Бэс ыйын 1 күнүгэр, “изоляция” саамай ыара бүрүүкээн турар кэмигэр, куорат мээрийэтин иннигэр Н.А. Алексеева тэхиниичэскэй лиссиэйин төрөппүтэ Н.Готовцева тахсан, куорат үөрэҕин салалтата лиссиэй бастакы этээһин былдьыыр быһаарыытын утаран пикеттээтэ. Саха киһитэ муннукка ыгыллан, синигэр түһэн итинник санааҕа кэллэҕэ. Полиция да, улахан кыһалҕалаах киһини өйдөөн, төрөппүтү буруйга-сэмэҕэ тардыбата.

Бастакы бэрэсидьиэн итэҕэлин толорон

Төрөппүт фейсбукка суруйбутуттан өйдөөтөххө, куорат үөрэххэ управлениетын салалтатын өттүттэн Н.А. Алексеева лиссиэйигэр атаҕастабыллаах сыһыан баар курдук.

Мин Н.А. Алексееваттан 1991 с. ылбыт “Олоҥхо уонна мэйии үлэтэ” диэн интервьюм “Кыымҥа” бэчээттэммитэ эһиил атырдьах ыйын 15 күнүгэр 30 сылын туолар. Кини ити кэмҥэ художественнай училищеҕа математиканы үөрэтэрэ. Оччотооҕу бүрүкүрээтийэ төһө эмэ ситиһиилээх, ССРСка кытта биллэр буолбут учууталы батарбат сыһыаннааҕын сүөргүлүү көрбүтүм. Нина Афанасьевна оҕону үөрэтэр ураты динамическай систиэмэтин 1991 сылга диэри – 22 сыл устата – соҕотоҕун сайыннарбыт этэ. Ханна да, хайа да тойон инноватор учууталы өйдүү сатаабата, кыаҕын норуокка туһаҕа таһаарарга кыһаммата. Бэл, мин бара сылдьар кэммэр оччотооҕу училище дириэктэрэ биллибэт биричиинэнэн ол сыл математика кэбиниэтин саппыт этэ. Үлэтиттэн ууратаары сылдьара.

Н.А. Алексеева ааптарыскай оскуолата арылларыгар ити интервью кэнниттэн урукку кэм биллиилээх “кыымнара”: суруналыыс, уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй диэйэтэл Ф.Г. Охлопков, талааннаах суруналыыс, “Кыымы” уустук кэмигэр тилиннэрбит Ф.П. Егорова курдук чулуу дьоммут күүскэ көмөлөһөн барбыттара. Оччотооҕу үөрэх миниистирэ Е.И. Михайлова өйөөн, саханы сахатын билиннэрбит бастакы бэрэсидьиэммит М.Е. Николаев Нина Афанасьевна ураты систиэмэтин итэҕэйэн, Саха Өрөспүүбүлүкэтин, судаарыстыба быһаарыытынан, 1993 с. Саха сирин үөрэҕин устуоруйатыгар аан бастакы саха учууталын авторскай оскуолата аһыллыбыта.

Нина Афанасьевна ханна да суох, Арассыыйаҕа, аан дойдуга кытта биллэр, өрөспүүбүлүкэ киэн туттуута буолбут оскуолатын сайыннарбыт ураты систиэмэтин саҕалаабыта хайыы-үйэ үйэ аҥаарын аһарбыт. Санаан көрүҥ, бүтүн эпоха. Оскуоланы арыллыаҕыттан барыта 659 оҕо, олортон 394 кыһыл көмүс, 138 үрүҥ көмүс мэтээллээх бүтэрдилэр. Бу чахчы кини динамическай электроннай үөрэҕин систиэмэтэ кыаҕын арыйан, М.Е. Николаевтан ылбыт итэҕэлин 27 сыл тухары чиэстээхтик толорон кэлбитин туоһулуур. Оскуола өрөспүүбүлүкэ, дойду таһымыгар ситиспит элбэх кыайыыларын эптэххэ, сөҕүмэр үлэ түмүгэ көстөр.

Дьиэни былдьыыр нэгэй быһыы

1993 с. оскуола аһылларыгар ким да отучча сылынан норуот, өрөспүүбүлүкэ иннигэр улахан үтүөлээх, аптарытыаттаах учуутал үрдүк ситиһиитин бөҕөргөтөр, сайыннарар оннугар куорат үөрэҕин салалтатын өттүттэн Михаил Ефимович алҕаабыт оскуолатын дьиэтин көрдөрбүтүнэн былдьыыр нэгэй быһыы үөскүө диэн ким да санаабатаҕа чахчы. Аны туран, ити чунуобунньуктар бу “үөннээх оонньуулара” аныгы Саха сирин икки улахан салайааччыларын Ил Дархан А.С. Николаевы уонна куорат мээрэ С.В. Авксентьеваны харсыһыннара сатыыр угаайы “миэлиҥсэтигэр” солуурунан ууну кутар курдук.

Саас-сааһынан кэпсээтэххэ, лиссиэй дьиэтэ уруккута САССР Үбүн министиэристибэтин дьиэтэ этэ. Оскуола арылларыгар 1 этээһэ ССРС саҕанааҕы тэрилтэлэргэ хаалбыта. Лиссиэй үөрэтэр кылаастара тиийбэккэ, дьиэни толору аҕалыҥ диэн өрүү көрдөһөрө. Кыһалҕаттан химияҕа, физикаҕа, кыргыттары, уолаттары үөрэтэр технологиялар лабаратыарыйаларын хосторо тиийбэккэ атын сиртэн арыандалаан эбии харчы төлүүргэ күһэллэн олорбуттара.

Улахан үөрүүлэригэр 2018 с. А.С. Николаев сорудаҕынан оскуола лиссиэйгэ толору бэриллибит. СӨ Баайга дуолга уонна сиргэ сыһыаннарын министиэристибэтэ (МИЗО) 2018 с. бэс ыйын 27 күнүнээҕи дьаһалынан дьиэ толору лиссиэйгэ бэриллэр. Арыандалыылларын тохтотон, өрөмүөн бөҕөнү ыытан лабаратыарыйаларын арыйаллар.

Үөрүү уһаабат. Хомойуох иһин, онтон ыла тоҕото биллибэт биричиинэнэн куорат уонна өрөспүүбүлүкэ чунуобунньуктара аны А.С. Николаев 2018 с. быһаарыытын алдьатар аакка бараллар. Уҥа илии хаҥас илии тугу гынарын билбэт үлүгэрэ буолар.

2019 с. олунньу 12 күнүгэр куорат үөрэҕин управлениетын салайааччыта А.К. Семенов эмискэ лиссиэй 1 этээһигэр 17-с оскуоланы киллэрэр туһунан бирикээс таһаарар. Борокуратуура ити сокуоннайа суох бирикээһи көтүрбүтүн кэннэ, “дьукаахтарын” 3-с оскуолаҕа көһөрөллөр. Онтон ыла оскуола дьиэтин былдьыы сатааһын сойуолаһыы жанрыгар майгыннаан барар. Сэргэхтэрин сүтэрээри диэбит курдук, куорат үөрэҕин салалтатын 2019 с. балаҕан ыйын 30 к. быһаарыытынан дьиэ барыта лиссиэйгэ бэриллэр.

Оттон быйыл саас биллибитинэн, сири-буору аннынан үлэ ыытаннар буоллаҕа, МИЗО куоракка баар сорох эбийиэктэрин салайар эксплуатационнай тэхиньиичэскэй хааччыйыы сулууспата (СЭТО) лиссиэйгэ биллэрбэккэ, аллараа этээс хаҥас өттүн 17-с оскуолаҕа биэрэр дуогабар түһэрсэр. 17-с оскуола кэлэн үс маҥнайгы кылааһы киллэрэбин, босхолооҥ диир. Кырачааннары ким таһырдьа анньар үһү, өссө айдаан буоллаҕына хаххаланыахпыт диэн суоттаммыт курдук буолбатах дуо? Куорат үөрэҕин салалтата “биһиги билбэппит, дьиэ сороҕо өрөспүүбүлүкэ бас билиитигэр сылдьар, кинилэр быһаарбыттар” диэн кыра оҕону албынныыр курдук куотуналлар. Итиннэ, мин көрдөхпүнэ, Н.А. Алексеева оскуолатыгар ким эрэ таала кырыыламмытын, чахчы, сойуолаһыы баар курдук. Аны туран, ити толкуйдамматах быһаарыыларынан, эбэтэр соруйан эбитэ дуу, дьиэтэ тиийбэт 17-с оскуоланы лиссиэй дьиэтинэн кэмпиэт курдук ымсыырдан утары туруорбуттара хайа да сиэргэ баппат. Икки оскуоланы охсуһуннара “оонньооһун”, хомойуох иһин, өрөспүүбүлүкэ устуоруйатыгар тахсыбатах бастакы улахан мөкү быһыы. Куһаҕаммыт үтүөҕэ тиэрдибэт, күөрт ыт күлүүтүгэр, эриэн ыт элэгэр барарбыт чуолкай.

Швондердааһын тохтуохтаах

Баҕар, чунуобунньук көрөрүгэр оскуола дьиэтэ кыптыыйынан кырыллар кумааҕы курдук буолуо. Манна быстым, онно биэрдим диэн. Оттон оскуола – тыыннаах организм, бэйэтэ бур-бур буруолаах туспа ыал. Холку ыал – дьоллоох ыал. Оннук ыалга М.Булгаков “Ыт сүрэҕэ” сэһэнигэр кэпсэнэр Швондердааһын майгытынан, хара күүстэринэн туора дьону дьукаах киллэрэллэр. Итинник дьиикэйдик атаҕастанан ньиэрбэтэ сиэммит ыал олоҕо туох аанньа буолуой? Ити Швондердар ньымаларын аныгы “хара риэлтор” бандьыыттар дьонтон дьиэни былдьыыр ньыма оҥостоллорун билэбит. Онон бу айдааннаах дьыала, Н.А. Алексееваттан оскуолатын дьиэтин былдьыыр “рейдердээһиҥҥэ” кубулуйбатар ханнык дииргэ тиийиллэр.

Бу хараҥа дьыала оскуолаҕа дьиэтин биэрэн баран, сорҕотун кэлин төттөрү былдьаабыт диэн Ил Дархан аптарытыатын хаарыйарга суоттаммыт курдук эргийэн тахсан иһэрэ киһини дьиксиннэрэр. Кини сорудаҕынан дьиэ лиссиэйгэ бэриллибит, онтон куорат уонна өрөспүүбүүлүкэ икки ардыгар төттөрү-таары балакыыталанан баран тиһэҕэр, МИЗО-нан, өрөспүүбүлүкэ тэрилтэтинэн былдьатан ылан 17-с оскуолаҕа биэрбит диэн өйдөбүл үөскүүр буолбатах дуо? МИЗО, дьиҥэр, икки сыллааҕыта А.С. Николаев сорудаҕын толорбутун бөҕөргөтөр, чиҥэтэр оннугар ыһа сатыыра букатын өйдөммөт.

Бары билэбит, ССРС норуодунай учуутала М.А. Алексеев тохтообот сойуолаһыы, эккирэтиһии түмүгэр оскуолатыттан уурайарга күһэллибитэ. Бэрт былдьаһааччылар, эккирэтиһээччилэр билигин да сүппэккэ аны атын үтүөлээх ааттаах учууталбытын “сииргэ” холоннулар дуу? Төрөппүт Н.Готовцева фейсбукка “тоҕо мээрийэ наар 17-с оскуола диэки охторуй, биһиги суруктарбытыгар кымаардаан да көрбөтүй?” диэн мээнэҕэ суруйбатаҕа чахчы.

Хомойуох иһин, кэлин куорат уонна өрөспүүбүүлүкэ чунуобунньуктара бүрүкүрээттээн дьон кыһалҕатынан туһанан төттөрү-таары “путбуоллуурунан” наһаа үлүһүйдүлэр. Элбэҕи хаһыспакка, норуокка сүдү суолталаах биир дьыаланы харгыстыы сыталларын холобурдуум. Киин куоракка Айыы итэҕэлин дьиэтин тутуу – саха норуотун бүттүүн ыра санаата. Дьэ, ол дьиэ дьыалата ситэн баран сирин анааһын хаалбыта быйыл кыһыны быһа кыайан быһаарыллыбакка, куорат уонна өрөспүүбүлүкэ чунуобунньуктарын икки ардыгар “тэбиэлиир мээчиктэрэ” буола сылдьар. Норуот итэҕэлин уонна үтүөлээх учууталы, киһи кэлэйиэх, өссө төһө өр тэбиэлииллэр?

Түмүк санаа

Саха норуота үтүөтүн көрдөрбүт үйэлээҕи харыстыыр майгылаах. Куорат да, өрөспүүбүлүкэ да салалтата өр сыллаах ситиһиилээх үлэтинэн норуокка биллэр, ытыктанар Н.А. Алексеева учуутал оскуолатын өр сыллаах ньүдьү-балай иирсээҥҥэ киллэрбэккэ, отуорун алдьаппакка, 2018 с. А.С. Николаевынан олохтоммут, өссө өр ситиһиилээхтик үлэлиир усулуобуйатын төннөрүө диэн эрэнэбит. Н.А.Алексева оскуолатын олоҕо, өрөспүүбүлүкэ иннигэр үтүөтэ сыаналанан, ыал курдук харыстаныллыахтаах. Төрөппүттэр барахсаттар ону ситиһээри пикеттии тахсар буоллахтара.

Владимир СТЕПАНОВ.