Дьылҕа Хаан ыйааҕынан Узбекистаҥҥа төрөөбүт, Кырыымҥа улааппыт, билигин Азербайджаҥҥа олохсуйбут Эльвина Мурзаева-Демир дьылҕатын кэпсиир.
Эльвина Кырыымҥа оскуоланы бүтэрэн баран, 1991 сылтан Бакутааҕы университекка устуоруйа учуутала идэтигэр үөрэммит, онно турок киһитигэр кэргэн тахсан, олохсуйан хаалбыт. Ол эрээри Кырыым Арассыыйаҕа холбоһуор диэри дойдутугар мэлдьи кэлэ-бара сылдьыбыт, онно аймахтара, ийэтэ олороллор.
“Аҕам кистэлэҥ мунньахтары тэрийэрэ”
– Төрөөбүт дойдубар – Кырыымҥа – төннөрбөр 14 саастааҕым. 1973 сыллаахха Узбекистаҥҥа төрөөбүтүм, оттон дьиэ кэргэним Кырыымҥа мин 14 саастаахпар, 1987 сыллаахха, букатыннаахтык төннүбүтэ. Биир бэйэм муусука оскуолатын бүтэрэр баҕаттан 1989 сыллаахха биирдэ дьоммун батыспытым. Эбэбин кытары икки сыл иккиэйэҕин хаалбыппыт. Онон оччотооҕу төннүү кэмин олус үчүгэйдик өйдүүбүн. Бары билэргит курдук, 190 тыһ. кырыым татаарын Сталин Орто Азияҕа депортациялаабыта. Ол ыар көһөрүү туһунан хос эбэбиттэн истибитим. Аҕам 1948 сыллаахха, эбэлээх эһэбин көһөрбүттэрин кэннэ, Узбекистаҥҥа төрөөбүтэ. Ол эбэтэр, төрөппүттэрим төрүттэрбит дойдуларын туһунан номох эрэ курдук дьон кэпсээниттэн истэн билэллэрэ. Төрөппүттэрим да, мин да төрүт тылбытын үчүгэйдик билбэппит. Аҕам узбек тылынан үөрэммитэ. Мин кырыым татаара буоларбын эбэм кэпсээниттэн эрэ билбитим. Баҕар, оҕотук санаабар буолуо, биһигини, Кырыым татаардарын оҕолорун, олохтоох узбектар, нууччалар кырыы харахтарынан көрөр, туоратар курдук этилэр. Мин ону олох өйдөөбөт этим. Биирдэ оскуолаҕа сылдьан эбэбиттэн “биһигини тоҕо куруук туоратан тахсалларый?” диэн үҥсэргээбиппэр, биһиги атын омук буоларбытын кэпсээбитэ. Дьиҥэ, оччотооҕу кэмҥэ бары “сэбиэскэй норуот” этибит буоллаҕа. Ийэм – учуутал. Аҕам геологтарга столяр этэ. Онон сэнэхтик, матырыйаалынай өттүнэн туох да кыһалҕата суох олорбуппут. Ол эрээри аҕам наар “төрүттэрбит дойдуларыгар син биир төннөр күннээх буолуохпут, Кырыымҥа ырай дойдута үһү” диэн кэпсиирэ. Ону биһиэннэрэ “бу да киһи, олус да оптимискын” диэн саба саҥараллара. 50-с сыллартан Кырыымҥа төннөрбүт туһунан бастакы кэпсэтиилэр барбыттар. Биллэн турар, чып кистэлэҥинэн. Онтон биирдиилээн дьоҥҥо 60-с сс. Кырыымҥа бара сылдьалларын көҥүллээбиттэрэ. Ол кэннэ төрүт сиргэ төннүү туһунан хорсун санаа, эрэл өссө күүһүрбүтэ. Биһиги дьиэбитигэр аҕам биир санаалаахтарын мунньан, кистэлэҥ мунньахтары ыытара. Биллэн турар, биһигини “бу дьиэ иһинээҕи кэпсэтиини таска таһаарыахыт да сэрэниҥ!” диэн сэрэтэллэрэ уонна андаҕарбытын ылан баран биирдэ мунньахтыыллара.
Ырай дойдута Кырыымҥа
– 8-с кылааһы Узбекистаҥҥа бүтэрбитим. Наар “туйгун” сыанаҕа үөрэммитим. Оҕо эрдэхпиттэн барыга-бары көхтөөх этим. Аҕам үлэлиир тэрилтэтиттэн волейболга сүүмэрдэммит хамаандаҕа киирсэн, 3 күҥҥэ Самаркаҥҥа күрэхтэһэ барбытым. Онно кыайан-хотон, үөрэн-көтөн дьиэбэр кэлбитим, арай улахан кэнтиэйнэрдээх массыына турар. Аҕам улаханнык үөрэн, дьоллонон аҕай таһаҕастарбытын хаалыы сылдьар. Миигин көрөн баран “Эльвина, биһиги ырайга төннөбүт” диир. Онтум, биһигини көһөрбүтүн көҥүллээбиттэр эбит. Бу иннинэ аҕам бэйэтэ Кырыымҥа тиийэ сылдьыбыт. Онтон ийэбэр сурук суруйар эбит. Суруктарыгар “дьэ, бу күөх үллүгүнэн бүрүллүбүт, муора долгуна салгыннаах, хайа тэллэхтээх сиргэ дьиэ биэрдилэр, суоллара кытары аспаал, онон сотору бары манна кэлиэхпит” диир эбит. Биһиги куораттыы тииптээх бөһүөлэккэ олорбуппут. Оттон төрөппүттэрим Кырыымҥа тиийэллэригэр быраҕыллан эрэр дэриэбинэҕэ хаарбах туруктаах дьиэни биэрбиттэр. Били, аҕам суруйбут аспаалын оннугар бырыы да бадараан эбит. Биһиги бииргэ төрөөбүт төрдүөбүт. Мин ыал улаханабын. Онон бастаан утаа аҕам ийэбин уонна балтыларбын илдьибитэ. Мин муусука оскуолатыгар үөрэхпин түмүктээри икки сыл кэтэспитим. Муусука оскуолатын бүтэрэрбэр уһуйааччыларым “барыма, манна консерваторияҕа ыытаары гынабыт” эҥин дии сатаабыттара. Биллэн турар, аккаастаммытым уонна истэн эрэ билэр Кырыыммар төннүбүтүм. Дьиҥэ, олох билбэт сирбэр төннөрбүттэн, үөрэммит оскуолабыттан арахсарбыттан хайдах эрэ дьиксинэр курдук этим. Ол эрээри испэр дойдум син биир угуйара...
“Оказывается, ты нормальная!”
– Аҕам ийэбин уонна балтыларбын көһөрөн тиийэригэр күһүн этэ. Тула барыта хагдарыйбыт, бырыы да бадараан... Бастаан ийэм атыҥырыы көрбүт үһү. Онтон, дьэ, сааһыары барыта тыллыбытыгар туохха да тэҥниэн билбэтэх. Кырыым татаардара көһөн кэлиилэригэр үчүгэй үлэҕэ олох чугаһаппатахтара. Үрдүк үөрэхтээх учуутал ийэм садовод үлэтин нэһиилэ булан үлэлээбитэ. Аҕам ол-бу быстах үлэҕэ сылдьыбыта. Кырыым татаардара көһөрүллүбүттэрин кэннэ, дьиэлэрбитигэр НКВД үлэһиттэригэр, хаайыылаахтарга путевка биэрэ-биэрэ олохсуталаабыттар. Үгүстэрэ баппатах нууччалар, хохуоллар, дьэбириэйдэр. Оттон ол дьон төрүт дойду эҥин диэн өйдөбүллэрэ суох буоллаҕа. Биһигини бары кырыы харахтарынан туората көрбүттэрэ диэн этэр кыаҕым суох. Ол эрээри сытыган майгылаах дьон бааллара. Үйэлээх сааһым тухары өйбөр хатанан хаалбыт, олус хомойбут киһим – оскуолам дириэктэрэ Борис Митрофанович Тушер диэн дьэбириэй. Тохсус, онус кылаастарга Кырыымҥа үөрэммитим. Добуочча улааппыт кыыс быһыытынан, оскуолаҕа докумуоннарбын туттара бэйэм тиийдим. “Туйгун” сыаналаах ачастааппын, муусука оскуолатын бүтэрбит туоһу сурукпун, араас күрэхтэһиигэ кыайбыт дьупулуомнарбын эҥин дириэктэргэ көрдөрдүм. Онуоха киһим “эн бу оскуоланы туйгуннук бүтэриэм диэн олох сананыма, аҕаҥ оччо элбэх хойдоох (барааннаах) дуу?” диэтэ. Мин тугу да өйдөөбөтүм, ол эрээри кырыктаахтык сааммытыттан куттанан ытаабытым. Аҕабар кэпсээбиппэр: “Күүстээх санаалаах норуоппут, куттаныма. Төттөрүтүн, саҥата суох барыар диэри бэйэҕин үчүгэйинэн көрдөр”, – диэн сүбэлээбитэ. Бастакы үөрэх күнүгэр тиийдим. Нууччалар, украинецтар уонна Кырыым татаар кыыһа баар. Кинини кытары тута бодорустум. Бэрэмиэнэ кэмигэр Наташа диэн кыыс миигин ыҥыран ылан, дьиктиргээбит хараҕынан тула көтө сылдьан көрдө уонна эттэ: “Оказывается, ты нормальная! А директор вчера на линейке всем говорил, что к нам придут крымские татары, а у них хвосты, рога и кинжалы за пазухой, поэтому велел всем остерегаться”. Бүттэхпит дии. Дириэктэрим устуорук идэлээҕэ. Мин Бакутааҕы университекка устуоруйа факультетыгар киирбиппэр тиэрэ кэлэн түһэ сыспыт этэ. Каникулга тиийэ сырыттахпына көрсөн “кэтэхтэн үөрэххэ көс уонна үөрэммит оскуолаҕар кэлэн үлэлээ” диэн көрдөстө. Онуоха мин “эн салайар оскуолаҕар кэлэн үлэлиир кыра таһымым суох” диэн ааһа турбутум. Сэлиэнньэҕэ сорохтор “чурки” диэн үөҕэллэрин этэ да барбаппын.
“Үөрэхтэнэр бырааппыт суоҕа”
– Биһиги төрүттэрбит Керчь куораттан сыдьааннаахтар. Хос эһэм биллэр атыыһыт киһи эбит. Киниттэн хаалбыт тупсаҕай дьиэбит билигин да баар. Ол дьиэни эһэм хара өлүөр диэри төннөрө сатаабыта да, биллэн турар, чугаһаппатахтара. Оскуоланы бүтэрэрбэр Кырыымҥа икки үрдүк үөрэх кыһата баара: Тавридатааҕы университет уонна Симферопольга тыа хаһаайыстыбатын института. Онно татаар оҕотун үөрэххэ ончу ылбат этилэр. Оттон Украинаҕа туттарсан да туһата суоҕа: биһиги украиналар тылларын үөрэппэтэх буолан, тургутугу ааһар кыахпыт суоҕа. Онуоха Азербайджан, Турция биһиэхэ, татаардарга, анал квота биэрэн үөрэттэрэллэрэ. Түүрдэр диэн өйөөн. Инньэ гынан мин үөрэхтэнэн хаалбытым. Балтыларым бастакы кылаастан украиналыы үөрэммит буолан үөрэҕи ылбыттара. Узбекистаҥҥа, биллэн турар, төрөөбүт тылбытынан үөрэммэтэхпит. Эбэлээх эһэм биһигини кытары кырыым татаардыы эрэ кэпсэтэллэрэ, нууччалыы эбэтэр узбектыы хоруйдаатахпытына, таһыллар этибит. Онон «кымньыы көмөтүнэн туора дойдуга олорон тылбытын сүтэрбэтэхпит» дии саныыбын. Онтон атын бүтүн көлүөнэ тылбытын сүтэриэх этибит. Узбекистаҥҥа Кырыым татаардара учууталлар мустан төрөөбүт тылбытын факультатив быһыытынан киллэрбиттэрэ. Оскуолабыт нуучча тыллаах этэ. Ол иһин нэдиэлэҕэ биирдэ факультатив быһыытынан узбектары уонна Кырыым татаардарын араартаан төрөөбүт тылбытын үөрэтэллэрэ. Биллэн турар, учуобунньук эҥин диэн суох этэ. Хантан эрэ Кырыымҥа тахсыбыт фольклор кинигэлэрин кырдьаҕастар аҕалбыттарын үөрэтэрбит. Кэлин Узбекистаҥҥа учуобунньук бэчээттэппиттэрэ да, алҕаһа олус элбэх этэ. Украина хаһаайын эрдэҕинэ да Кырыым татаардарыгар судаарыстыба өттүттэн болҕомто суоҕа. Тылга эрэ буолбатах – барытыгар. Оччоттон-баччаҕа диэри Кырыым татаардарын курултаайдарын – Меджлиспитин (Арассыыйаҕа бобуулаах) Украина билигин да официальнайдык билинэ илик. Улахан бэлиитикэ оонньуутугар эрэ туһанар курдуктар. Билигин татаар тыллаах 7 оскуола баар дииллэр, ол эрээри аатыгар эрэ “национальнай” дииллэр. Онон биһиги кими да эрэммэккэ, хантан эрэ көмө кэлэрин кэтэһэн олорбокко, бэйэбититтэн тутулуктааҕын аһара бэркэ өйдүүр буолан, тылбытын харыстыырга дьулуһабыт.
Элбэх оҕолонуу – быыһанар суол
– Депортацияҕа 190 тыһ. Кырыым татаара ыытыллыбыт эбит буоллаҕына, 2014 сыллаахха ахсааммыт 270 тыһ. диэн ыстатыыстыка этэр. Дьиҥэ, биһиги ахсааммыт 350-400 тыһ. дииллэр. Төһө да наар батталга сырыттарбыт, ахсааммыт улааппыт. Ол төрүөтэ – элбэх оҕолонуу. Хайа да кэмҥэ Кырыым татаардара элбэх оҕолонору өрө туталлар. Биир ыалга кыччаабыта 3-4 оҕо хайаан да баар буолуохтаах. Кырыым татаардара биллиҥҥээҥҥэ диэри тыыннаах ордубут кистэлэҥмит – төрөөбүт дойдуга, норуокка таптал уонна хаһан да уостубатах эрэл. Тыллаах, сирдээх уонна итэҕэллээх буолан, биһиги күн сириттэн симэлийэ иликпит.
Дмитрий ИВАНОВ.
