Кулун тутар 21 күнүгэр сылын аайы бэлиэтэнэр Сылгыһыт күнүгэр сыһыаран, Хаҥаласка өрөспүүбүлүкэ сылгыһыттарын бэрт интэриэһинэй күрэҕэ, сылгы быыстапкалаах атыыта тэриллиэхтээҕэ, сылгыһыттар сүбэ-соргу үллэстэн барыахтаахтара. Ону баара, коронавирус туран, син эмиэ туох баар маассабай тэрээһин тохтотуллубутун курдук, күрэх ыытыллыбата. Маны баалыыр табыллыбат, кутталлаах ыарыы тарҕанара сэрэхтээх. Этэргэ дылы, эһиил да күн үүнүө!
Биллэн турар, күүтүүлээх тэрээһиҥҥэ кыттаары анаан-минээн Дьокуускайга кэлбит Орто Халыма, Үөһээ Дьааҥы улуустарын сылгыһыттарыгар хомолтолоох. Холобур, Дьааҥыттан 12 сылгыһыт атыылыыр сылгыларын оҕо курдук бүөбэйдээн, аара сынньата-сынньата, бүтүн үс суукка устата айаннаан кэлбиттэр. Ол да буоллар, киэҥ көҕүстээх саха киһитин сиэринэн, атыыга аҕалбыт сылгыларын тута батаран, биирдиилээн да буоллар, биир идэлээхтэрин көрсөн, сонун-нуомас атастаһан, сэргэхсийэн төннүөхтэрэ.
Бүгүн Үөһээ Дьааҥы Адыаччытыттан кэлэ сылдьар, 1989 сыллаахтан сылгы салаатыгар ылсан дьарыктанар Михаил Николаевич Слепцову кытта кэпсэтэбин.
Михаил Николаевич:
– Сылгыһыт күрэҕэр улуус аатыттан араас нэһилиэктэн кэлбит түөрт киһи кыттыахтаах этибит. Сылгы бэтэрээннэрин аатыттан – мин, Вадим Михайлович Горохов диэн племзоотехник уол, Остоолботтон – Николай Николаевич Горохов уонна Арыылаахтан – эдэр сылгыһыт Василий Слепцов. Ону таһынан дэлэгээссийэбитигэр ТХУ начаалынньыгын солбуйааччы Дмитрий Михайлович Габышев уонна билигин куоракка олорор, өр сыл Үөһээ Дьааҥы ТХУ-гар начаалынньыктаабыт, сопхуоска дириэктэрдээбит кырдьаҕас үлэһит И.И. Колесов, уо.д.а. бааллар. Былырыыҥҥы Сылгыһыт күрэҕэр сылдьан, хайдах ыытылларын көрбүппүт. Ыраахтан кэлэр буолан, кыттар сылгыларбытын Мэҥэ Хаҥаластан уларсыахтаах этибит.
– Бэйэҥ тускунан билиһиннэрбэккин ээ.
– Сылгыга 1989 сылтан үлэлиибин. Үс сыл курдук “Адыачинское” ГУП-ка дириэктэрдээбитим. Ол уларыйан, “Янская лошадь” буолбута. Онно ыстаарсай сылгыһыт этим. Ити курдук уларыйдар уларыйан, кэнники тохтоон, 2011 сыллаахха бэйэм бааһынай хаһаайыстыба тэриммитим. Билигин хаһаайыстыбабын уолум салайар, быраатым көмөлөһөр. Онон сылгыларбытын үһүө буолан көрөбүт. Базабыт Адыаччыттан 45 км тэйиччи сиргэ баар. Билигин 90-тан тахса сылгылаахпытыттан биэтэ 70-тан тахса. Дьааҥы тииптээх саха сылгытын иитэбит.
Кэргэним – матымаатыка учуутала. Алта оҕолоохпут, улахаммыт -- уол, уоннааҕылар -- кыргыттар. Уон сиэннээхпит.
– Улахан дьиэ кэргэн эбиккит. Эһиги хаһаайыстыбаҕытыгар кулун төрүөҕэ, сылгы тыыннаах тахсыытын көрдөрүүтэ, ортотунан, төһө буоларый?
– Кулуну ылыы, ортотунан, 70-90-ча % буолааччы, тыыннаах тахсыыта, 1-2 сылгы суох буолан, 98-99 % тэҥнэһээччи.
– Сылгы базатын туттарга бэриллэр субсидияны, судаарыстыба көмөтүн туһана сылдьыбыккыт дуу? Ыраах буолан, кыттыбакка хаалаҕыт дуу?
– Күрүө, база да тутуутугар киирсэн көрбүппүт да, хайатыгар да киллэрбэтэхтэрэ. Тугун эрэ кыайбакка ааспатахпыт быһыылаах. Былырыыҥҥыттан хаһаайыстыбабын уолбар биэрбитим. Саҥа саҕалыыр бааһынай курдук үлэлиэ диэн. Үргүлдьү көһөрүөм дии санаабытым, онтум аныгы сокуонунан табыллыбат үһү. Хара ааныттан үлэлиир гына саҥа саҕалыахтаах эбит.
– Бачча кэлбиччэ, ТХМ-ҥа, АПК Иһитиннэрэр-сүбэлиир киинигэр сырыттаххыт, туох эмэ диэн сүбэлээбэтилэр дуо?
– Ыал хаһаайыстыбатын быһыытынан киирсиэн сөп үһү. Биисинэс-былаан оҥостон-хайаан. Оннукка хабыстаҕына, үлэ миэстэтэ таһаарыахтааҕын эттилэр. Билбэппит элбэх эбит.
– Бэҕэһээ Мэҥэ Хаҥаласка тахса сырыттыгыт, туохха?
– Халымалар сылгы аҕалбыттар, ону атыылаатылар. 13-14 сылгы, барытын ыллылар. Сылгыһыттары кытта көрүстүбүт.
– Эһиги биири эмэ боруобаҕа атыыласпатыгыт, атыылаабатыгыт дуо?
– Адыаччыга сылдьан көрдөҕүҥ буолуо, түмэлбитигэр төрүт былыргы сылгы төбөтүн уҥуоҕа баарын? Дьааҥы боруодатын сэлиилэри кытта биир кэмҥэ үөскүү сылдьыбыт түҥ былыргы сылгы төрдө дииллэр. Олус харыстыыбыт. Хаана уларыйан хаалыа диэн, атын боруоданы ыла, илдьэ сатаабаппыт. Бэйэбит киэнин – дьааҥылыы тииптээҕи -- иитэбит. Арай хаан булкуһуута тахсыбатын диэн, кэмиттэн кэмигэр нэһилиэк ыккардыгар атастаһабыт. Атыы чааһын эттэххэ, былааннаммытын курдук, атыылаах быыстапка буолбат буолла диэн, бэйэбит киэнин эрдэ, зоотехник көмөтүнэн атыылаттаран кэбиспиттэрэ. Уон кэлбитэ, барыта барбыта.
– Бачча бэлэм кэлбити былдьаһыгынан ылаллара чуолкай. Төһө саастаахтары аҕалбыккытый? Сыанатыгар “баччаттан үрдэппэккит” диэн хааччах баар дуу? Кистэл буолбатах буоллаҕына, төһөҕө барар эбитий?
– Атыыр тый, үстээх тиҥэһэлэр, убаһа да бааллара. Оннук улахан хааччах суох. Атыылааччы уонна атыылаһааччы бэйэлэрэ кэпсэтэн быһаараллар: 60 тыһ. солк. – 100 тыһ. солк. диэри халбаҥныыр.
– Эһиги диэки эти батарыыга туох эмэ кыһалҕа баар дуу? Эбэтэр сылгы ахсаанын элбэтиигэ үлэлэһэр буолан, аҕыйах эт эрэйэ суох батарыллар дуу?
– Оннук. Сылгы ахсаанын элбэтэр баҕалаахпыт. Биһиэхэ улахан сут диэххэ сөбө эбитэ дуу, хаара халыҥ, аны тибиилээх дьыл буола сылдьыбыта. Онно сылгы улаханнык эмсэҕэлии сылдьыбыта. Ол кэнниттэн, дьэ, билигин, ситэн эрэр. Быйыл хаһыы үчүгэй. Сорох сиргэ сайын турбут уот күһүҥҥэ диэри туран, сылгы хаһар сирдэрин тараҕайдаан, халтаҥнатан кэбистэ. Онно уустугуран ыллылар. Билигин, дьэ, от тиийэн эҥин, билигин эбии аһатан эрэллэр. Сылгы тыыннаахтыы да, этинэн да эрэйэ суох атыыга барар. Эрдэттэн сакаастаһар дьон эмиэ бааллар.
– Киилэтин хаска батараҕыт?
– 500 солк.
– Хаһаайыстыбаҕыт сылгылара эбии аһылыкка киирдилэр дуу? Былырыын от үүнүүтэ хайдах этэй?
– Муус устартан саҕлаан, атыырдары кытта холбуу мунньан барытын киллэрэбин. Сороҕун – далга, сорохторун таска туруоран аһатабыт, отторо бэлэм турар. Быһайын курааннаабыта. Сииктээх сиргэ от син үүнэ сатаабыта.
– Оттон ити сылгы үөнүн түһэрии чааһа, уопсайынан, бэтэринээрдэри кытта бииргэ үлэлэһии эһиги диэки хайдаҕый?
– Мин икки кэнники сылга үөннэрин анаан түһэртэрдим. “Ивермек” диэни укуолу бэрдэрэбин. Уулларан кэбиһэр. Туһалыыр дии саныыбын. Урут сэбиэскэй саҕана Германия оҥоһуга эмп баар буолара. Олус үчүгэй этэ. Сылгы куртаҕын кутуйатыгар үөскүүр кыһыл үөн баар дии, ону эмиэ түһэрэрэ. Бэтэринээрдэри ыҥырдахха, кэлэн укуоллууллар. Эмэ кинилэр да, бэйэҥ да киэнэ буолуон сөп. Бэйэ киэнин биэрэр өҥөлөрүн сыаната кыра -- 20 солк.
– Бу сырыыга туох сонуну, саҥаны көрөн бардыҥ эбэтэр олох халтай сырыы буолла дуу?
– Төһө да тэрээһин тохтоотор, син биирдиилээн сылгыһыттары, халымалары эҥин, көрсөн кэпсэттибит, уопут атастастыбыт. Олох халтай буолбата.
– Оннук ээ. Адыаччыга дьон сыспай сиэллээҕи төһө иитэрий? Төһө-хачча буолбута буолла?
– 2019 сыл күһүҥҥү туругунан Адыаччы нэһилиэгэр тыһыынчаттан тахса, 1048 диэтилэр этэ дуу, баара. Аллараа өттүгэр В.Х. Чириков хаһаайыстыбата баар. Киниэнэ “Баачаан” диэн племенной хаһаайыстыба буолла. Адыаччы бэйэтин тула ииттэр дьон эмиэ бааллар. В.П. Атласов бааһынай хаһаайыстыбалаах. Өссө Гелена Чирикова диэн кыыс сылгы иитэр хаһаайыстыба тэринэн, бырааттарын үлэлэтэр. Оттон уонна уолум, Н.З. Слепцов, хаһаайыстыбата баар. Биһигиттэн үөһээ диэки өссө “Маҕылла” диэн б/х сылгылардаах.
– Ынах сүөһүлээхтэр бааллар дуу?
– Бааллар. Мэччирэҥ сири оҥорууга анаан, быһыт боппуруоһун туруорсабыт. Онуоха ол быһыт, бастатан туран, булгуччу сирдээх буолуохтаах эбит. О.э. сир ылан баран биирдэ оҥостуохтааххын. Оччотугар эрэ симиэтэтэ-тойо оҥоһуллан, көрүллүөн сөп эбит.
– Эһиги диэки сир көстүбэт кыһалҕата суох быһыылаах?
– Сир чааһыгар ыктарыы суох. Дьон бастайааннай оттуур сирдэрин кыалларынан оҥосто сатыыллар. Бэйэм урут бааһынай хаһаайыстыба буола сылдьан ылбыт 20 гаа сирбин уолбар суруйтарбытым. Ону тэҥэ 10 гаалаахпын, сылгы базата оҥостоору “Уһук Илиҥҥэ босхо гектар” сокуонун иһинэн “якутский гектар” диэнинэн ылбыппыт.
– Оччотугар база тутуутугар бэриллэр үпкэ хапсыаххытын сөп эбит ээ?
– Кырдьык, онно биэриэхтэрин сөп. Ол гынан баран, дьэ, ирдэнэр докумуона элбэҕэ бэрт эбит. Тутууҥ техпааспардаах буолуохтаах, туттаххына. Онтугун кээмэйдэтэҕин, исхиэмэтэ, симиэтэтэ ирдэнэр.
– Бу диэки, сылгы иитиитин салаатыгар сыһыаннаан, тугу эмэ сөхпүтүҥ, “дьикти эбит” диэбит түгэниҥ баар дуу?
– Манна дьон сылгыларын бастайаанна аһатан, ынах курдук оҥортоон кэбиспиттэр дии. “Күһүҥҥүттэн дьиэбит таһыгар туруорабыт”, – дэһэллэр. Оттон кыһалҕаттан буоллаҕа буолуо, сир-уот тиийбэт кыһалҕата күһэйэн эрдэҕэ. Сирдэрэ кыра.
– Куоракка түбэһэ түһэн көрдөҕүҥ буолуо, букатын да бөх дьааһыктарын кэрийэ сылдьар буолаллар, бу аҕыйах хонуктааҕыта биир биэ саҥа төрөөбүт кулунчугун батыһыннара сылдьара бассаабы бараабыта.
– Бэҕэһээ Бүлүүлүүр суолунан бара сылдьыбыппыт. Онно көрдөхпүнэ, сыбаалка таһыгар сылгылар сылдьаллар эбит этэ. Ону сыбаалкаҕа киирэллэр дииллэр. Бу сылгылар хайдах итинник үөрэммиттэрэй диэн сөҕөбүн. Биһиги сылгыларбыт, бэл, эбиэһи да биэрдэххинэ, сиэбэттэр дии. Оту эрэ билинэллэр. Эбиэһи сиир гына үөрэтээри сор бөҕө буолабыт (күлэр).
– Аччыктыыр эмиэ кыһалҕа буоллаҕа.
– Оннук эбитэ дуу. Биһиэхэ эбиэһи сиэтиннэр диэн, от үрдүгэр таммалаттахпытына да, отун эрэ сыыйан сиэбит буолаллар.
– Эһиэнэ дьиҥ айылҕа оҕото буоллаҕа. Бу диэки сылгы дэриэбинэ эргин дугуйдаммыта ыраатта. Бэйэбитигэр дылы, түөрт түөрэм туйахтаахтарбыт кытта киин сиргэ талаһар буолан, бэл, куоракка сайылыыр-кыстыыр идэлэммиттэрэ, кырдьыга, дьиксиннэрэр. Биир идэлээхтэргэр туһаайан туох баҕа санааны этиэҥ этэй?
– Төһө кыалларынан чиэски, мэччирэҥнээх сиргэ олохсутан, бөһүөлэктэртэн тэйэ сатыа этилэр. Ынах сүөһүнү кытта мэччирэҥи былдьаһан, хаһан аһыыр да сирдэрэ аҕыйыа, устунан хаһан аһыыр аналларын да сүтэрэр кутталланыахтара.
– Михаил Николаевич, кэпсээниҥ иһин махтанабын. Өссө төгүл сыһыыттан сылгылыыр, хонууттан хомуйар, сылы эргиччи үлэлиир Сылгыһыт күнүнэн истиҥник эҕэрдэлиибин! Сыалгыт-соруккут туолан истин!
Кылгас ыспыраапка:
- 2016 сыл атырдьах ыйын 22 күнүгэр СӨ оччотооҕу Ил Дархана Егор Борисов илии баттааһыннаах “Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр сылгыны үөрдээн иитиини сайыннарар дьаһаллар тустарынан” 1373 №-дээх Ыйааҕар олоҕуран, хас сыл аайы кулун тутар 21 күнүгэр бэлиэтэниэхтээх Сылгыһыт күнэ олохтоммута.
- ТХМ дааннайынан, күн бүгүн өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн, хаһаайыннааһын бары көрүҥнэрин хабан туран, уопсайа 182 тыһ. 888 сыспай сиэллээх баар. Былырыын туһааннаах кэм туругунан 176 тыһ. 331 сылгы баара бэлиэтэммитэ. О.э. 3 бырыһыан эбиллии баар.
- Саха сирин үрдүнэн 26 сылгы иитэр племенной хаһаайыстыба, 4 сылгы собуота үлэлииллэр.
Кыстык туруга билиҥҥитэ орто. Сылгы уопсай ахсааныттан 35 бырыһыана эбии аһылыкка киирэн турар. Былырыын баччаларга итинтэн аҕыйах, 24 бырыһыаннара, эбии аһатыыга киирбиттэрэ. Маныаха бастаан Бүлүү эргин, Кэбээйи, Нам, Горнай улуустарыгар, Хаҥалас, Уус Алдан сорох нэһилиэктэригэр хаардаах ардах түһэн, кыстык уустук соҕустук саҕаламмыта. Оттон кыһынын хаар күүскэ түһэн, халыҥ буолан, сылгы хаһан аһыырыгар судургута суох дьыл ааста. Онон сылгы туругун мөлтөппөт инниттэн эбии аһатыыга киллэрэн барбыттара. Хата, үгүс сиргэ от син үүммэхтээбитэ туһалаата.
Сэһэргэспитин Татьяна Захарова-Лоһуура сурунна.
