Ааспыт нэдиэлэ чэппиэригэр, кулун тутар 19 күнүгэр, Боропсойуус дьиэтигэр өрөспүүбүлүкэ Ытык Сүбэтин бэрэссэдээтэлэ Л.Н. Григорьеваны кытта болдьоһон, көрсүһэ тиийдим. Люлия Николаевна Ньурба улууһуттан кэлэ сылдьар, Ньурба улууһун Ытык Сүбэтин бэрэссэдээтэлэ М.И. Ивановка “Почетный старейшин” үрдүк ааты туттара турарыгар түбэһэ киирэбин.
Бу күн Ытык Сүбэ тэриллибитэ 20 сыллаах үбүлүөйэ буолуохтааҕын, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн биллэриллибит балаһыанньанан сибээстээн, тохтоппуттар.
– Тэрээһиҥҥит тохтотуллубута хомолтолоох эбит. Ол да буоллар кэпсэтиибитин саҕалыыр буоллахпыт.
– 20 сыл анараа өттүгэр, 2000 сыллаахха, өрөспүүбүлүкэ бастакы бэрэсидьиэнэ М.Е. Николаев көҕүлээһининэн, сэрии, тыыл, үлэ бэтэрээннэрин, куораттар, улуустар ситэриилээх былаастарын, өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннаһын бэрэстэбиитэллэрин кэмпириэнсийэтигэр өрөспүүбүлүкэ Ытык Сүбэтэ (Совет старейшин) тэриллибитэ.
Ытык Сүбэҕэ САССР Миниистирдэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн уонна уһун бириэмэҕэ т/х миниистиринэн үлэлээбит Н.В. Шадринов, эпп. сэкирэтээринэн, биллиилээх суруналыыс, САССР норуотун хаһаайыстыбатын, РФ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Д.Н. Николаев талыллыбыттара.
1-кы тэрийэр кэмпириэнсийэҕэ бигэргэммит балаһыанньа быһыытынан, СӨ Ытык Сүбэтэ үлэ дьоруойдарын, өрөспүүбүлүкэ куораттарын уонна улуустарын бочуоттаах олохтоохторун, РФ уонна СӨ үтүөлээх үлэһиттэрин бэлитиичэскэйэ суох сүбэһит (консультативнай) уопсастыбаннай тэрилтэ буолара быһаарыллыбыта.
Ытык Сүбэ сүрүн соруга СӨ судаарыстыбаннай тутулун конституционнай бириинсиптэригэр олоҕуран: өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай былааһын уонна олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарыгар өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннаһын бөҕөргөтүү үлэтигэр көмөлөһүү, өрөспүүбүлүкэҕэ судаарыстыбаннай былааһы олохтооһуҥҥа, тулалыыр эйгэни харыстаан туһалаах уонна табыгастаах экэнэмиичэскэй эйгэни тэрийиигэ, духуобунаһы, култуураны, үөрэхтээһини, науканы сайыннарыыга, нэһилиэнньэ чөл туруктаах олоҕун бырапагаандалааһыҥҥа көмөлөһүү буолар.
Мин бу Сүбэни 12-с сылбын салайабын. Билигин Сүбэ 35 чилиэннээх. 5 хайысханан үлэни ыытар. Ол курдук, К.Е. Иванов – экэниэмикэ, У.А. Винокурова – духуобунас, И.Я. Егоров – ыраас, чөл олох туһугар, о.д.а. үлэни ыыталлар.
– Өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтигэр сэмэй кылааккытын киллэрсэҕит.
– Уопсастыба олоҕор экэниэмикэ сүрүн төһүү буоларын учуоттаан, Ытык Сүбэ бэйэтин пленарнай мунньахтарыгар экэниэмикэ боппуруостарын былааннаахтык дьүүллэһэн, кэккэ сүбэлэри оҥорор. Ол курдук, 8 төгүл Ытык Сүбэ мунньахтарыгар бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччыларын, кэккэ миниистирдэр дакылааттарын, импэрмээссийэлэрин иһиттэ. Холобур, СӨ 2007-2011 сылларга социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын бэрэсидьиэн бырагыраамата, 2002-2018 сылларга өрөспүүбүлүкэ тыатын хаһаайыстыбатын туруга уонна сайдыытын соруктара боппуруоска тыа хаһаайыстыбатын миниистирин дакылаата дьүүллэһиллибитэ.
Саха боруода ынах сүөһүтүн уонна сылгытын сүтэрбэт инниттэн, төбөтүнэн ахсаанын элбэтэн, кинилэртэн ылыллар бородууксуйаны улаатыннаран, ырыынак усулуобуйатыгар Арассыыйа эрэгийиэннэригэр, тас да дойдуларга таһаарар суоллары көрдүүргэ, өрөспүүбүлүкэ т/х оройуоннарыгар урукку өттүгэр тупсаран оҥоһуллубут, мелиорацияламмыт сирдэри туһаҕа таһаарыыга, анаан-минээн былааннаах үлэни ыытарга сүбэлэр оҥоһуллубуттара.
Ытык Сүбэ 2001 сыллаахха нэһилиэнньэ, ордук эдэр ыччат доруобуйатын тупсарар туһугар кымыһы маассабайдык оҥорон иһэр наадатын туһунан этии оҥорбута. Ол сүбэни ылынан, 2018 сыллаахха 14 туонна биэ үүтүттэн эмтээх утах оҥоһуллубута. Билигин бу дьыаланы салгыыр элбэх энтузиастар баар буоллулар.
Аныгылыы өйдөөх-санаалаах эдэр салайааччы А.С. Николаев Ил Дархан буолуоҕуттан саха ынаҕын 1000 төбөҕө тиэрдиигэ анал уурааҕа тахсыбыта уонна Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин иһинэн анал департамент тэриллэн үлэлии-хамсыы олорор. Онон билигин Эбээн Бытантай, Усуйаана улуустарыгар саха ынаҕын элбэтэр сорук турар.
Ытык Сүбэ этиилэрин өйөөн, СӨ Бэрэсидьиэнэ В.А. Штыров 2002 сыллаахха 1 киилэ туттарыллар үүт сыанатын 20 солк. улаатыннарбыта уонна ынах сүөһү төбөтүгэр субсидияны олохтуур дьаһаллары таһаарбыта.
2004с. Ытык Сүбэ мунньаҕар СӨ тутууга уонна тутуу матырыйаалларын бырамыысыланнаһын миниистирэ С.Я.Дереповскай импэрмээссийэтэ дьүүллэһиллибитэ. Онно өрөспүүбүлүкэҕэ кэнники бириэмэҕэ олорор дьиэлэри тутуу тэтимэ бытаарбыта, дьону хаарбах дьиэлэртэн көһөрүүгэ уустуктар үөскээбиттэрэ, саахалланар туруктаах дьиэлэр сыллата элбээн иһэллэрэ бэлиэтэммитэ. Ити итэҕэстэр болҕомтоҕо ылыллан, кэнники сылларга олорор дьиэлэри тутуу кээмэйэ балачча улааппыта, олорор дьиэлэри үлэҕэ киллэрии сылга ортотунан 530 тыһ.кв.м. тиийэ улааппыта. Хаарбах дьиэлэртэн ыаллары көһөрүү тэтимэ үрдээбитэ. Аҥардас 2019 сылга бу соруктары толорууга 61,1 млрд үп көрүллүбүтэ.
– Нэһилиэнньэ доруобуйатын тупсарыыга болҕомтоҕутун эмиэ уураҕыт?
– Ытык Сүбэ биир сүрүн болҕомтотун уурар боппуруоһа нэһилиэнньэ доруобуйатын тупсарыы, кини духуобунай өттүнэн үүнэрин-сайдарын ситиһии буолар. Ытык Сүбэ тэриллээтин, бэйэтин бастакы мунньаҕар нэһилиэнньэ чөл, доруобай олоҕун хааччыйыы боппуруоһа дьүүлгэ турбута.
Улахан суолталаах “СӨ нэһилиэнньэ сонотуоруйдарга, куруортарга сынньалаҥы тэрийии туругун уонна соруктарын туһунан” боппуруоһу дьүүллэспитэ. Онно кэнники сылларга кэлии-барыы билиэттэрин уонна сонотуоруйдарга сынньаныы путевкатын сыаната үрдээбитинэн, нэһилиэнньэ киин куруортарга, сонотуоруйдарга сынньаныыта, эмтэниитэ тосту аҕыйаабыта бэлиэтэммитэ. Ол курдук, 1990 сылга 18 000 киһи соҕуруу баран сынньанан, эмтэммит буоллаҕына, бу сыыппара 2009 сылга 3000 буолбута. Ытык Сүбэ маннык балаһыанньа СӨ Бэрэсидьиэнигэр, маны тэҥэ Арассыыйа Госдууматын дьокутааттарыгар тиэрдэн туран, бу боппуруоһу болҕомтоҕо ылан көмөлөһөллөрүгэр көрдөспүтэ.
“Норуот доруобуйата” диэн өйдөбүл кини духуобунай өттүнэн сайдыытын уонна олорор сирин-уотун, айылҕатын чөл туруктаах оҥорууну кытта сибээстээх.
СӨ Бэрэсидьиэнэ Ыһыаҕы саха норуотун официальнай национальнай бырааһынньыгынан биллэрбитин кэннэ, Ытык Сүбэ бары улуустар администрацияларыгар, норуот национальнай бырааһынньыгын хайдах тэрийэн ыытарга сүбэлэрин оҥорон ыыталаабыта. Саха норуотун национальнай эпоһа Олоҥхону ЮНЕСКО Аан дойду матырыйаалынайа суох духуобунай култууратын сэдиэбиринэн биллэрбитин кэннэ, Ытык Сүбэ аналлаах мунньаҕар Олоҥхону хайдах чөл хаалларар уонна сайыннарар туһунан боппуруос дьүүлгэ турбута.
– “Кырдьаҕастан алгыһын, эдэрдэн эйэтин ыл” диэн өбүгэ бэргэн этиитэ баар...
– Аҕа көлүөнэ бэйэтин утумнуур, доруобай, өс-санаа өттүнэн бөҕө туруктаах, дириҥ билиилээх саҥа үйэ ирдэбиллэригэр толору эппиэттэһэр, үтүө өйдөөх-санаалаах көлүөнэни хаалларыан баҕарар. Ону өйдөөн тураммыт, 2011 сыллаахха өрөспүүбүлүкэҕэ “Ыччаппыт эн киһи буол! Киһи киһитэ буол! ” диэн ыҥырыы таһааран турабыт. Манна арыгыны утары өйдөтөр-сэрэтэр үлэлэр тиһигин быспакка ыытыллыбыттара. Аны бу 20 сыллаах үбүлүөйбүтүнэн ыччаттарбытын кытта көрсүстүбүт. 80-ча араас уопсастыбаннай тэрилтэ салайар ыччата биһигини кытта көрсөн, истиҥ-иһирэх кэпсэтии таҕыста.
Соторутааҕыта Дьокуускай куорат саха политехническай лиссиэйигэр бара сырыттыбыт. Манна үөрэнээччилэр оскуоланы бүтэрэллэригэр, анал идэни баһылаан, дьупулуомнаах бүтэрэн, үлэлиир бырааптаахтарын сэргии, сэҥээрэ иһиттибит. Ону биһирээммит А.С. Николаевка, В.В. Солодовка “Бары оскуолалар маннык үөрэтии-иитии хайысхатын тутуһуохтарын сөп эбит. Кэскиллээх дьыала” диэн анал уураахпытын ыытан турабыт. Онон, ыччат ортотугар үлэтэ суох буолуу суох буолуон сөп эбит диэн түмүккэ кэллибит.
Оҕолорбут үчүгэй дьон буола үүнэн тахсалларыгар уопсастыбаннай тэрилтэлэри тэнитиэхпитин наада. Е.А. Борисов үлэлиирин саҕана ыччаты кытары үлэлиир хамыыһыйаны тэрийэн турар. Манна Геннадий Охлопков диэн сүрдээх эрчимнээх, аныгылыы көрүүлээх-истиилээх эдэр киһи салалтатынан оскуолаларга пионердар хаалтыстаах оҕолор баар буолбуттара. Билигин оскуолаларга сырыттахха, оҕолор сүрдээх сэргэхтик туттан-хаптан сылдьаллара киһини сүрдээҕин үөрдэр, санааны көтөҕөр.
– Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн арыгыны утары ыытыллар хамсааһын идиэйэтэ Ытык Сүбэттэн тахсыбыт эбит дии.
– СӨ Аҕа баһылыга Е.А. Борисов Ытык Сүбэ ыйыытын өйөөн, нэһилиэнньэ ортотугар арыгылааһыны утары охсуһууну күүһүрдэргэ утумнаах үлэни ыыппыта. Ол түмүгэр, билиҥҥи туругунан, өрөспүүбүлүкэбитигэр 453 олохтоох тэриллиилэр 188 нэһилиэнньэлээх пууннарыгар итирдэр утахтары иһииттэн аккаастанан, чөл олох суолугар үктэннилэр. Кэнники сылларга өрөспүүбүлүкэҕэ буруйу оҥоруу 6,2 төгүл аччаата. Буруйу оҥорууну утары охсуһуу – хас биирдиибит ытык иэһэ. Ол иһин Ытык Сүбэ туһааннаах министиэристибэлэр, биэдэмистибэлэр салайааччыларын информацияларын утумнаахтык истэн, кэккэ сүбэлэри оҥортообута.
– Суолларын-иистэрин хаалларбыт, ааттаах-суоллаах ытык дьоммутугар туох үлэ-хамнас ыытылларый?
– Ытык Сүбэ өрөспүүбүлүкэ биллиилээх судаарыстыбаннай, бэлитиичэскэй диэйэтэллэрин үйэтитии боппуруостарыгар утумнаахтык үлэлэһэр. Ол курдук, СӨ Судаарыстыбаннай мунньаҕын (Ил Түмэн) Бэрэссэдээтэлэ А.Н. Жирков уонна мин бэйэм эрэдээксийэлээн, хомуйан оҥоруубутунан, хас да кинигэ бэчээттэнэн таҕыста. Холобур, “Өрөспүүбүлүкэ биллиилээх дьоно” сиэрийэҕэ, төрөөбүтэ 100 сыла туоларынан, “Александра Овчинникова” кинигэ 1800 ахсаанынан уонна төрөөбүтэ 90 сыла туоларынан “Евдокия Горохова” 1700 ахсаанынан, “Бичик” кинигэр кыһатыгар бэчээттэнэн тахсыбыттара.
Маны тэҥэ Дьокуускай куорат уонна өрөспүүбүлүкэ бочуоттаах олохтоохторо” сиэрийэҕэ Сүбэ чилиэннэрэ П.П. Федорова, М.Ф. Спиридонов, Т.Г. Десяткин олохторун, үлэлэрин сырдатар кинигэлэр күн сирин көрбүттэрэ.
Өрөспүүбүлүкэҕэ олорор норуоттар – саха, нуучча уонна атын да норуоттар тылларын билэр, үөрэтэр наадалааҕын мэлдьи бэлиэтииллэр. Биһиги Сүбэбит ыйыытынан Ил Дархан А.С. Николаев 2018 сыллаахха тыл боппуруостарыгар аналлаах управлениены тэрийбитэ, ону тэҥэ биһиги көтөхпүт боппуруостарбытыгар туһааннаах дьаһаллары ылалларыгар тустаах министиэристибэлэргэ, биэдэмистибэлэргэ сорудахтары оҥортообута.
Ытык Сүбэ чилиэннэрин көхтөөх үлэлэринэн атахпытыгар чиҥник турдубут, өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр-көстөр уопсастыбаннай тэрилтэтэ буола үүннүбүт. Судаарыстыбаннай былаас биһиги сүбэбитин истэр уонна учуоттуур.
– Инники кэскиллээх былааҥҥыт?
– Күн бүгүн Ытык Сүбэ уонна кини чилиэннэрин сүрүн соруктарынан, СӨ “2032 сылга дылы социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын стратегиятын” олоххо киллэрии, өрөспүүбүлүкэ автономияны ылыммыта 100 сылын үөрүүлээхтик көрсүү, РФ бэрэсидьиэнэ В.В. Путин норуокка туһаайыытыгар туруортаабыт соруктарын толоруу, Сэбиэскэй норуот Аҕа дойдуну көмүскүүр сэриигэ Улуу Кыайыытын 75 сылын көрсө үлэ бары салааларынан өрө көтөҕүллүүлээхтик ыытылларын ситиһии буолар.
– Түмүккэ тугу этиэҥ этэй?
– Дойду үрдүнэн коронавируһунан сибээстээн, ыксаллаах быһыы-майгы биллэрилиннэ. Үгүс киһи “самоизоляцияҕа” барда. Ол эбэтэр дьиэ иһиттэн ханна да быкпакка олорор балаһыанньа үөскээтэ. Маннык кэмҥэ ыал аска хаһаастаах буолара ирдэнэр. Ордук тыа сиригэр кэтэх хаһаайыстыбата суох ыалга уустук буолара биллэр. Бэйэ кэтэх хаһаайыстыбатыгар сүөһүтэ, аһа суох буоллаҕына ханнык да маҕаһыын аһа быыһаабат.
Былыр сэрии кэмигэр, мин дьоммор 10-ча киһини биир саха ынаҕа аһатан-сиэтэн хоргуйууттан быыһаабыта. Онон тыа сиригэр сүөһүнү эспэккэ, ынаҕы, сылгыны, кууруссаны хото ииттэр кэм наадатын бу билиҥҥи түгэн көрдөрдө. Онон Сахам дьоно сүөһүлээх-астаах буолуҥ, кэтэх хаһаайыстыбаны сайыннарыҥ!
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
