Силлиэнэн иһиирэр, буурҕанан ытыйар хоту дойду олохтоохторун хорсун дьон диэн мээнэҕэ ааттаабаттар. Айылҕаны кытта биир-бииргэ хаалар, күн ахсын охсуһууга тэҥнээх олоххо чулуулар олохсуйан олордохторо. Бүгүҥҥү дьоруойум -- Хапкаас үрдүк хайаларын быыстарыгар төрөөбүт-үөскээбит киһи. Ол эрээри дьылҕата оноҕостуу субуллан, Саха сирин тыйыс айылҕалаах хотугу кыраайын булбута. Хоту дойду дьонун сүрэҕэр чугаһатан, туундара устун тимир көлөтүнэн сур бөрөлүү сундулуйар. Доҕотторо кинини “туундара бөрөтө” диэн таптаан ааттыыллар.
Уруулуу тыллаах кумык уола
Гаджи Амирханов Дагестан Өрөспүүбүлүкэтин Хасавюрт куоратыгар төрөөбүт. Омуга – кумык. Аҕата -- кумык, ийэтэ авар төрүттээхтэр эбит. Ийэтэ, кумык дьахтарыгар иитиллибит буолан, докумуоҥҥа кумыгынан сурулла сылдьыбыт. Онтон кэлин билбитэ – дьиҥ омуга авар буолан тахсыбыт. Онон Гаджи -- булкаас хааннаах кумык. Кумыктар ахсааннара саха ахсаанын саҕа. Түүр тыллаахтарга киирэллэр. Гаджи дойдутугар “Гаджи-якут” диэн аатынан биллэр.
-- Мин курдук ааттаах киһи элбэх буоллаҕа, онон дьонтон да арааран итинник ыҥыраллар. Хата, онон киэн туттабын. “Якут” диэн тыл биһиэхэ “драгоценность” диэн тылбаастаах. Устуоруйаҕа сахалар Хапкаастан төрүттээхтэр диэн сабаҕалааһын баарын билэбин. Сиртэн хостонор баайдаах, түүлээхтээх, баай айылҕалаах хотугу сиргэ баайга-дуолга талаһан кэлбит Хапкаас дьоно, “баай-дуол” диэн тылга дьүөрэлээн, “якут” дэнэн хаалбыт буолуохтарын сөп, -- диэн тус санаатын этэр.
Дагестаҥҥа “тэрэк” диэн баараҕай, хаппыт тиити ааттыыллар эбит. Биһиэхэ “кэрэх маһынан” биллэр. Ол маһы биһиги саламабыт курдук эмиэ таҥас бытырыыстарынан киэргэтэллэр, ытыгылыыллар. Тыллара саха тылын кытта 70 бырыһыан майгыннаһар диэн быһаарыы баар. Охсуута эрэ атын сүһүөххэ буолуон сөп. Ол – биир түүр омук буоларбытыттан. Холобур, кинилэргэ ийэ – ана, аҕа – ата, уол – улан, кыыс -- ҕыз, хаан – кан, уу – су. Кумык тыла сахалыыга улаханнык маарынныыр. Онон, Гаджи этэринэн, кумык түүр тыллаах омугу кытта кэпсэтэн, өйдөһөр кыахтаах. Кумыктар ислам итэҕэлин тутуһаллар. Итэҕэлтэн аккаастаныы ылыныллыбат. Онон кэргэнин, оҕолорун эмиэ бу итэҕэлгэ сыһыаран, сааһын тухары олох сүнньүн тутуһарга дьулуһар.
Туундараҕа үктэниитэ
Гаджи оҕо эрдэҕиттэн хаар үллүктээх Саха сирин олус сэҥээрэрэ. Кинигэттэн, киинэттэн көрөн, хаары, тымныыны бэйэтинэн билиэн баҕарара. Оскуола кэнниттэн Монголияҕа сулууспалаабыт. Онтон саллаат синиэлин кэппитинэн Депутатскайга хомсомуол ыйыытынан тутууга үлэлии кэлбит. Олохтоох дьону кытта сүрдээҕин тапсан, тута таһаҕас таһыытыгар үлэлээн барбыт. Кыыл табаны бултууру, күөлгэ балыктыыры олус сэҥээрбит. Салгыы Силээннээх олохтооҕо кыыһы кэргэн ылар. Дьоруойбут маннык кэпсиир:
-- Бастаан утаа атын омук кыыһын кэргэн ылан, омугум үгэһин кэстим диэн буруйданыах санаа баара. Ол иһин дьоммор тугу да биллэрбэккэ сылдьыбытым. Ити кэмҥэ бастакы оҕом төрөөбүтэ. Онтон дойдубар кэргэммин, оҕобун илдьэ барбытым. Ол тиийэн, дьоммун көстүүнэйгэ хаалларан баран, бастаан дьиэбэр бэйэм эрэ киирбитим. Хайдах, хантан эбитэ буолла, төрөппүттэрим сэрэйэн олороллоро. Онон бастакы соҕотох кийиити, сиэни үөрэ-көтө көрсүбүттэрэ. Мин ыар таһаҕаһы бырахпыт курдук уоскуйбутум. Дагестаҥҥа оҕолоох ыалга урууну тэрийбэттэр, онон көннөрү билсиһии остуолугар олорбуппут. Билигин сайын аайы дойдубар баран кэлэбит. Кэргэним дойдум килиимэтин сөбүлүүр, оттон мин, төттөрүтүн, Саха сиригэр табыллабын.
Тимири кытта “тустар” дьарыга
Оҕо эрдэҕиттэн тиэхиньикэни сэҥээрэрэ, арааһы таҥан сүүрдэрин сөбүлүүрэ. Ити дьарыгар күнүн-дьылын барыыра. Депутатскайга тиэхиньикэ арааһа ыһылла-тоҕулла сытарын көрөн, таптыыр дьарыгар төбөтүн оройунан түспүт. Эрдэ кэргэнинии “Тимирлан” (Тимир уол) диэн ааттаан, бааһынай хаһаайыстыбаны тэрийэ сылдьыбыттар, коза туппуттар, балык атыылыыр дьарыктаммыттар. Гаджи, тиэхиньикэҕэ сыстаҕас буолан, тырааныспар эйгэтигэр ылсыбыт. Онон оччоттон баччаҕа диэри көлүөһэ үрдүгэр сылдьар.
Амирханов быраҕылла сытар тиэхиньикэттэн арааһы бары оҥороро. Билигин ити эҥээргэ кини “Устьянец” диэн ааттанар массыынатын билбэт киһи суох. “ГАЗ” массыынаттан куорпустаах, “Беларусь” тыраахтартан көлүөһэлэрдээх, хаарынан, бадараанынан сүүрэр, ууга кытта устар дьикти массыына хоту дойду ииччэх-бааччах суолунан, туундара силлиэтинэн-буурҕатынан, өрүс бааллырар сүүрүгүнэн сылдьан, төһөлөөх элбэх киһини ыарыыттан, өлөр өлүүттэн быыһаабытын Усуйаана сирэ-дойдута бэйэтэ билэн эрдэҕэ.
Үрүҥ тыыны өрүһүйүү
Ааспыт сыл сэтинньи бүтүүтүгэр туундараҕа бултуу барбыт дьон тырааныспардара күөл мууһун анныгар баран, турар бэйэлэринэн хаалбыттара. Бөһүөлэк балачча ырааҕа. Оттон таһырдьа ахсынньы амырыын тымныыта ыгара. Туундараҕа тиэхиньикэ мээнэ сүүрбэт, силлиэ ытыйбыт суолунан айанныырыҥ биир туспа моһуок. Дьолго, бу кэмҥэ ол диэки айаҥҥа сылдьыбыт. Онон аара суолтан сатыылаан иһэр дьону булан, дьонноох сиргэ тиийэллэр. Онтон сотору кэминэн күөлгэ балыктыы сылдьар дьон сураҕа суох сүппүттэрин туһунан иһитиннэрии киирэр. Улуустааҕы ис дьыала отдела ити үлүгэр ыраахха дьону ыытар тоҕоостоох тырааныспара суох. Сир-дойду буурҕанан өрүкүйэн олорор кэмигэр массыына да, бөртөлүөт да сылдьыбат. Үүт туман силлиэ-буурҕа. Гаджи, маннык түгэннэргэ сылдьа үөрүйэх буолан, көрдөһүүнү быһа гыммакка, хас да киһини кытта ыраах айаҥҥа турунар. Ол тиийэн, күөл кытыытыгар үс миэтэрэ хаары хаһан, бурааны, балаакка маһын булаллар. Онтон өссө аллараа түһэн, тумнастан өлбүт дьону таһаараллар. “Хаарга баттатан да сытталлар, түөрт хонук устата олох туһугар охсуһа сатаабыт этилэрэ. Иккиэн -- туундараҕа сылдьа үөрүйэх дьон. Ол эрээри айылҕа диэн кими да өрө көрдөрбөт улуу күүс буоллаҕа. Тыыллан-хабыллан турар кэмигэр кими даҕаны тулуппат. Онон айылҕа күүһүн, кыаҕын кытта турууласпыт суох”, -- диир Гаджи.
Усуйаанаҕа 2009 с. ахсынньытыгар МИ-8 бөртөлүөт сууллубута. Үс суукка устата көрдөөбүттэрэ. Тиһэҕэр эмиэ Гаджи көмөтө наада буолбута. Амирханов бөртөлүөт түспүт сирин чопчу булбута. Миэстэтигэр тиийэн спутник сибээһинэн үөһээнэн көтө сылдьар бөртөлүөттэри түһэллэригэр ыҥырбыта. Саахалга түбэспит түөрт киһи быыһаммыта. Ити үлүгэрдээх тымныыга хас эмэ күнү быһа таһырдьа сылдьыбыттар этэ. Гаджи массыыната 2013 сыллаахха от ыйыгар саахалламмыт МИ-8 бөртөлүөтү булууга эмиэ туһалаабыта. Биллэрин курдук, ити быһылааҥҥа 24 киһи суорума суолламмыта. Биир эрэ киһи тыыннаах ордубута.
Гаджи массыыната – хаама сылдьар ыстаансыйа. Спутникка холбоно сылдьар буолан, Интэриниэт, төлөпүөн сибээһин хабар, навигатор көмөтүнэн илини-арҕааны быһаарар. Иһигэр аһыыр, утуйар, бастакы көмөнү ылар усулуобуйа кытта баар. Бэл, сыбааркалыыр аппарааттаах. Ыытарга да омук массыынатын курдук чэпчэки. Маны барытын кини эт илиитинэн таҥмыта сөхтөрөр. Гаджи – ураты хорсун, уһулуччу, ол эргин дьон дьолугар олохсуйбут киһи диэн олохтоохтор билинэллэр.
Туундара суолун тутааччы
Гаджи массыыната итини таһынан суолу оҥорууга эмиэ үлэлиир. Хаар түһэн истэҕин ахсын үрдүнэн баран, чиҥэтэн иһэр. Онон айаны түргэтэтэр, сымнатар.
– Биһиэхэ кыһыннары-сайыннары өрүһүнэн эрэ суол баар. Сайынын күүстээх долгун аҕырымныырын, кыһынын муус турарын кэтэспэккэ ыксаан, дьон ууга былдьаналлар. Олох баарын тухары кыһалҕа элбэх. Дьон ыалдьар, бултуур, араас айаҥҥа турунар. Киһи арааһы бары көрөр. Тымныыга, бырдахха тиэхиньикэ кэтэһэн эрэйдэнэр ыалдьыбыт оҕолоох ийэлэри, кырдьаҕастары көрөн, киһи хараастар. Массыынабынан өрүс хаарын ыраастаан, муус халыҥыырыгар көмөлөһөбүн. Өрүс эрэ буолбакка, маар, бадараан сирдэри ити курдук ыраастыыр наада. Уус Куйга, Депутатскай, Казачье биир үөскэ киирэр суолларын оҥорууга өрөспүүбүлүкэ ылсара буоллар. Биэс сыллааҕыта бөртөлүөт сууллубут кэмигэр Ил Дархан кэлэ сылдьан, суолу оҥорорго тылын биэрэн барбыта. Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин “Арассыыйа бөһүөлэктэрэ айан суолларынан силбэһиэхтэрэ” диэбитэ хас да сыл буолла. Ол олоххо киирэрин кэтэһэбит. Биһиэхэ суолу оҥорууга туттуллар матырыйаал илиибит анныгар сытар. Кыратык ыраастыы эрэ түһэн баран, араас бырайыактыыр үлэни ыытан, Уус Куйгаттан Казачьеҕа диэри сайыннары сылдьар суолу оҥоруохха сөп. Ол мин эрэ санаам буолбатах, дьон бары да билэллэр. Оччотугар дьон сырыыта чэпчиэ, өлүү-сүтүү да тохтуо этэ, -- диир Гаджи.
Хатылааһын кыаллыа дуо?
Туундараҕа иҥнибэккэ сылдьар массыына айыллыбыт буоллаҕына, ону хатылыыр тоҕо кыаллыбатый? СӨ Эргиэн-бырамыысыланнас палаататын бэрэсидьиэнэ Владимир Членов биир кэмҥэ сүрдээҕин сэҥээрбитэ эрээри, үп-харчы көстүбэтэх. Кулун тутарга Гаджи массыынатын көрө Аллараа Новгород куораттан кэлээри сылдьаллар. Хоту дойду сиригэр-уотугар сүүрдэн көрөн баран, кини бырайыагынан ол куоракка таҥар былааннаахтар. Оттон Гаджи айан таһаарбыт үлэтин иккис дойду оҥостубут Сахатын сиригэр оҥоруохтарын баҕарар.
Гаджи былаана киэҥ
Гаджи Абдулатипович инникитин массыынаны таһынан авиациянан дьарыктанар баҕалаах. Кыра эрдэҕиттэн кыырай халлааҥҥа көтөрүн сөбүлүүр буолан, бу эйгэҕэ эмиэ сыстаҕас. Хоту дойду дьоно балыга суох сатамматтар. Онон балык атыытыгар ылсар былааннаах. Онуоха кини, биллэн турар, ураты тиэхиньикэтигэр эрэнэр. “Балык тэйиччи сытар өрүстэргэ баар. Ону тиэйии-таһыы – олус улахан кыһалҕа. Бородууксуйаны туохханнык иннинэ сибиэһэйдии тиксэриэххэ наада”, -- диир кини.
Гаджи үс уоллаах. Серажудтин -- айылҕа харыстабылын иниспиэктэрэ. Орто уол Абдулатип Депутатскайга олорор, суут бириистэбинэн үлэлиир. Биирдэ уулуссаҕа сүрэҕэ ыалдьыбыт киһини быыһаан, эмиэ биир хорсун быһыыны оҥорбутунан аҕата киэн туттар. Кыра уол Тимур юрист идэтигэр үөрэнэр. Уолаттар бары сахалыы саҥараллар, кумыктыы өйдүүллэр.
Туундара ииччэх-бааччах сиринэн Гаджи массыыната билигин даҕаны сундулуйар. Көнө суоллаах, сымнаҕас салгыннаах куорат сиргэ олорон, онно туох буола турарын биһиги хантан билиэхпитий? Этиллэринии, хоту дойду уратытын олорбут эрэ киһи билэн эрдэҕэ. Ол эрээри норуот дьоруойдарын билиэхтээх. Хапкаас хорсун уола туундара дьонун быыһыыр туһугар сыралаах үлэтин сыаналыахха баара.
Оксана ЖИРКОВА.
Сэҥээриилэр