Таксыыһыт күнэ диэн бэлиэтэнэр эбит. Кулун тутар 22 күнүгэр. Бэйи, бу үлэ эмиэ сүрдээх сылаалаах, сыралаах ээ. Бу күҥҥэ сөп түбэһиннэрэн, Дьокуускай иһигэр сүүрэр, улуустарга сылдьар сыыдам массыына көлөлөөх, сындалҕаннаах айаннаах таксыыһыттар кэпсээннэрин ааҕыах. Харантыын буолан, кэлии-барыы да аҕыйах. Онон кэпсэтиибит төлөпүөнүнэн буолла.
“Күҥҥэ ортотунан 4 тыһ. өлөрөбүн”
Сэмэн (араспаанньатын этиэн туттунна) “40-ча саастаахпын” диир. Дьокуускайга Сайсары, “Прометей”, Залог, Петровскай аатынан уулуссанан эрэ таксыылыыр үһү. “Тоҕо?” диэн ыйыппыппар “ити түөлбэлэргэ светофора аҕыйах, “пробката” суох. “Пробканы” букатын сөбүлээбэппин. Бириэмэ бөҕөтө барар”, – диир. Салгыы Сэмэн кэпсээнин истиэх. Сэмэни таксыыһыт диир оруннаах. Дьону таспыта үс-түөрт сыл буолбут. Атын үлэҕэ үлэлээбэт, мантынан эрэ дьарыгырар эбит.
– Ханнык кэмҥэ иллэҥсийэрбин көрөн таксыылыыбын. Анал чаастаах үлэ буолбатах, онон иллэҥ кэмнээх курдуккун. Куорат кытыытыгар олоробут. Тыаттан көһөн киирбиппит 5-6 сыл буолла. Сарсыарда аҕыс чааска кэргэммин -- үлэтигэр, оҕолорбун оскуолаҕа илдьэбин. Ол кэннэ таксыылаабытынан барабын. Күнү супту итинник сылдьан баран, киэһэ дьоммун ылан кэлэбин. Аһаан баран сороҕор тахсабын, сороҕор сынньанабын. Бээтинсэҕэ, субуотаҕа-өрөбүлгэ түүннэри сүүрдэбин.
– Ити сылдьан төһө харчыны өлөрөҕүн?
– Күҥҥэ ортотунан 4 тыһ. солкуобай буолар. Сакаас хайдаҕыттан тутулуктаах. Ардахтаах эбэтэр тымныы күҥҥэ биллэ элбиир. “Час пиккэ” бириэмэҕин аттаран төһө кыалларынан элбэх сакааһы ыла сатыахха наада. Гааһынан сапыраапкаланар буоламмын, күҥҥэ 500 солкуобайга сылдьабын.
– Мүччүргэннээх түгэн тахсара буолуо?
– Аан маҥнай таксыылыырбар арай биир аадырыска тиийдим. Дьахтар таҕыста. Массыына аанын аста. Мин, сакаас ылбыт киһи быһыытынан, массыынам гааһын баттаан кэбистим. Көнө суол устун элээрдии. Арай сотору буолаат, дьахтарым эрийэр. Ыксаабыт. “Хайыа-аа, тоҕо миигин ылбатыҥ?” – диир. Кэннибин хайыһан көрдүм -- ким да суох. “Пахаай! -- диэн саҥа аллайаат, -- билигин тиийиэм, кэтэс”, -- диэтим. Массыына кэлин өттүгэр оҕо кириэһилэтэ баара. Ону багааһынньыкка угуохтаахпын умнан кэбиспиппин. Дьахтарым кириэһилэтэ суох өттүгэр олороору массыынаны эргийэ барбытын “олордо” диэммин көтүтэ турбуппун. Сорохтор дорооболоспоттор даҕаны. Дьиҥэ, оннук үлүгэр ыксала суох киһибин. Ити түгэн кэннэ пассажирым киирбитин-киирбэтэҕин дьэ көрөр буолбутум.
– Араас майгылаах киһи түбэһэрэ буолуо?
– Түбэһэн бөҕө буоллаҕа. Ордук бээтинсэ, субуота түүн араас буолааччы. Мааны таҥастаах-саптаах, үөрэхтээх дьон курдук эрээри, “билигин тахсыам” диэн баран, сүтэн хаалааччылар эмиэ бааллар. Кэтэһэ сатаан баран эрийдэххэ, төлөпүөннэрин ылбаттар, эбэтэр букатын да арааран кэбиһэллэр. Оннук дьонтон, биллэн турар, хомойоҕун да -- хайыаххыный. “Суобастарыгар хааллын” диигин. Хата, бэйэбин куруубай баҕайы таксыыһыт дии саныыллар быһыылаах. Сыана суруйаллар, онно итинник диэбит буолаллар. Дьүһүнүм, сирэйим-хараҕым олоруута оннуга буолуо. Кэпсэтэр пассажирдары кытта кэпсэтэбин, кэпсэппэт дьону кытта кэпсэппэппин. Итирик эбэтэр соруйан аахса сатыыр дьону кытта этиспэппин.
“Таксыылыы сылдьан кэргэммин көрсүбүтүм”
32 саастаах Афанасий Емельянов -- куорат төрүт олохтооҕо. 2013 сыллаахха “Индрайвер” таксыы сулууспата баар буолуоҕуттан быыс буллар эрэ дьону таһар эбит. Бэйэтэ сүрүн үлэлээх, массыына страховкалыыр тэрилтэҕэ исписэлиистиир.
– Мин сэттэ сыл иһигэр 8700 сакааһы оҥорбуппун, 103 000 чаас сүүрбүппүн. Ити өссө быыс буллахпына эрэ сүүрэрим үрдүнэн. Биири сөҕөбүн ээ, сэттэ сыл анараа өттүгэр чугас да сиргэ сакаас 150 солкуобайтан түспэтэ. Билигин массыына сыаната үрдүү, бэнсиин ыарыы турар кэмигэр куорат киинигэр 100 солк. таһаҕын. Үлэ суох, хамнас кыра буолан, таксыылыыр киһи олус элбээбит быһыылаах. Өрөбүл күннэргэ сарсыарда тоҕустан киэһэ тоҕуска диэри сүүртэххинэ, ырааһынан 4000-5000 тыһ. өлөрөҕүн. Күнү быһа сүүрдэр буоллахпына, 1000 солкуобайга бэнсиин куттабын.
– Эр дьону таһар судургу дуу, дьахталлары дуу?
– Эр дьону бөҕө буоллаҕа. Сороҕор бэйэлэрин олус билиммит, кыраттан да иҥнэр дьахталлар түбэһэллэр. Икки сыллааҕыта Медкиинтэн биир дьахтар таҕыста. Таҥаһа-саба мааны, туттара-хаптара эмиэ оннук. Чэ, быһата, кыахтаах дьахтар. Иннибэр биир массыына тахсаары турар этэ. Кыайан иһирдьэ киирэр кыаҕа суох буоламмын, “манна кэл” диэн биллэрэн, массыынабын сыгынааллаатым. Бэйэтэ да уонча хаамыылаах сир. Дьэ, дьахтарым буолан-хаалан турбата дуо?! Тута сарылаабытынан киирдэ. “Өссө харчы ылар эрээри...” дэтэлиир эҥин. “Иннибэр массыына турар этэ” диэн маҥнай утаа быһааран көрө сатаатым да, туох да иһин иннин биэрбэтэ. Чэ, кэбис диэн, сапсыйан кэбиспитим. Дьэ, сүрдээх дьахталлар баар буолаллар эбит. Ол быыһыгар биир үчүгэйкээн баҕайы кыыс эмиэ баара...
– Дьэ, эрэ!
– Ол саҕана Манньыаттаах аттыгар олорорум. Үлэбэр баран иһэн, таарыйа сакаас ылыахха диэн буолла. Анаабыт курдук, аттынааҕы дьиэттэн сакаас киирдэ. Кыыс таҕыста. Олордо. Массыынам сиэркилэтинэн көрдөхпүнэ, үчүгэйкээн баҕайы кыыс. Хап-хара харахтаах, хара суһуохтаах. Уһуйааҥҥа түстэ. Иитээччи быһыылаах дии санаатым. Аҕыйах хонон баран, эмиэ сакаас ылыахха диэн буолла. Эмиэ кыыһым түбэстэ. Оннук хаста да тастым. Кэнники кыыспын көрүөм диэммин, хас сарсыарда аайы соруйан сакаас ылар буоллум. Ол тухары кэпсэтии диэн мэлигир. Кыралаан ону-маны ыйыталаһан көрөбүн да, кыыһым биирдии-иккилии тылынан хоруйдуур. Кэнники сэрэйдэ быһыылаах: сүтэн хаалла.
– Пахай, онон бүттүгүт дуо?
– Бүтэр санаам төрүт суоҕа. Сакаас ыллаххына, сакаастаабыт киһиҥ нүөмэрэ тахсан кэлэр. Эрийэн саайдым. “Били таксыыһыппын. Көрсүөхпүн баҕарабын”, -- диэтим. Кыыһым маҥнай сөбүлэспэтэ. “Дэлби атаакалааммын”, иннин ылан, билигин ыал буолан олоробут. Биир оҕолоохпут. Чоҕулуччу көрбүт хара харахтаах кыыспын уһуйааныгар таспытым алта сыл буолла.
Суоппар да араас
Суоппар да араас. Умнуган буолар эмиэ туһунан эрэй диэтэҕиҥ. Дьокуускай олохтооҕо, үөрэх эйгэтин үлэһитэ Мария Данилова билэр суоппарын туһунан кэпсээтэ:
-- Биһиги, ыкса алтыһар дьон, Охонооһой диэн таптаан ааттыыбыт. Охонооһой үйэлээх сааһыгар тимир көлөттөн илиитин араарбатах киһи. Түргэн-тарҕан хамсаныылаах, чэнчис туттунуулаах, элэккэй майгылаах бэртээхэй таксыыһыт буолуоҕун биир итэҕэстээх. Ол – умнугана. Чэ, биир түгэни кэпсиим. Сайын уоппускатыгар сынньана, куорат көрө диэн ааттаан, биир сырыытыгар кэргэнин илдьэ барбыт. Намтан айаннаабыттар. Охонооһой өр гыныа дуо, бэрт сотору куораты була охсубут. Дьонун аадырыстарынан тарҕатан, кэргэнин атыы-эргиэн маҕаһыыныгар түһэрэн баран бэнсиин куттубут. Сырылатан түһэн, итиитэ да бэрт эбит, куорат киһи тыынын-быарын хаайар диэн, ыксалынан сакаас ыла охсон, төттөрү Намнаан хаалар. Дьиэтигэр тиийэн оҕолоругар: “Хайа, Натааһам ханна барда? Ас тоҕо бэлэмэ суоҕуй?” -- диэн күллэртээбит үһү.
Умнуган аҕалаах дьон быһыытынан улаханнык соһуйа барбатахтар. Охонооһой хайыа баарай, Натааһатын ыла төттөрү куораттаабыт. Умнуган суоппар көрүдьүөһэ итинэн эрэ бүппэт. Дьон ол-бу мал-сал ыыттахтарына, умнан, устунан уччутан кэбиһэр идэлээх. Ол иһин кининэн таһаҕас ыыта сатаабаттар. “Умнуган буолар биир үчүгэйдээх эбит” диэн күлээхтиир. Охонооһой билигин бочуоттаах сынньалаҥар олорор. Суоппардаабат.
Таксыыга хаалбыт малы суоппар суобаһа быһаарар
Куорат иһигэр үксүн ыксаабыт киһи таксыыны сакаастыыр. Ол сылдьан бытархай малы-салы, төлөпүөнү умнуу ханна барыай.
Массыынаҕа хаалбыт малы суоппар төннөрөр, аҕалан биэрэр эбээһинэстээх дуо? Бу ыйытыыга Дьокуускай куорат биир тутаах таксыы сулууспатыгар үлэлиир исписэлиис бу курдук хоруйдаата:
– Өскөтүн мал хаалбыт буоллаҕына, суоппар хайаан да аҕалан биэриэхтээх диэн сокуон ханна да суох. Хаалларбыт мала сүппүт буоллаҕына, эппиэти эмиэ сүкпэт. Онон суоппар суобаһа быһаарар курдук буолан тахсар. Биһиги эриэйтиммитин харыстаан, хаалларбыт малларын төнүннэрэбит. Суоппардарбытын эмиэ оннук гыныҥ диэн модьуйабыт.
* * *
“Массыынаҕар малы хааллардахтарына, илдьэн биэрээччигин дуо?” диэн таксыыһыттартан бэйэлэриттэн ыйыталастым. Биир таксыыһыт: “Чугас сылдьар буоллахпына, көрдөстөхтөрүнэ, илдьээччибин эбэтэр бэйэҕит кэлэн ылыҥ” диэччибин”, -- диир. Иккис суоппар: “Билигин ырыынак үйэтэ. Онон дьону таһар курдук тарыыпка илдьэн биэрэбин. Ордук кыргыттар уонна арыгы испит дьон малларын умналлар”, -- диэн хоруйдаата.
Таксыы өҥөтүн туһанааччы, 8 быраабы өйгөр хатаа
Ис-иһигэр киирэн хасыһан көрдөххө, таксыы сакаастааччы быраабыгар сыһыаннаах сокуон олус элбэх. Олортон саамай наадалааҕын кылгатан таһаарыым.
- Хас чааска, ханна, төһө суумаҕа, ханнык нүөмэрдээх массыынанан айаннаабыккын туоһулуур кибитээнсийэни ылар бырааптааххын.
- Таксыы 10 мүн. иһигэр кэлиэхтээх. Ити кэмтэн хойутаатаҕына, килийиэн атын таксыыны сакаастыан эбэтэр хойутаан кэлбит таксыыттан чэпчэтии оҥорторуон сөп.
- Таксыыһыт аара суолтан атын дьону ылан барара букатын көҥүллэммэт. Килийиэнтэн көҥүллэтэн эрэ баран олордуон сөп.
- Өскөтүн таксыыһыт бутуйан, атын аадырыска илпит эбэтэр туһааннаах аадырыһыгар ситэ тиэрдибэтэх буоллаҕына, хат төннөн кэлэн илдьэр эбээһинэстээх. Килийиэн таксыы сулууспатыгар эрийэн, атын массыынаны ыыттарыан эмиэ сөп.
- Суоппар массыына иһигэр куһаҕан дьаллыга билинэҕинэ, миэрэҕэ тардыллар.
- Суоппар хадаардастаҕына, килийиэн сулууспаҕа биллэрэр, “үҥсүү кинигэтигэр” суруйар бырааптаах. Таксыыһыт сэмэҕэ тардыллар.
- Таксыы куорат иһигэр ГИБДД бигэргэппит түргэнинэн (40 км/ч) айанныахтаах.
- Массыына иһигэр мал хаалбыт буоллаҕына, анал туох да миэрэ суох, хайыырын суоппар суобаһа билэр. Ыстатыыстыка көрдөрөрүнэн, сулууспаҕа үлэлиир таксыыһыт массыынатыгар хаалбыт мал 70%-на төннөрөр эбит.
Диана КЛЕПАНДИНА.
