917 с Октябрьскай революция буолбутугар И. Сталин Туруханскай сыылкаттан Петроградка кэлэн Лениҥҥа көмөлөспүтүнэн барбыта. Бу иннинэ элбэхтэ сыылкаҕа тутулла, хаайылла сылдьыбыта. 1918 с Ленини Ф.Каплан диэн эсеркэ дьахтар өлөрөр сыаллаах сүлүһүннээх буулдьалаах пистэлиэтинэн ытыалаабыта. Ленин ыараханнык бааһырбыта, ол гынан баран доруобуйата чөл буолан, эмтэнэн сотору үтүөрэн, салгыы үлэлээн барбыта. Аны сотору кыайтарбыт былаас Антанта көмөтүнэн гражданскай сэриини саҕалаабыта. Онуоха гражданскай сэрии саамай эппиэтинэстээх учаастактарыгар В.И. Ленин Сталины ыытара. Ол түмүгэр И.Сталин куруук кыайыыны ситиһэрэ, уһулуччулаах тэрийээччитин көрдөрбүтэ. 1919 с сэтинньигэ И.В. Сталин гражданскай сэрии фроннарыгар муҥура суох үтүөлэрин иһин, ВЦИК ыйааҕынан Үрдүкү наҕарааданан – Кыһыл Знамя уордьанынан наҕараадаламмыта.
В.И. Ленин доруобуйата мөлтөөн испитэ, ол иһин 1922 с компартия съеһинэн И.В. Сталин партия генеральнай сэкирэтээринэн талыллыбыта. В.И. Ленин И.В. Сталин генеральнай сэкирэтээр буоларыгар улахан интэриэстээҕэ, тоҕо диэтэххэ, кини эргимтэтигэр Сталинтан ураты эрэллээх киһи суоҕа. Онтон “Письмо к съезду” диэн аатырар Ленин суруга “тарбахтан эмэн” оҥоһуллубут үксэ сымыйа сурук буолар. Лев Троцкай (Лейба Давидович Бронштейн) кыһыл армияны тэрийбитэ, гражданскай сэриини кыайбыта дииллэрэ сиэрэ суох үлүннэриилэр буолаллар. Троцкай араатар быһыытынан үчүгэй эрээри, тиһигин быспакка а.э. системалаахтык үлэлиир дьоҕура суоҕа. Троцкай аан дойдуну барытын хабан революция оҥоруохха диирэ, (перманентнай революция) онтуката аһара кутталлаах авантюранан буолар. Сталин маны күүскэ утарбыта. Кини бастаан биир чопчу дойдуга революцияны оҥорон социализмы тутарга эппитэ. Лев Троцкай уонна кини хос моонньохторо Сталин ыытар политикатын ончу сөбүлээбэт этилэр. Күүскэ аһаҕастык утарсалларын тохтоппотохторо, контрреволюцияны ыытар былааннаахтара. Троцкай мафията Сэбиэскэй Сойууһу арҕаа дойдулар “сырьевой придатоктарыгар” кубулутар сыаллаахтара. Бу дьайыыларын иһин кэмниэ-кэнэҕэс Троцкай Арассыыйаттан үүрүллүбүтэ. Элбэх омук сирин кэрийэн баран бүтэһигин Мексикаҕа олохсуйбута. Иккис аан дойду сэриитэ чугаһаан иһэрэ. Троцкай Гитлеры кытта куомуннаһар былааннааҕа биллибитэ. Онон Сталин Троцкайы суох оҥорорго дьаһайбыта. Ол иһин 1940 “Смерш” сотруднига Павел Судоплатов салалтатынан Троцкай өлөрүллүбүтэ. Лев Троцкай (Лейба Бронштейн) Арассыыйаҕа хайдах курдук өһөрбүтүн кини маннык этиитэ туоһулуур: “Мы должны превратить Россию в пустыню, населенную “белыми неграми” т.е. русскими, которым дадим такую тиранию, какая не снилась самым страшным деспотам Востока”.
1953 сыллаахха Сталин өлөрүн кытта Кремльгэ былаас былдьаһыыта саҕаламмыта. Ол түмүгэр Сталин чугас соратнига Л.П. Берия суһаллык ытыллыбыта. 1953 балаҕан ыйыгар ССКП КК Пленума Н.С. Хрущевы партия бастакы сэкирэтээринэн талбыта. Үс сыл буолан баран 1956 с партия ХХ съеһигэр Н. Хрущев И. Сталинтан өһү-сааһы ситиһэр сыалтан ыраас халлааҥҥа этиҥ эппитинии “Сталин личноһыгар сүгүрүйүү” туһунан сабыылаах мунньахха дакылаат оҥорбута. Туох баар буруйу барытын Сталиҥҥа сыбаабыта, ордук репрессияны. Бу мөлтөх нэҥэй киһи быһыыта этэ. Сталин тыыннааҕар “саппыкытын салаан” иннигэр “Гопагы” үҥкүүлээн ньылаҥнаан-хантаҥнаан баран, Хрущев летчик уола Леонид билиэҥҥэ түбэһэн баран, таҥнаран фашистары кытта өссө куомуннаспыта. Онуоха И. Сталин кини дьылҕатын тус бэйэтэ быһаарбатаҕа, коллегиальнайдык көрөн элбэх куолас кыайан, ытылларга ууруллубута.
Сталин “личноһыгар сүгүрүйүү” туһунан армия генерала, 1945 Кыайыы параадын кыттыылааҕа Сэбиэскэй Сойуус Героя Валентин Варенников эппитэ: “Никакого культа не было, а личность была” диэн. Хрущев былааска олорбут кэмигэр тыа хаһаайыстыбатын эспит киһинэн биллэр. Л.И. Брежнев былааска кэлиэр диэри И.В. Сталин бэлэмин аһаан-сиэн, таҥнан олорбуппут.
Дойдуну Сталин салайар кэмигэр үөрэххэ олус улахан болҕомто ууруллубута. Ордук квалифицированнай кадрдары иитэн-үөрэтэн таһаарарга. Оччоҕо эрэ дойдубут сайдыаҕа, хаалыыттан тахсыахпыт диэн бигэ эрэл баара. Баһаам элбэх орто, үрдүк үөрэх тэрилтэлэрэ аһыллыбыттара. Дойду квалифицированнай кадрдарынан сөптөөх таһымҥа хааччыллыбыта. Салгыы норуот хаһаайыстыбатын наадалаах кадрдарын бэлэмнээһин бара турбута. Квалифицированнай кадрдар ССРС-ка индустриализацияны ыыппыттара. Бырамыысалынас, тыа хаһаайыстыбата, атын да салаалар күүскэ сайдыбыттара. Элбэх учуонайдар, инженердэр баар буолбуттара. Холобур, Королев, Курчатов, Келдыш, Устинов, Ванников, Тевасян, Первухин, Александров уо.д.а. киһи ааҕан сиппэт. Бастыҥ кадрдардаах буоламмыт, күүскэ сайдаммыт Сэбиэскэй норуот иккис аан дойду сэриитигэр кыайбыппыт. Атомнай буомбаны оҥорон дойдубутун быыһаабыппыт, космоска көппүппүт. Дэлэҕэ И.В. Сталин этиэ дуо: “Кадры решают все” диэн.
Н.С. Хрущев дойдуну салайан олорон үһүс аан дойду сэриитин төлө тардан аана суох алдьархайы оҥоро сыспытын умнар табыллыбат (Карибский кризис 1962).
Сэбиэскэй Сойууска ыытыллыбыт репрессияны кырдьыктаахтык суруйар эрэйиллэр, барытын “Сталинскай репрессиялар” диэн ааттаан кэлтэйдии И.В. Сталины буруйдуур сыыһа. Н.С. Хрущев ынырыктаах репрессияны Украинаҕа ыыппыта (30 тыһ тахса киһини өлөртөрбүтэ). Онтун сабынаары Крымы бэлэх ууммута.
Саамай сидьиҥ быһыытынан А.Солженицын “Архипелаг Гулаг” диэн айымньыта буолар. Кини онно репрессияланан хаайыллыбыт дьону 110 мөл киһиэхэ тиэрдибитэ. 40,50,60 мөл киһи диэччилэр эмиэ бааллара. 40 мөл хаайыллыбыт дьону да ыллахпытына, кинилэри аһатарга күҥҥэ 5000 туонна килиэп наада. Ону оччотооҕу кэмҥэ хантан ылыахтарай? Аны 40 мөл киһини олордорго оччотооҕу Москуба саҕа 10 куорат наада этэ. Олор арай тутуллубут да буоллуннар, ол баараҕай тутуулар суоллара ханна баарый? Суох, олох суох уонна булуллуохтара да суоҕа! Дьэ, бу маннык Солженицын сымыйалыыр. Хомойуох иһин, ону дьон итэҕэйэр.
30-с сыллардаахха ССРС сиригэр дойдуну хонтуруолга ылаары арааһынай күүстэр икки ардыларыгар дьиҥнээх сэрии барбыта. Троцкай дьоно сионисткай тэрилтэлэр чилиэннэрэ Сэбиэскэй Сойуус бары уорганнарыгар, салайар структураларыгар бааллара. Ол эбэтэр, өтөн киирбиттэрэ, партия КК саҕалаан НКВД-га тиийэ. Кинилэр былааһынан, служебнай балаһыанньаларынан туһанан элбэх чиэһинэй коммунистары өлөрбүттэрэ, хаайбыттара. Ол курдук, НКВД салайааччылара Ягода уонна Ежов саҕана этилэр. Онон И.В. Сталин хайдах да барытын хонтуруоллуур кыаҕа суоҕа. Ол иһин дэлэҕэ этиэ дуо? “лес рубят, щепки летят” диэн. Арай, 1938 с Л.П. Берия НКВД салайааччыта буолбутун кэннэ репрессияны барытын кэриэтэ хонтуруолга ылбыттара. Л.П. Берия сүҥкэн үлэни ыыппыта, баһаам элбэх сокуоннайа суох репрессияламмыт дьону (350 тыһ киһи) босхолоппута. Репрессияны ыыппыт Ягода, Ежов уонна кинилэр дьоно ууратыллыбыттара, бэйэлэрэ сууттанан ытыллыбыттара.
1989 с ССРС НА чилиэн-кэрэспэндьиэнэ Ю.А.Поляков салайааччылаах хамыыһыйа тэриллэн ОГПУ-НКВД-МВД-МГБ СССР статотчеттара бэрэбиэркэлэммитэ. Онно 1921-52 сс политическай матыыбынан 4.051.903 киһи сууттаммыта. Ол иһиттэн 799.257 киһи үрдүкү миэрэҕэ бириигэбэрдэммитэ. Билигин Эмиэрикэ түрмэтигэр 2 мөл 200 тыһ киһи олорор. АХШ нэһилиэнньэтэ 260 мөл киһи . ССРС нэһилиэнньэтэ 1940 с – 190 мөл, хаайыылаахтара 1 мөл 850 тыһ киһи этэ. Сталин өлүөҕүттэн кинини холуннарарга, хараардарга уонунан миллиард доллар ороскуоттаммыта, ордук ССРС-га уонна Арассыыйаҕа тыһыынчанан сымыйа историческай киинэлэр уһуллубуттара, сымыйа суруйуулар үрүт-үрдүгэр хайа курдук өрөһөлөммүттэрэ, тыһыынчанан “историктар” улахан харчыга сакааһынан хас мүнүүтэ, чаас, хонук аайы дьон мэйиилэрин “сууйаллара”. Холобур, Сванидзе, Млечин, Радзинскай уо.д.а. антисоветчиктар, русофобтар.
Сталин Г. Жуковы кытта бэрт былдьаспыт курдук өйгө-санааҕа киллэрэ сатыыллара. Бу эмиэ сымыйа. Сталин улуу сирдьит, политик, дипломат. Онон кини Жуковтааҕар быдан үрдүк кэрдиискэ турара. Жуков бэйэтэ да куруук этэрэ: “Мин политик буолбатахпын, байыаннай киһибин эрэ” диирэ. 1945 с буолбут Кыайыы параадын “Сталин бэйэтэ тутуон баҕарбыта” диэн Жуков улахан кыыһа Эра сымыйалаан турар. Хара маҥнайгыттан Сталин Жуковка “параады эн тут, мин кырдьаҕаспын, эн арыый эдэргин” диэбитэ.
Смоленскай уобаласка Катыҥҥа польскай офицердары ыппыттарын үгүстэр билэбит. Бу офицердары 1941 күһүн немецтэр ыппыттара. Ону 1940 НКВД-лар ыппыттара дииллэрэ эмиэ сымыйа. Манна биллэн турар, Сталины уонна Берияны буруйдуур сыаллаахтара. Оннооҕор кинилэр илии баттааһыннарын, бэчээттэрин билиҥҥи былаастар сымыйанан оҥорбуттара. Катыҥҥа ытыыны барытын патриот, коммунист В.И. Илюхин сымыйатын архыып докумуоннарыгар олоҕуран дакаастаан турар. Онон И.Геббельс сымыйата сараламмыта. Уруккута диссидент, антисталинист, Эмиэрикэҕэ олоро сылдьыбыт. Философскай наука доктора, профессор Александр Зиновьев этэр: “Я никогда Сталина не оценивал отрицательно. Я считаю его великим человеком, величайшим политическим деятелем ХХ века. А может быть, и тысячелетия. Я восставал против него как бога, против демонического начала. Это мой личный бунт. Известны предательства, но не такого масштаба. Россия побила все рекорды, породив типа Горбачева, Ельцина, Сахарова, Солженицына, Шеварднадзе, Яковлева, Бурбулиса, Гайдаре, Козырева и.т.д. Почти все, что написано о Сталине, есть идеологическая ложь! Из Советской эпохи ничего выбрасывать не надо. Эта была великая эпоха, несмотря ни на что”.
Киһи психиката диэн дьикти буолар эбит. Сорох дьон киһиэхэ үчүгэйи оҥорторон, абыраттаран баран махтаныахтарын оннугар утары бараллар. Бэрт аҕыйах махтанар дьон бааллар. Маннык көстүү биһиги олохпутугар үгүстүк буолар. Сталин дойдутугар, норуотугар оҥорбут сүҥкэннээх үтүөлэрин-өҥөлөрүн сиргэ-буорга тэпсии, кинини үөҕүү, хараардыы, холуннарыы күн-түүн тохтообокко бара турар, тохтуур да чинчитэ суох. Улуу Сталин аан дойдуга кырата киһи-аймаҕы үс төгүл ынырыктаах өлүүттэн-сүтүүттэн быыһаабыта:
- Л.Д. Троцкай авантюратынан аан дойдуга ыытыллыахтаах революция баһаам элбэх дойдулары, ол иһигэр Арассыыйаны уматар баһаарыттан.
- Устуоруйа хаһан да билбэтэх суостаах уонна хаан тохтуулаах иккис аан дойду сэриитин иэдээниттэн.
- Атомнай сэрии сэбин туттан аана суох алдьархайы оҥоруохтаах Эмиэрикэ империалистарын агрессиятыттан.
Араас сымыйа суруйуулары итэҕэйэн Сталиҥҥа туһаайан олус ыар тылларынан, ол курдук Сталин өлөрүөхсүт о.т.д. тыллары туттан олоҕо суох кинини буруйдуур тус бэйэм сыыһанан ааҕабын. Ааспыт 2019 сыл ахсынньы 21 күнүгэр Сталин төрөөбүтэ 140 сылын туолбута.
Василий Хатылаев, Сэрии сылларын оҕото, биэс уолун Аҕа дойду улуу сэриитигэр сүтэрбит Ытык Ийэ, Старай Русса куорат бочуоттаах ийэтэ Феврония Малгина сиэнэ. СӨ тыатын хаһаайыстыбатын, үлэ бэтэрээнэ.
