Бүтүн норуот дьылҕатын кэрэһилиир дириҥ хорутуулаах, бөлүһүөпүйэ, устуоруйа, литэрэтиирэ, ускуустуба, төрүт өй-санаа ыпсыытыгар олоҕурар, сол курдук умсугутуулаах уонна долгутуулаах биэрии элбэх дуо? Онон даҕаны араадьыйаҕа “Санаа сэргэтэ” биэриини бүгүҥҥү суруналыыстыкаҕа сэдэх көстүү диэххэ сөп. Араадьыйа күнүнэн сибээстээн, биэрии ааптара, “Саха араадьыйа” эрэдээктэрэ, СӨ Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ Ангелина Шадринова-Суоһааныны кытта сэһэргэһэбит. Бүгүн, ыам ыйын 7 күнүгэр, Айсен Николаев Н.А. Кондаков аатынан Ил Дархан бириэмийэтин Ангелина Шадриноваҕа уонна Анна Пудоваҕа туттарда. Онон идэлээх күнүгэр сэһэргэһээччибитигэр саамай сөптөөх бириэмийэ ананна диэн ис сүрэхпититтэн үөрдүбүт.

Уустук жанр

– Ангелина, араадьыйаҕа хайдах кэлбиккиний диэн ыйытыыттан саҕалыым...

–Дьиҥинэн, суруналыыс буолуом, араадьыйаҕа үлэлиэм дии санаабат этим. Бэйэм тиийэн кэлбитим, атыҥыраабакка үлэлээн барбытым. Онон “суруналыыс оннук буолуохтаах, маннык буолуохтаах” диэн этиэхпин туттунабын. Киһи толкуйа, өйө-санаата төһө сиппитэ, билиитэ-көрүүтэ, барыта оруоллааҕа буолуо. Сунтаарга бибилэтиэкэҕэ үлэлии сылдьан, ый баһыгар-атаҕар араадьыйаҕа, биирдэ эмэ олохтоох тэлэбиидэнньэҕэ биэрии оҥорорбут, онон эрдэттэн бэлэмнээх этим. Арааһа, араадьыйаҕа кэлиэхтээҕим да эбитэ буолуо.

Куоракка 2007 сыллаахха кэлэрбэр оччотооҕу дириэктэр Тарас Лукич “араадьыйа фонотекатыгар миэстэ баар” диэбитигэр киирэн, үлэлээн барбытым. Оцифровкалааһын бара турара, онно урукку пүлүөҥкэлэри иһиттэхпинэ, араадьыйа-испэктээктэртэн, олоҥхоттон саҕалаан, барыта оҕо сылдьан истибит биэриилэрим буолан, хайдах эрэ уруккуттан билэр, сөбүлүүр эйгэбэр киирэн хаалбыт курдугум.

– Эн суруналыыс эрэ ылсыбат уустук, уус-уран уонна документальнай жанр ыпсыытыгар үлэлиигин.

– Чахчыта, мин ону “бу маннык жанр” диэн араарбаппын. Бастакы биэриилэрим саха норуодунай артыыстара Г.Г. Колесов уонна Д.Ф. Ходулов үбүлүөйдэригэр анаммыттара, бибилэтиэкэҕэ үлэлээбит киһи быһыытынан, кинигэлэртэн хасыһан, ахтыылары, матырыйааллары хомуйан, пуондаҕа баар кинилэр кыттыылаах уһуллууларын түмэн биэриилэри оҥорбутум. Онно өйдөөбүтүм, биэриилэрим сэһэргэһии эбэтэр уочарка курдук буолуохтаахтарын. Кыра сылдьан, куоластарын араадьыйаҕа сөбүлээн, умсугуйан истэр буоламмын, артыыстары бэйэлэрин билэр баҕайы курдук санаабытым. Киһи куолаһа туох эрэ дьикти абылаҥнаах буоллаҕына, бу дьон иккиэн олох ураты куоластаахтар... Гаврил Гаврильевич куолаһа оонньуу турар араас өҥнөөх кустугу санатар. Оттон Ходулов киэнэ хайдах эрэ ис түгэхтээх, дириҥ чүөмпэ курдук, киһини тардан ыларга дылы. Салгыы маннык биэриилэр тахсыахтарын сөп диэн, соннук үлэлээн барбытым.

...Биэриибин “Санаа сэргэтэ” диэн ааттаабытым. Киирии тылыгар “Хас биирдии киһи олоххо тус көрүүлээх, хас биирдии айанньыт сэргэлээх, этэр сүрүн санаалаах” диэн баара. Дьон санаатын түмэн, тоһоҕолоон, сүрүн талбыт тиэмэҕэ хас да киһи санаатын туомтуу тардан, санаа сэргэтин өрө үтэн таһаараҕын диэн. Көннөрү ыйытыылары эрдэттэн бэлэмнээн, ол эрэ иһинэн хааччахтанан буолбакка, хара бастакыттан көҥүл кэпсэтии тахсарыгар баҕалаах этим.

Дьону сөхтөрөр эрэ туһугар буолбакка

– Устуоруйаны араастык сыаналааһын баар, ону хайдах ылынаҕын?

– Ити араадьыйаны хайдах ылынартан туттулуктаах дии саныыбын. Холобур, араадьыйаны сонуну тарҕатар, иһитиннэрэр-биллэрэр көрүҥ курдук ылыныахха сөп. Эбэтэр сынньалаҥы атаарарга көмөлөһөр, иллэҥ кэми киэргэтэр, аралдьытар-саататар ньыма курдук. Оннук буоллаҕына, эмиэ олох атын таһым буолар. Араадьыйаны култуура сорҕотун курдук көрөр буоллаххына, онтон араадьыйа суолтата, ис хоһооно, хайдах буолуохтааҕа тахсан кэлэр. Онно күннээҕинэн эрэ салайтарар итэҕэс.

Устуоруйаҕа баар чахчылары тумнубат буолуу хаһан баҕарар баар буолуохтаах. Ол гынан баран ол устуоруйа чахчытын хайа өттүттэн көрөргүттэн тутулуктаах. Итиннэ кими эрэ буруйдуохпутун эбэтэр кими эрэ билиҥҥи кэм хараҕынан көрөн өрө тутуохпутун сөп. Ол эрээри ырытан көрбөккө эрэ сыаналааһын – бэлэм халыыпка олорсуу, саамай судургу суол. Итиннэ бэйэҥ өйгүнэн-санааҕынан, толкуйгунан, билиигинэн сиппит, онно тиийбит буолуохтааххын. Хайа эрэ чахчыны сулбу таһыйан таһааран дьону сөхтөрө, дьон болҕомтотун эрэ тарда сатаан буолбакка, онно арыый киэҥник, холкутук көрүү, сыаналааһын баар буолуохтаах.

Интэлигиэнсийэ өйдөбүлэ

– Интэлигиэнсийэ туһунан биэриигин дьон-сэргэ билиҥҥэ диэри өйдүү сылдьар, ону ахтан ааспаккын ээ.

– Устуоруйа чахчыларын көрөргө сэһэргэһии быһыытынан таһаарбыт биэриим “Саха интэлигиэнсийэтин историческай анала, суолтата, сыала-соруга” диэн этэ. “Урут интэлигиэнсийэҕэ сыһыан хайдаҕай, ол кимнээх этилэрий, билигин ону хайдах өйдүүллэрий” диэн, ол туһунан кэпсэтии таһааран, биэрии оҥорбутум.

Кэпсэтиигэ ытыктыыр учууталым, бөлүһүөк, билим дуоктара В.Д. Михайловы, саха интэлигиэнсийэтин үөрэппит суруйааччы Е.Слепцова-Куорсуннааҕы, сүбэрэнитиэт саҕана тахсыбыт ыччат бэрэстэбиитэлэ, учуутал, суруйааччы Р.Каженкины ыҥырбытым. Холобур, Арассыыйаҕа интэлигиэнсийэ диэн өйдөбүл урут-уруккуттан даҕаны үөрэххэ-билиигэ, киһи көҥүл өйүгэр-санаатыгар олоҕурара, интэлигиэн диэн бэйэтэ саныыр санаалаах, туспа өйдөбүллээх киһини ааттыыллара. Ол эрээри нуучча интэлигиэнсийэтэ диэҥҥэ үөрэхтээх киһини аҥаар кырыытыттан киллэрбэттэрэ. Бэл, бэйиэт В.Жуковскайы “былааска чугас” диэн киллэрбэттэрэ.

Бэйэбит дьоммутун ылар буоллахха, саҥа үйэ саҕаланар, Сэбиэскэй былаас атаҕар турар кэмигэр үлэлээбит, турууласпыт дьоммутун хайдах даҕаны “саха интэлигиэнсийэтэ буолбатахтар” диэн туоратан кэбиһэр кыахпыт суох. Итиннэ “норуот туһугар олоруу” (жертвенность) диэн өйдөбүл баар – норуот туһугар олоҕу толук уурарга бэлэм буолуу. Биһиги дьоммут бары даҕаны онно сөп түбэһэллэр. Онон “саха интэлигиэнсийэтэ” диэн кинилэри киэн тутта ааттыахпытын сөп.

Аны, “былаас уонна интэлигиэнсийэ” диир буоллахха, интэлигиэн былааска киирдэ даҕаны, интэлигиэн буолан бүтэр диэн В.Д.Михайлов эппитин саныыбын. Ол – былаас куһаҕаныттан буолбатах, бэйэтин ис айылгыта оннук. Былааска, баҕар-баҕарыма, элбэх хааччах баар. Оттон интэлигиэн эбэтэр айар киһи ис айылгыта олох атын. Ол иһин, итиннэ силлиһии бардаҕына, былаас интэлигиэн ис айылгытын “ыйыстан” кэбиһэр. Кини ис көҥүлүн сүтэрэр.

Тоҕус халлаан туһунан

– Оччотугар билиҥҥи интэлигиэнсийэни “туохха да санаатын эппэт, норуот туһугар турууласпат” диэн буруйдуурбут сөп дуо, ону туох дии саныыгын?

– Ханнык баҕарар айар үлэлээх киһини, холобур, суруйааччыны, норуот былааҕын, былакаатын курдук ылынар, мин санаабар, сыыһа буолуо. Биллэн турар, аҕыйах ахсааннаах норуот суруйааччыта буоллаҕына, эппиэтинэһэ улахан. Норуота киниэхэ ирдэбил туруорар, киниэхэ наадыйар.

Итини өйдүүргэ саха былыр-былыргыттан “тоҕус халлаан” диэн өйдөбүлүгэр эргиллэр наада. Ити киһи ис айылгытын, духуобунаһын өйдөбүлэ. Бөлүһүөпүйэҕэ этэллэр: “Человек идет к себе издалека”, – диэн. “Человек это существо многоэтажное” диэн эмиэ баар. Аны туран, киһи аҥаардас сирдээҕи эрэ олоххо анаммат, бүгүн хаама-тура сылдьар эрэ буолбатах, кини өссө – куйаар сорҕото.

Леонид Леонов диэн нуучча суруйааччыта “Литература – это мышление” диэбитэ баар, бу толкуй, өй-санаа үлэтэ диэн. Оттон бөлүһүөпүйэ категориятын быһыытынан “мышление” диэн тугуй? Олоҥхоҕо тоҕус халлаан өйдөбүлүгэр, араас бөлүһүөк үлэтигэр да көрдөххө, өй-санаа үлэтэ тохтообокко бара туруохтаах. Икки атахтаахха эрэ оннук өй-санаа бэриллибит. Литэрэтиирэ эмиэ духуобунай эйгэ быһыытынан “тоҕус халлаана” толору үлэлии турар. Онно үлэлээччилэр – суруйааччылар, ускуустуба дьоно. Чахчы, суруйааччы эрэ барыта норуот иннигэр түрүбүүнэҕэ тахсан доргуччу тыл этэр, кэккэлэһэ хаамсар кыаҕа суох. Ол эрээри бүттүүн норуот санаатын этэр, хорсуннук туруулаһар, чахчы, духуобунай лиидэр буоларга ананан кэлбит дьон бааллар, оннук дьону билэбит. Сэмэн, Софрон Даниловтары, холобур.

Аны, билиҥҥи дьон суруйааччы эппитин барытын истиэхтэрэ, диир эмиэ кыаллыбат. Араас информация үйэтэ, киһи хараҕа-кулгааҕа туолан турар. Киһи барыта “бэйэм билэбин, бэйэм быһаарсабын” диир. Өскө урут кырдьаҕас суруйааччылары “кини тугу этэрэ буолла?” диэн күүтэ саныыр уонна тугу эппиттэрин чахчы ылынар, суруйааччыны уратытык көрөр буоллахпытына, билигин оннук сыһыан суох.

“Суруйааччы атын планетаттан кэлбэт...”

– Билигин улахан айымньы суруллубат буолла дииллэр...

– Итиннэ литэрэтиирэ кириитигэ Лев Аннинскай: “Норуот бэйэтэ улахан айымньылары ылынарга төһө бэлэмий?” – диэн эппитин холобурдуохха сөп. Улахан айымньыны норуот бэйэтэ төрөтөн таһаарар, оттон суруйааччы туспа планеттаттан түспэт. Кини норуот өйүттэн-санаатыттан төрөөн-үөскээн тахсар, ону сирэйдиир киһи. Литэрэтиирэҕэ үйэ уларыйыытыгар күүгэн өрө үллэн тахсар, ол эрээри ол да быыһыгар туох эрэ “кылам” гынар син биир баар буолар, ону бэйэбит өйдөөн көрөбүт дуу, суох дуу?

Холобур, сэбиэскэй кэмҥэ олорон-айан ааспыт Василий Яковлев диэн суруйааччы “Кытта кырдьыбыт тэҥкэ тиитим” диэн айымньыта биһиги кэммитигэр киинэ буолбатаҕа, бэстибээлгэ ситиһиилэммэтэҕэ буоллар, саха ол айымньыны аттынан ааһан хаалыа эбит. Кэмигэр аҕыйах эрэ киһи өйдөөбүтэ буолуо, оттон үгүстэр оччолорго саха төрүт өйдөбүлүгэр олоҕурбут, кэм уонна өй-санаа уларыйыытын арыйан көрдөрбүт уһулуччу дириҥ айымньы буоларын өйдөөбөтөхтөр.

Билигин киһи барыта суруйар, киһи барыта түмсүү тэринэр буолла. Ол биир өттүнэн эмиэ үчүгэйдээх, норуот бэйэтин санаатын этинэр. Ол гынан баран, литэрэтиирэ диэн тугуй, суруйааччы диэн кимий диэн өйдөбүллэри сүтэрбиппит итиннэ эмиэ көстөр. Алампа 1925-1926 сс. суруллубут кылгас хоһоонноох. Онно

“Ордук оройдоох,

Ороон оҥоһуллар,

Билээччи мэйиилээх

Бигэргээн бэлиэтэнэр.

Онон

Киһи эрэ тэҥ,

Бастаах эрэ бастыҥ,

Үөскээбит эрэ өйдөөх,

Уостаах эрэ уус тыллаах

Букатын буолбат”

диэн курдук этэр. Алампаны эмиэ да билэр, аахпыт курдукпут эрээри, итинник дириҥ этиилэрдээҕин болҕойбоппут, бу кини тугу эппитий, тоҕо маннык диэбитий диэн толкуйдаабаппыт.

Онон үрдүттэн саба быраҕан сыаналыыр, суруйааччыттан аһара элбэҕи ирдиир эмиэ сөбө суох курдук. Суруйааччы бэйэтин ис үлэтинэн олорор, таска буолбакка, искэ үлэлиир. Ол иһин улахан суруйааччылары ылар буоллахха, күннээҕи үтүһүүлээх-анньыһыылаах олохтон тэйиччи турар, тустаах кэмнэригэр өйдөммөтөх буолаллар. Холобур, Лермонтов туһунан ааҕан сөхпүттээхпин. Киниэхэ билигин даҕаны дьиҥнээх сыанабыл суох диэххэ сөп. Тоҕо диэтэххэ, сирдээҕи олохтон атын таһымҥа турар. Бэйиэсийэтэ олох атын, киһи кута хантан айыллан кэлбитинэн, онно кыырайарга дылы.

Билигин сороҕор бэйиэсийэни ким төһө элбэх ырыа буолбут хоһооннооҕунан эбэтэр төһө элбэх хоһоону суруйбутунан сыаналыыбыт. Ол – билиҥҥи кэм көстүүтэ буолла. Оттон литэрэтиирэҕэ хааччах диэн суох, мутугунан быраҕар муҥур үйэҕэ “бу киһи маны оҥордо” эбэтэр “оҥорбото” диэн сыана быһар кыаллыбат.

Саха төрүт өйө-санаата

– 90-с сыллартан сэбиэскэй саҕанааҕыны “ытыра-ытыра ыкка быраҕыы” саҕаламмыта. Ону барытын “күүгэн” этэ диэххэ сөп дуо? Уопсайынан, күннээҕи суруйуу наада дуо?

– Күннээҕи суруйуу киһи ааҕарыгар, ааҕар үөрүйэҕи сүтэрбэт буоларыгар наада. Ийэ тыл сорҕото итиннэ син биир сылдьар. Ол гынан баран уус-уран литэрэтиирэ уратыта диэн, итинник хааччахха ылларбат уонна итинник сыанабылтан батыммат. Кэмигэр сыаналамматах да айымньылар син биир “үлэлии сыталлар”. Холобур, өссө биир дьикти баар. А.Н. Павлов-Дабыл уонна Г.С. Попова-Санаайа, саха төрүт өйүн-санаатын, ол хайдах үлэлиирин билэр дьон, саха сэбиэскэй кэминээҕи литэрэтиирэҕэ төрүт өй-санаа туһунан ураты көрүүлээхтэр. Кинилэр онно күннээҕи сыанабылынан буолбакка, төрүт өйдөбүлүнэн, “архетибынан” диибит, сирдэтэллэр. Онно соҕотох биир өҥ, биир тыл, биир өйдөбүл иһигэр бүтүн аан дойду арыллан кэлэргэ дылы.

Дабыл кылаассыктартан саҕалаан, сэбиэскэй кэмҥэ суруллубут, холобур, Сэмэн, Софрон Даниловтар, Уйбаан Гоголев айымньыларыттан саха саамай сүрүн өйдөбүлүн, дьулуһар дьулуһуутун булан таһаарбыта. Айыы санаатын. Кини ол букатын сүтэн хаалбатах, сахаҕа сөҥөн сылдьыбыт, ол суруйааччылар айымньыларыгар көстөр диэн, ону хостоон көрдөрбүтэ. Кырдьык, Сэмэн Данилов айымньыларыгар “саха хараҕа”, “саха быһаҕа” диэн ааттара кытта ыйылла сылдьар эбэтэр хоһоон иһигэр сылдьар өйдөбүллэр, санаалар бааллар. Онон ити кэмнээҕи да литэрэтиирэҕэ саха төрүт өйө-санаата үлэлии сыппыта көстөр.

“Бириэс кириэппэһин” туһунан

– Сотору Кыайыы 75 сыла буолаары турар. Эн “Бириэс кириэппэһэ” кинигэ туһунан видеоҕын истибитим. Билигин Кыайыы суолтатын намтата сатааһын баар. Итини туох дии саныыгыный?

– Билиҥҥи үйэҕэ хас биирдии киһи санаатын этэр көҥүл эйгэтэ кэҥээтэ. Онон итинник көстүү син биир баар буолуоҕа. Баар чахчыны бары атын-атыннык көрөр буоллахпыт. Онон киһи бэйэтэ хайдах өйдүүрүнэн сыана быһар. Дьиҥнээҕин билиэххин баҕарар буоллаххына, матырыйаалы дириҥник билэр наада. Ким тугу эппитин барытын кырдьык диэбэккэ. Оттон, холобур, “Бириэс кириэппэһин” ааптара Сергей Смирнов үлэтэ тугунан уратылааҕый? Мин оҕо сылдьан ааҕан баран ылларбытым. Биллэн турар, сэбиэскэй кэмҥэ суруллубут буолан, “баартыйа” эҥин диэн тыл элбэх. Ол эрээри ааптар ол кэмҥэ Бириэс кириэппэһин көмүскээбит, онно сылдьыбыт дьон ахтыыларын, кинилэри кытта кэпсэтиилэри хото киллэрбитэ – саамай сыаналааҕа. Кинилэр дьылҕаларын чугастык ылыммыт, ити тиэмэҕэ ыалдьыбыт, олоҕун анаабыт буолан, биһиги кини үлэтин эмиэ чугастык ылынабыт.

Бириэс кириэппэһин туһунан 50-с сылларга диэри ким да билбэт эбит, биир эмэ быстах суруйуу баара. Дьиҥинэн, кини биирдэ суруйан баран, тохтоон да хаалыан сөп этэ. Ону бэйэтин туһугар буолбакка, дьон-норуот туһугар ылсан үлэлээн, бүтүн аан дойду болҕомтотун тардыбыт. Онон Бириэс кириэппэһэ сэбиэскэй дьон булгуруйбат модун санаатын, хорсун быһыытын сиимбэлэ буолбута. Кини ылсыбатаҕа буоллар, хойукка диэри, баҕар, ити тиэмэ тыытыллыбакка сытыа эбитэ буолуо.

Кыайыы уонна Саха сирэ

– Кыайыы 70 сылын көрсө биэрии түһүмэхтэрин оҥорбутум. Итиннэ Саха сиригэр сэрии устуоруйатын барытын түмэн үөрэппит биир соҕотох устуоруктаахпыт – Д.Д. Петров. Кини соҕурууҥҥу араас архыыпка тиийэ элбэхтик үлэлээн, онно сылдьан, Ильмень трагедиятын булан ылбыта. Саха дьонун иэдээнин үөрэтиэххэ диэн санаалаах, онно тиийэн, олохтоохтору кытта кэпсэтэн, сирин-уотун булан өйдөбүнньүк туруортарбыта. С.Васильев онно сылдьыһан, онтон долгуйан, аатырбыт улахан баллаадатын суруйбута. Д.Д. Петров архыыпка үлэлии сылдьан, Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойдарын аатыгар түһэриллибит саха дьонун, туоһу докумуоннарын булаттаабыта, кэлин А.Борисовтаах онно олоҕуран кинилэргэ дьоруой аатын бэрдэрбиттэрэ. Онон сэрии устуоруйатын үөрэппит дьоммутун эмиэ билиэхтээхпит дии саныыбын. Д.Д. Петров эмиэ, чахчы, Сергей Смирнов курдук үлэлээбит. Сороҕор “бу соҕотох киһи үлэлээбитэ буолуо дуо?!” диэн сөҕө саныыгын. Кини сэрии тиэмэтигэр хандьыдаат дьиссэртээссийэтин көмүскээбитэ Сойуус үрдүнэн национальнай өрөспүүбүлүкэлэргэ бастакы холобур буолбут. Бэл, “сахалар эрэ кыайбыттар, сахалар эрэ сэриилэспиттэр дуо?” диэн ордугургуур санаа үөскүөр диэри. Ол чинчийиитин түмүгэ – “Вклад народов Якутии в дело Победы” диэн 2 туомнаах кинигэтэ.

Кини уола, устуоруйа билимин дуоктара, бэрэпиэссэр Ю.Д. Петровтуун бастакы хомуур туһунан уочарка-биэрии бэлэмнээбиппит. Бастакы хомуур туһунан биирдиилээн түгэнинэн, дьылҕанан буолбакка, уопсай хартыынаны тиэрдэр курдук. Саха сирин үрдүнэн бастакы хомуур хайдах барбытын туһунан, араадьыйа пуондатыгар араас сылга уһуллубут сүрдээх элбэх ахтыы сытарын туһаммытым.

Сэриигэ анаммыт түһүмэххэ “Саха дьахтара тыылга”, билиэҥҥэ түбэспиттэргэ, хоргуйууга анаммыт биэриилэр киирбиттэрэ, түмүктүүр биэрии “Кыайыы күнэ фроҥҥа уонна тыылга” диэн этэ. Ити эмиэ урут олох тыытыллыбатах тиэмэлэр этэ. Холобур, билиэҥҥэ сылдьыбыт дьон туһунан тиэмэ уруккуттан миигин долгутара, сэрии бу олох хаһан да тыытыллыбатах өттүн эмиэ сырдатар наада диэн баҕа санаалааҕым. Ис-испиттэн баҕаран туран үлэлээбитим. Итинник биэриилэр бэйэҥ умсугуйдаххына, умайдаххына, иһигэр киирэн хааллаххына эрэ тахсаллар. Оттон “бачча мүнүүтэҕэ биэрии оҥоруохтаахпын” эрэ диэн санаалаах буоллаххына, ол кыаллыбат.

Сүтүкпүт чопчуланыахтаах

– Устуорук Д.Д. Петров Саха сириттэн сэриигэ 60 тыһ. тахса киһи ыҥырыллыбыта диэн аҕалбыт сыыппарата баар. Онтон 1/3 эрэ төннүбүтэ диир. Ол аата, 40 тыһыынча кэриҥэ киһи өлбүт уонна сураҕа суох сүппүт. Онно кини 1941 сыллаахха от ыйын 22 күнүттэн 1942 сыл ыам ыйын 20 күнүгэр диэри 22 тыһыынчаттан тахса киһи ыҥырыллыбытын холобурдуур. 1942 сылга иккис хомуур буолбут. Онно 21 тыһыынча киһи ыҥырыллар. 1943 сыллаахха – 13 тыһыынчаттан тахса киһи. 1944 сылга – 4 тыһ. киһи.

“Мемориал” кинигэҕэ Саха сириттэн 23 тыһ. тахса киһи сураҕа суох сүппүт уонна өлбүт диэн сурулла сылдьар. Оттон Кыайыы болуоссатыгар баар мемориальнай комплекска 60 тыһ. киһи ыҥырыллыбыт, онтон 25 тыһ. киһи дьоруойдуу охтубут уонна сураҕа суох сүппүт диэн кыһыл көмүс буукубанан суруллан турар. Итини мин Ю.Д. Петров эппитигэр эрэ өйдөөн көрбүтүм уонна “киһи хараҕа-кулгааҕа туолан, тугу даҕаны болҕойон көрбөт эбит” дии санаабытым. Маҥнай ыйаабыттарыгар сөбүлэспэккэ, мээр Заболевка да, Штыровка да киирэ сылдьыбыт эбит. Ону “хайдах да көннөрүллүбэт” диэбиттэр.

Ол аата, биһиги уонтан тахса тыһыынча киһи сүтүкпүтүн мэлдьэһэн кэбиһэр курдук буолан тахсабыт! Кыайыы үбүлүөйүгэр хамыыһыйа тэриллиэ, ону көрсө бу сыыппараны чуолкайдыахха, көннөрүөххэ диэн официальнай саайка ыйытыы түһэрбиппит даҕаны, ону СӨ Национальнай архыыбыгар “быһаарыҥ” диэн ыыппыттара. Оттон Национальнай архыып “Мемориал” саайтын дааннайын туһана олорор. Дьиҥинэн, кинилэр ол үлэ ситэтэ суоҕун, кыайтарбакка турарын билинэллэр. Онно 23 тыһ. киһи диэн этиллэр...

Өрөспүүбүлүкэ официальнай дакылаатыгар сылын аайы 38 тыһ. киһи диэн этиллэр. Ити араастаһыы 1-2 тыһ. буолбатах – уонча тыһыынчанан. Дьиҥинэн, бастакы хомуурга барбыт дьон үгүстэрэ төннүбэтэхтэр. Ити – сэрии саамай уот кутаа сыллара, чугуйуу, кыайтарыы, төгүрүктээһиҥҥэ түбэһии кэмэ. Оттон Д.Д. Петров архыып докумуоннарын сэргэ, бэчээти, саллааттар суруктарын – оччотооҕу туох баар туоһу докумуону барытын – сыныйан үөрэппит. Ол иһин кини сыыппараларын итэҕэйэҕин. Сыыспыт да буоллаҕына, кыратык сыыспыта буолуо.

Бэйэбит болҕойботохпут иһин, туора дьон ити сыыппаралары көрөн “ээ, Саха сириттэн бачча киһи кыттыбыт эбит” диэхтэрин сөп. Эбэтэр биир эмэ блогер суруйан кэбиһиэ. Оттон суруллубут – суоруллубат. Онон ити сыыппара хайаан даҕаны чопчуланан, көнүөн наада! Барбыт киһи ахсаана чуолкай биллэр буоллаҕына, төһө киһи суох буолбутун билиэххэ сөп.

Истээччи уонна тиэмэ

– Биэриилэргин чопчу “бу маннык истээччигэ анаан оҥоробун” диэн бэлэмниигин дуо?

–Тиэмэбин буллахпына, онно тиийдэхпинэ, бэйэм кыахпынан тугу билбиппин, өйдөөбүппүн, этиэхпин баҕарбыппын хайдах баарынан таһаарарга кыһаллабын. Истээччи ону хайдах ылынара-ылыммата бэйэтин көҥүлэ. Мин элбэх истээччилээх, улахан эриэйтиннээх биэриилээх эрэдээктэрбин дэммэппин. Биэриибин бэлэмнииргэ “истээччи өйдүө суоҕа, ылыныа суоҕа” диэн толкуйдаабаппын. Тиэмэм хайдах сиппитинэн, хайдах киирбитинэн, мин ону хайдах ылыммыппынан таһаарабын. Онон тиэмэ бэйэтэ сирдиир курдук. Аны, биэриим таҕыста да, ону истэрбин олох сөбүлээбэппин. Наар тугу эрэ ситэри гымматахпын дии саныыбын, ол иһин. Кэлин, сойутан баран, истэн “чэ, син тугу эрэ оҥорбуппут быһыылаах” диэн санаа киирэр...

– Тиэмэҕин хантан, хайдах булаҕын?

– Холобур, 2012-2013 сс. “Саха култууратыгар көтөрдөр” (тотемизм) диэн биэрии сыыкылын оҥоро сылдьыбытым. Ити тиэмэ миэхэ бэйэтинэн тиийэн кэлбитэ. Сахалар хотой кыыл, Хотой Айыы дииллэр, улаханнык сүгүрүйэллэр, киһи курдук араҥастаан харайаллара да баар буолар. “Тоҕо оннугуй?” диэн билэр-көрөр баҕа санаа үөскээн, ити тиэмэ тардан ылан, онно киирэн үлэлээн барбытым. Этнограф, билим дуоктара А.И. Гоголевы кытта кэпсэппиппэр “бу – олох үөрэтиллибэтэх тиэмэ, улаханы тугу да булуоҥ суоҕа” диэн бастакыттан эппитэ. Чахчы, быстах-остох суруйуулар эрэ бааллара. В.Ионов “Орел в мировоззрении якутов” диэн соҕуруу сурунаалга бэчээттэппит үлэтэ баара. Ол иһин аан дойду мифологиятыгар, култууратыгар, үһүйээннэригэр бу хайдах эбитий диэн билээри, интэриниэти, кинигэлэри хаһыспытым. Онон эҥин сирдэтэн, биэс түһүмэхтээх биэриини оҥорбутум. Хотой, куба, суор, харыйа мас, бөрө – бу өйдөбүллэргэ олоҕуран. Итини билэр дьону – А.И. Гоголевы, П.Р. Ноговицыны, А.Н. Павлов-Дабылы, Г.С. Попованы-Санаайаны, Л. Афанасьев-Тэриһи, Л.Егорованы биэриилэрбэр ыҥыраммын кэпсэппитим.

Эбэтэр “Биир айымньы суолунан” диэн үлэм 2014 сыл эргин тахсыбыта. “XIX үйэтээҕи нуучча литэрэтиирэтигэр Саха сирин тиэмэтэ хайдах сырдатыллыбытай?” диэн. Холобур, К.Рылеев Саха сиригэр кэлэн олорботох эрээри “Войнаровскай” диэн бэйиэмэлээх, онно Дьокуускай суруллар. Салоҥҥа аахпытын, бары хайҕаабыттар, бэл, Пушкин хайҕаабыт. Ол туһунан устуорук Ф.Г. Сафронов кинигэтигэр түбэһэ ааҕан, “биэрии оҥоруохха сөп эбит” диэн санаа киирбитэ, цикл үөскээбитэ. Салгыы декабристар Бестужев-Марлинскай, Н.Чижов, В.Короленко суруйбут айымньыларыгар анаммыт биэриилэр тахсыбыттара, кинилэр дьылҕаларын, өй-санаа муунтуйуута буолбуттарын туһунан эмиэ кэпсэммитэ. Оччотооҕу Дьокуускай, Саха сирин олоҕун-дьаһаҕын туһунан устуорук П.П. Петров-Хардыы, этнограф Р.Г. Бравина кэпсээбиттэрэ. Олох хайдах курдук баайый да, тиэмэ эмиэ бииртэн биир итинник тахсан кэлэ турар. Аны итинник үлэ мээнэ хатыламмат, сүрдээх илистиилээх, эйигиттэн элбэҕи эрэйэр.

– Биэрииҥ истээччигэ тиийэрин туһугар туох ньыманы туһанаҕын?

– Мин хара маҥнайгыттан биэриилэрбин режиссёр Анна Николаевна Пудованы кытта оҥоробун. Саха араадьыйатыгар ыалдьар киһи диэн кини баар. “Тыл-өс өттүнэн да, биэриилэр ис хоһооннорунан да таһымнаах буолуохтаахтар” диэн ирдэбиллээх уонна оннук үлэлиир. Режиссёр эн иэйиигин, санааҕын истээччигэ кынаттаан, тыыннаан тиэрдээччи буолар. Эн өйгүн-санааҕын төһө үллэстэриттэн, биэриигэр хайдах муусуканы, туох тыаһы-ууһу туруорарыттан биэрииҥ истээччигэ тиийэрэ, кини санаатын таарыйара, тардар кыаҕа улахан тутулуктаах. А.Н. Пудова хаһан даҕаны үлэ чааһынан хааччахтаммакка, түүнүн-күнүһүн, бэл, өрөбүлүн аахсыбакка, тиһэҕэр тиэрдиэр диэри ыһыктыбакка үлэлиир үгэстээх. Кинилиин өйдөһөн, биир долгуҥҥа үлэлээн кэлбиппит улахан табыллыым дии саныыбын.

– Махтал, Ангелина, кэпсээниҥ иһин! Араадьыйа күнүнэн! Салгыы даҕаны истээччилэри сэҥээрдэр, долгутар уонна толкуйдатар биэриилэргитинэн биһиги үөрдэ сылдьыҥ!

Нина ГЕРАСИМОВА.