“Дэриэбинэҕэ үлэ суох. Онно тиийэн тугу гыныахпыный? Ол иһин манна куоракка хаала сатыыбын...” диэн санаанан салайтарар эдэр дьон биһиги кэккэбитигэр аҕыйаҕа суохтар. Кинилэр үгүстэрэ үрдүк эбэтэр орто анал үөрэҕи бүтэрэн, идэлэринэн үлэ булбакка, ортотутан ыйга 20-25 тыһ. хамнаска маҕаһыыҥҥа атыыһытынан, эрэстэрээҥҥэ ас таһааччынан, суоппарынан, о.д.а. үлэҕэ сылдьаллар. Ол эрээри төрөөбүт улуустарыгар, нэһилиэктэригэр олохсуйан, тыа сирин сайдыытыгар кылааттарын уура сылдьар ыччаттар, бэйэ дьыалатын тэринэн үлэлии-хамсыы сылдьар эдэр дьон бука барыбытыгар үтүө холобур буолаллар.
Аркадий Сивцев, Мэҥэ Хаҥалас Мөҥүрүөн нэһилиэгиттэн:
– Биһиги ыаллар дэриэбинэҕэ олохсуйан ньир бааччы олоробут. Кэргэним оскуолаҕа үлэлиир. Икки уол оҕолоохпут. Мин сыбаарканан уһанар дьарыктаахпын. Ол курдук, 2016 сыллаахха бэйэ дьыалатын тэринэн үлэбин саҕалаабытым. Дьыалабын саҕалыырбар олохтоох нэһилиэгим дьаһалтата сүрдээҕин көмөлөспүтэ. Аан бастаан кинилэр үбүлээн, 200 тыһ. солк. көмөлөһөн, Челябинскайтан бастакы ыстаныакпын сакаастаан аҕалтарбытым. Ол сайын хонтуорам күрүөтүн сыбааркалаан оҥорбуппут. Салгыы 2016 сыл күһүнүгэр Ил Дархан граныгар кыттан, 1 мөл. солк. наҕараадаланан, мастарыскыай туттубутум. Тэрилтэбит “Ажур” диэн ааттаах. Биһиги сүрүн үлэбитигэр тимиринэн күрүө, ыскамыайка, хачыал, искибиэр эҥин оҥоробут. Күн бүгүн 2 үлэһиттээхпин. Сайын элбэх сакаас киирдэҕинэ, 5-6 үлэһиттээх буолабыт. Сайынын дуогабарынан кэлэн үлэлэһээччилэр. Биһиги үлэбит, сүрүннээн, халлаан сылыйдаҕына, сайын уонна күһүн элбиир. Ол эрээри сайын уонна күһүн үлэлээн баран, кыһын тохтоон хаалаллар диэн өйдөөмөҥ. Төгүрүк сылы быһа үлэлиибит. Холобур, биир олохтоох уол иллэҥ кэмигэр кэлэн, быһах, анньыы оҥорон атыылыыр. Ол эбэтэр, уус дьиэтин курдук тэриммитим. Онно ким баҕалаах кэлэн үлэлиир-хамсыыр диэн этиэххэ сөп. Эбэн эттэххэ, тыа сиригэр олорор наһаа үчүгэй. Төрөөбүт дойдубтугар кэлэн үлэлиэхтээх-хамсыахтаах буоллахпыт. Куораттан туох да итэҕэһэ суох олоробут. Дэриэбинэҕэ киин ититии, интэриниэт, тупсарыныы эҥин барыта баар. Тус санаабар, олохсуйуон баҕалаах дьоҥҥо салалта өттүттэн көмө син оҥоһуллар. Олох суох диир сатаммат курдук. Чопчу бэйэбит биисинэспитигэр сыһыаннаан эттэххэ, кыра дэриэбинэҕэ сакаас ылар арыый да күчүмэҕэйдээх. Билигин барыта тиэндэр, аукцион нөҥүө ылыллар буолан, биһиги курдук кыра тэрилтэлэр сатаан хапсыбаппыт диэххэ сөп. Биһиги өҥөбүтүнэн үксэ чааһынай уонна кыра тэрилтэлэр туһаналлар. Чэ, кылгастык кэпсээтэххэ, ити курдук.
Гаврил Массаев, Таатта Чөркөөх нэһилиэгиттэн:
– Мин бааһынай пиэрмэр хаһаайыстыбалаахпын. Дьыалабын 2016 сыллаахха саҕалаабытым. Тэрилтэбэр үс үлэ миэстэтин таһааран, кыра да буоллар, олохтоохтор үлэнэн хааччыллыыларыгар сэмэй кылааппын оҥоро сылдьабын. Мантан сайын эбии дайааркаҕа үлэ миэстэтин таһааран, үлэһит ылыахпын диэн былаанныыбыт. Дьэ, сайдан, улаатан эрэбит. Бу сыллар усталарыгар наар тэринии, сайдыы өттүгэр үлэлэстибит. Хас да сыл граҥҥа кыттан быйыл саас ылбыппыт. Ол иһин дьэ күүстээхтик үлэлээн эрэбит. Барыта этэҥҥэ буоллаҕына, мантан антах барыска тахсар инибит. Билигин уопсайа 70-тан тахса хороҕор муостаах кыстаан турар. Эбии өссө 10-ча киһи сүөһүтүн кыстата ылбыппыт. Олортон 25-һэ ыанар. Убайбыныын холбоон 50-чэ сыспай сиэллээҕи тутабыт. Тыа сиригэр олорор оһуобай. Бүгүҥҥүтэ саамай сүрүн кыһалҕабыт -- дэриэбинэлэргэ сүөһү ииттиитэ биллэ аччаата, эстэн эрэр. Бу кыһалҕаҕа күүскэ үлэлиэххэ, тыа сирин сайыннарыахха наада. Манна сүөһүнү иитээччилэр улахан аҥаардара – биэнсийэлээх дьон. Ол эбэтэр кырдьаҕастар. Аны 5-10 сылынан сүөһү ахсаана лаппа аччыыра буолуо диэн санаалаахпын. Онон эдэр дьоҥҥо, тыа сирин сайдыытыгар салалта өттүттэн көмө оҥоһуллар диэн бэлиэтээн этиэхпин баҕарабын. Бу салалтаттан көрүллэр субсидияны, көмөнү туһанан тыа сирин сайдыытыгар үлэлииллэрэ буоллар. Саамай сүрүнэ, куттаммакка, сүрэҕэлдьээбэккэ үлэлээн иһиэххэ наада. Оччоҕуна барыта табыллан иһиэҕэ.
Айсен Томскай, Бүлүү улууһун Кыадаҥдатыттан төрүттээх, 19 саастаах:
– Мин бэйэм Бүлүү куоратыгар күн сирин көрбүтүм. Аҕам Бүлүү улууһун Кыадаҥдатыттан төрүттээх. Онон оҕо сааһым ааспыт сирэ дойдум – Кыадаҥда. Ийэм 2016 сылтан урбаанньыт быһыытынан үлэтин саҕалаабыта. Сүрүн дьарыкпыт -- хортуоппуй олордуута. Кыралаан атын үүнээйиилэргэ эмиэ боруобалаан көрөбүт. Эбэн эттэххэ, уруккуттан кыһыҥҥы тэпилииссэни олоххо киллэрэр баҕа санаалаах этибит. Онуоха, “Агростартап” бырагыраама баарын истэн кыттарга санаммытым. Конкурсу этэҥҥэ ааһан, 2019 сыл атырдьах ыйыттан урбаанньыт быһыытынан бэлиэтээһини ааһан үлэлии сылдьабын. Уопсайа икки үлэһиттээхпин. Тэпилииссэбит тутуута бу күннэргэ саҥа саҕаланна. 3000 дьэдьэн угун сакаастаатым. Ыам ыйыгар тутуу үлэтэ бүттэҕинэ, дьэдьэммитин олордубутунан барыахпыт. Тэпилииссэ иэнэ 504 кв.м. Билигин биисинэспин саҥа сайыннара сылдьар буоламмын, барыс диэн суох. Бэйэм суоттааһыммынан, үчүгэй дохуокка тахсыахтаахпын. Тыа сиригэр олорор үчүгэй. Аҥаардас салгына ырааһа, аһа-үөлэ сибиэһэйэ туохха тэҥнэһиэй. Бэйэ дьыалатын тэринэргэ кыах бөҕө баар. Тугу эмэ ситиһэргэ сүүрүөххэ-көтүөххэ эрэ наада.
Бэйэм билигин бырамыысыланнас эйгэтигэр үөрэнэ сылдьабын. Үөрэҕим быыһыгар өссө тутуу матырыйаалын эргитиигэ эмиэ үлэлэһэбин. Үөрэнэ сылдьар буоламмын, урбаан дьыалатын, сүрүннээн, ийэм дьаһайар. Үөрэҕим бүттэ да, миигин күүстээх үлэ күүтэр. Бырааппыныын иккиэн кыра эрдэхпититтэн бааһына үлэтигэр миккиллибит буоламмыт, илии үлэтиттэн куттаммаппыт. Быраатым эһиил оскуолатын бүтэрэр, тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар үөрэнэ киирэр баҕалаах. Сылгы иитэр санаалаах. Онон былааммыт манан эрэ бүппэт, салгыы өссө сайдан иһиэхпит.
Александр Ефремов, Чурапчы Болтоҥотуттан:
– Мин билигин улуус киинигэр олоробун, сайын Болтоҥоҕо тахсан ыҥырыа иитэбин. Маннык дьарыктаммтым үһүс сайына буолла. Биир уйаттан саҕалаан, ааспыт сайын үс уйаны туппутум. Биир дьиэ кэргэн (семья) иһигэр, ортотунан, 30-40 тыһ. ыҥырыа баар буолар. Ыҥырыа уйатын 10 тыһ. солк. Хабаровскайтан сакаастаан атыылаһабын. Бастаан атыылаһар сайыммар 8 тыһ. солк. этэ. Ыҥырыа уйатын араастаан оҥороллор эбит. Мин ДСПны быһан, таһынан паньыаранан саайан оҥорбутум. Эбэн эттэххэ, аҕыйах уйалаах буоллаххына, кыһын тутар ороскуоттаах. Чэ, холобур, кыһын сиир мүөттэрин хаалларыахха, сылааһынан хааччыйыахха наада. Ол, биллэн турар, ороскуотун толуйбат. Биир уйаттан 20 киилэ мүөтү ылыахха сөп. Мин ааспыт сайын үс уйаттан 60 киилэ мүөттэммитим. Онтубун нэһилиэгим олохтоохторугар, доҕотторбор, билэр дьоммор холкутук атыылаан кэбиспитим. Бэйэтин сыанатын толуйбута диэххэ наада. Ыҥырыа иитэр олус интэриэһинэй эбит ээ. Улахан көрүүгэ-истиигэ наадыйбат уонна минньигэһэ, доруобуйаҕа туһата туох да ааттаах буоллаҕа дии. Аны тиктэрдэххинэ, доруобуйаҥ өссө бөҕөргүүр. Сыта кытта туһалаах эбит. Табылыннаҕына, быйылгаттан кыстатар былааннаахпын. Элбэх соҕус уйаны саҥаттан сакаастаан ылыаҕым диэн былааннанабын. Саамай кинилэргэ суолталааҕа усулуобуйаны тэрийии буолар. Сылдьар уйалара аһара тымныы эбэтэр сылаас буолуо суохтаах. Тэмпэрэтиирэ 0-4 кыраадыска диэри. Маны таһынан кинилэр наар үлэлээх буолалларын ситиһэн, тустаах усулуобуйаны тэрийэн биэрэҕин. Биир күн устата тыһы ыҥырыа 2000 сымыыты сымыыттыыр. Ыйы кыайбат бириэмэнэн, сымыыттан саҥа ыҥырыалар тахсан кэлэллэр. Ыам ыйыттан атырдьах ыйыгар дэри саамай өлгөмнүк мүөтү биэрэллэр. Онон умсугутуулаах уонна биир өттүнэн барыстаах дьыалалаах буоламмын, астынан сылдьабын.
Наталья Иванова, Чурапчыттан:
– Мин Одьулуунтан төрүттээхпин, билигин улуус киинигэр олоробут. “Радость” диэн оҕо айымньытын киинигэр куруһуокка оҕолору дьарыктыы сылдьабын. Бэйэм Чурапчыга кондитерскайдаахпын. Кэргэним 2014 с. сыах тутан биэрбитэ, үлэбитин 2015 с. саҕалаабыппыт. Бастаан үлэлиирбитигэр өссө маҕаһыыннаах этибит. Биллэн турар, бэйэ күүһүнэн дьыала тэринэр олус ороскуоттаах. Аҥаардас туттуллар тэрил сыанатыгар үп-харчы бөҕө барар, оттон бородуукта туһунан киһи этэ да барбат. Ол иһин түүнү-күнүһү быһа үлэлиир этибит. Биһиэхэ өссө дьүөгэбит күүс-көмө буолан бииргэ үлэлэспитэ. Билигин кэлэн түмүк оҥордоххо, киһи биисинэскэ барыска тахсыан баҕарар буоллаҕына, дьиэни-уоту, оҕону-урууну, доруобуйаны умнан туран үлэлиэн наада эбит. Миэхэ элбэх харчыланыы, байыы-тайыы сүрүн сыалым буолбатах. Киһиэхэ дьиэ кэргэнэ уонна доруобуйата туохтааҕар да күндү диибин. Ол иһин, оҥорон таһаарар бородууксуйа ахсааныгар буолбакка, хаачыстыбатыгар болҕомто уурабын. Мин оҥорор туортарбын, дэсиэртэрбин Дьокуускайга, оннооҕор атын куораттарга, дойдуларга тиийэ интэриэһиргииллэр. “Сакаас ылаҕын дуо?” диэн ыйыталаһаллар. Хаартыскаҕа көстөр туорпунан Москубаҕа Кыһыл болуоссакка быыстапкаҕа кыттыбытым. Онон миэхэ баҕам хоту сөбүлүүр дьыалабын сэмээр дьарыктана, айа-тута сылдьарым үчүгэй. Биллэн турар, кэҥиир-хаҥыыр, сайдар баҕа эмиэ баар бөҕө буоллаҕа. Онуоха элбэх үп-харчы наада буоллаҕа. Билигин “Бичик” кинигэ кыһатын кытта кинигэ бэлэмнии сылдьабыт. Онон айар уонна суруйар үлэҕэ умса түһэн сылдьабын.
Чэ, ити курдук тыа сирин хоһуун ыччаттара, “үлэ суох” диэн быар куустан олорбокко, бэйэ дьыалатын тэринэн, күүстээх үлэттэн толлубакка үлэлээн-хамсаан сылдьаллар! Матырыйаал ыалдьыттара, “тыа сиригэр туох да куһаҕана суох, үлэлээтэххэ харчы да баар” дэһэллэр.
Тыа ыччатын санаатын сурукка тистэ Екатерина АФАНАСЬЕВА.
