«От ыйын 1 күнүгэр буолар Төрүт сокуоҥҥа уларытыыларга хайдах куоластыыбыт?» диэн аҕыс айдаан тахса турар. Бассаапка, соц. ситимнэргэ оргуйа олорор балаһыанньа 2000 с. М.Е. Николаевы былаастан туораппыт бэрэсидьиэн быыбарын саҕанааҕы тыҥааһыннаах быһыыны-майгыны санатар.

Судаарыстыба өстөөҕө буолбатахпыт

Сахалар куоласпыт кыра, онон “тыалы утары силлээн туһа суох, уларытыылары өйүөххэ” диэччилэргэ “мин  көҥүл санаалаахпын, кимиэхэ да хаптаҥнаабаппын” диир дьорҕоотумсуйар дьон иннилэрин биэрбэттэр. Кэлин дьон уларытыылар ис хоһооннорун билэ да сатаабат буоллулар. Куоластааһын Путины 2024 сылга быыбарга киллэрбэт туһугар киирсии хонуутугар кубулуйан эрэр. Кырдьык, биһиги куоласпыт Арассыыйа уопсай быыбарыгар букатын дьайбат. Дьорҕоотумсуйбута буолан “сүүс омукка сүгүрүйүөх кэриэтэ бэргэн буулдьа аһылыга буолбут быдан ордук” диэн тыллаһыы, омос санааҕа дьоруойдааһын курдук. Ол эрээри дойду салалтата ханнык эрэгийиэн хайдах куоластаата, Арассыыйаҕа төһө бэриниилээхтэрий диэн көрөрө чахчы. Утардахпытына, “бу барахсаттар тоҕо маннык куоластаабыттарай, баҕар, харчы көрдөөн буолуо” диэбэттэр, “судаарыстыба өстөөхтөрө буолар сэрэхтээх дьон манна сыталлар эбит” диэн өйдүүллэр. Ол содулугар кэлин норуот, өрөспүүбүлүкэ кэскилин быһыы бардаҕына, “Улуу Кудаҥса курдук улуутумсуйан акаарытык быһыыламмыппыт” диэн кэмсинэн туһа суох буолар.

Устуоруйа тугу кэпсиирий?

Саа-саадах тутан утарсыы кыра норуоту үтүөҕэ тиэрдибэт. Арассыыйа састаабыгар киириини утарбыт саха күүстээх-уохтаах үтүө дьонун сорҕото тэҥэ суох кыргыһыыга охтубуттара. П.В. Ксенофонтов 1927 с. “систиэмэни куттаан норуоппар сойууһунай ыстаатыһы ситиһиэм” дии саныыра. Ол эрээри, Сэбиэскэй былаас күүһүрэн, утары санаалааҕы суох гынар кэмигэр түбэһэн, үгүс элбэх саха бастыҥ дьоно суорума суолламмыттара.

Ол оннугар Арассыыйаҕа киириэхпититтэн “систиэмэ биэрэр кыаҕын толору туһанан норуоппут кэскилигэр үлэлиэхтээхпит” диэн санааны тутуспут саха өйдөөх дьоно норуоттарыгар улахан туһаны аҕалбыттара. 

Ити эркээйини тутуһуу, хайа да былаас буоллун, норуокка быдан көдьүүстээх эбит. Аны туран, ким да хайа да тойоҥҥо хаптаҥнаабат, дьоһунун түһэрбэт. Итини бигэргэтэр холобур, устуоруйаҕа элбэх. 

Дьиҥэр, саха чахчы үчүгэй салайааччылардаах буолан баччаҕа кэлбит омук. Хомойуох иһин, ырыынакка киирии кэмигэр атыыһыттары сибэтиэй оҥостор, кинилэр баар буолан норуот тыыннаах хаалбытын курдук соҥноммут сыыһа өйдөбүл салайааччыларбыт үтүөлэрин күлүктүү сылдьара баар суол. Кинилэр “былыр-былыргыттан хайдах да былаас, быһыы-майгы буоллун, саха норуота үйэлэр тухары бу Орто туруу-бараан дойдуга  баар буолуохтаах!” диэн тосхолу тутуһаллара. Сахалар хаһан да судаарыстыба өстөөҕө буолар суолунан барбатахтара. Кинилэр улахан судаарыстыба иһигэр систиэмэ биэрэр кыаҕын туһанан норуот олоҕун чэпчэтиини, быраабын ситиһиини хорсуннук турууласпыттарын көрүөҕүҥ.

Тыгын сиэнэ Маһарыттан

Сурукка киирбит устуоруйаттан саҕалаатахха, ыраахтааҕы былааһа олохтонуоҕуттан сахалар систиэмэ биэрэр кыаҕынан норуоту быыһыыр, олоҕун чэпчэтэр суолу тутуспуттар. Ол курдук, 1660-63 сс. эргин Нам тойоно Мымах ыраахтааҕыга сахалар судаарыстыбаҕа киирэн бэйэлэрин  салайыналларын туруорсар 104 саха биллэр салайааччылара илии баттааһыннаах сурук ыыппыттара хаалбыт. Ол дьон иһигэр Тыгын сиэнэ Бөҕө Бөдьөкө уола Маһары Бозеков баар эбит. Маһары ити санааны салҕаан, 1676-1677 сс. Москубаҕа сылы быһа айаннаан тиийэн, ыраахтааҕыны көрсүбүтэ. Кини дьорҕоот, хорсун, норуотун туһугар өлөрүн да кэрэйбэт киһи буолара улахан кутталлаах, саха киһитэ урут хаһан да санамматах ыраах айаныгар туруммутугар көстөр.

Ол түмүгэр ыраахтааҕы 1677 с. олунньу 9 күнүгэр тахсыбыт ыйааҕынан, саха салайааччылара судаарыстыба аатыттан суут-дьаһалта сорох боппуруостарын быһаарар бырааптаммыттара. Бу судаарыстыба илиитин тиэрдэн норуоту харыстааһын, сиэрэ суох атаҕастабылы тохтотуу саҕаланыыта этэ. Кинилэр ыраахтааҕыттан дьаһаах хомуйууну хаһаактар халыыр-талыыр икки ардынан ыыталлар, судаарыстыбаҕа төлөнөр нолуоктан уораллар, төлүүр дьону бардамнаан эһиэхтэрин сөп диэн куоһурданан, саха салайааччылара бэйэлэрэ хомуйалларын уонна суут дьыалатын сороҕун  кинилэргэ биэрэри туруорсубуттара. Ол түмүгэр саха тойотторугар 10 сылтан уһаабыт суут дьыалаларын быһаарар көҥүл бэриллибитэ. Кини иккис сырыытын кэннэ ыраахтааҕы дьаһаах хомуйааччылара наһаалыылларын уодьуганныыр, сокуону кэспиттэри буруйдуур ыйааҕы таһаартаран, Саха сиригэр судаарыстыба сокуонун аҕалбыта. Ол иһин Маһары ыраахтааҕы дьаһалтата, хаһаактар куттанар, саллар киһилэрэ буолбут.

Дьокутаат Сыранов

Маһары сиэнэ Соппуруон Сыранов Дьокуускайга бойобуода кэнсэлээрийэтигэр 1767 с. ахсынньы 9 күнүгэр быыбарданан, Екатерина II судаарыстыбаҕа ылыллар сокуоннары ырытарга, миэстэлэртэн туруорсуулары истэргэ анаан тэрийбит Уложеннай хамыыһыйатыгар сахаттан бастакы дьокутаат буолбута. Кинини тиийбитин кэннэ сахалар көс омуктар, онон киллэрбэппит диэн туората сатаабыттара. Онно кини саха ньоҕойун киллэрэн, өйүн, сатабылын күүһүнэн Екатерина II кытта көрсөн, ыраахтааҕы көмөтүнэн хамыыһыйаҕа киирэри ситиспитэ. Сахалар судаарыстыба таһымыгар тылларын тиэрдэр бырааптаммыттара. Кини норуотун иннигэр сүдү эппиэтинэстээҕин өйдөөн, харса-хабыра суох киирсэн кыайбыта өйдөнөр. Дьокутааттаан туруорсан 1769 с. муус устар 26 к. Сенат ыйааҕынан, нуучча сулууспалаахтара (хаһаактар) дьаһааҕы хомуйаллара бобуллубута, саха кинээстэрэ хомуйар бырааптаммыттара. Бу норуоту сиэрэ-суох ыгыыттан-үтүрүйүүттэн быыһаабыта. Холуобунай уонна дьону өлөрүүттэн атын дьыалалары саха кинээстэрэ быһаарар буолбуттара. Улуус кулубалара судаарыстыбаттан официальнай билинии ылбыттара. Кини сахалар кулубаларын (“ыраахтааҕыларын”) талар быраабы ситиспитэ. Ол эрээри, төһө да быыбарга кыайдар, хомойуох иһин, олохтоох нуучча дьаһалтата, быыбарга хотторбут саха хандьыдааттара утаран, хаайылла да сылдьыбыта, тиһэҕэр уурайарга күһэллибитэ.

Сыранов бэйэни салайар быраабы туруорсан сахаларга оҥорбут үтүөтүн, саха прогрессивнай салайааччылара салҕаабыттара. Ол туһунан В.В. Никифоров-Күлүмнүүр “Якутская жизнь” хаһыакка 1908 с. “было положено первое основание якутскому самоуправлению” диэн суруйбут.

Сэһэн Ардьакыап

Судаарыстыбаҕа сахалар туһаларын дакаастыыр, онон кинилэр олохторун чэпчэтэр соруктанан Сэһэн Ардьакыап 1789 с. Екатерина II көрсө Петербурга бара сылдьыбыта. Ол саҕана Арассыыйа Илин Азияҕа, Аляскаҕа тахсарыгар таһаҕас таһыытыгар сахалартан сылгыны ылаллара, дьону үлэлэтэллэрэ. Манна сокуон суоҕунан туһанан, дьону олус атаҕастыыр буолбуттара. Ордук атыыһыттар сиэрэ-суох быһыыланаллара, харчыларын да төлөөбөт эбиттэр. Суругунан үҥсэ сатаан баран, Сэһэн Ардьакыап суута-сокуона суох халабыры тохтотоору “Сахалар тустарынан былаанын” суруйан ыраахтааҕыга айанаабыта. Петербурга тиийэн Сенакка сахалар биир кулубаланалларын, саха салайааччыларын дворяннары кытта тэҥниир быраабы, сахалары дьаам үлэтиттэн босхолууру, сууту-сокуону көрөр ыспыраабынньыктары сахалыы билэр дьонтон талары, сахаларга оскуола арыйары, сахаларга сири бас билиигэ биэрэри “на вечно владение тому, кто оное сначала обработал” уо.д.а. туруорсубута. Ону Сенат ылымматаҕар, эмиэ норуотун туһугар үрдүк эппиэтинэһин өйдөөн, өр кэтэһэн, хорсун санаатынан Екатерина II кытта көрсүбүтэ. Кини ыраахтааҕы чунуобунньуктара нолуокка киирбиттэн уораллар, онон түһээн, нолуок хомуурун чиэһинэй саха салайааччыларыгар биэрэр, сахалары сиэрэ суох атаҕастаабакка судаарыстыба үлэтигэр тардар судаарыстыбаҕа улахан барыстаах диэн кэпсээн, былаанын сороҕун ыраахтааҕы көмөтүнэн судаарыстыба ылынарын,  ол иһигэр сахалар бэйэлэрэ салайааччыланалларын ситиспитэ.

Егор Дмитриевич Николаев

Өрөбөлүүссүйэҕэ диэри саха урукку салайааччылара систиэмэ биэрэр кыаҕынан норуоттарын көмүскээн кэлбиттэрин биир чаҕылхай туоһута Боотуруускай улууһун эдэр кулубата  Е.Д. Николаев ыраахтааҕы былааһыгар суруйбут «Записка о современном положении Якутского края» диэн суруга буолар. Бу суругунан  эмиэ саха куттамсаҕа суох, хоодуот, дьорҕоот салайааччыта саха норуотугар улахан алдьархайы таһаарбыт холуобунай буруйдаахтары, баппат дьону Саха сиригэр сыылкаҕа ыытыыны тохтоппута. Норуокка улахан суолталаммыт бу сурук киэҥ араҥаҕа билигин улаханнык биллибэтэ хомолтолоох. Дьиҥэр, бу – саха улахан судаарыстыба чааһа буолан олорон, систиэмэ биэрэр кыаҕынан  бэйэтин көмүскэниитин ситиһиилээх дьыалата. Николаев 1883 с. бэс ыйын 21 күнүгэр (ыһыах күн) Александр III коронациятыгар талыллан бара сылдьан, суругун ис дьыала миниистирэ Д.А. Толстойга туттарбыта. Онно кини бэйэтин сахалар улахан судаарыстыба иһигэр бэйэлэрин бэйэлэрэ салайынар бырааптаналларын ситиһэр охсуһууларын салгыырын ыйбыта. Олохтоох бэйэни салайыныы, Саха сирин социальнай-экэнэмиичэскэй өттүнэн сайыннарыы судаарыстыбаҕа туһатын, сыылкаҕа холуобунай буруйдаахтары ыыппат курдук туруорсубута. Бука, сэрэйдэххэ, Өксөкүлээх национальнай интэлигиэнсийэҕэ суруга үөскүүрүгэр Николаевтаах сахпыт санаалара норуокка киэҥник тарҕаммыта олук буолбут буолуон сөп. 

Николаев сыылканы тохтотууну салгыы 1885 с. Илин Сибиир генерал-күбүрүнээтэрэ А.П. Игнатьевка туруорсубута. Игнатьев  тус бэйэтэ үөрэтэн баран, Николаевы өйөөн, 1887 с. салгыы туруорсан, Миниистирдэр кэбиниэттэрэ сыылканы аҕыйатар уурааҕы ылбыта. 1900 с. Сибииргэ холуобунай буруйдаахтары сыылкаҕа ыытыы тохтотуллан, Уралтан илин диэки сайдыы цивилизованнай көрүҥэ олохтонор төрдө ууруллубута.

Судаарыстыбаннас кэмэ

Саха норуотун үйэлэргэ баҕарбыт улахан судаарыстыба иһинэн бэйэтин бэйэтэ салайар баҕата 1922 с. Саха АССР тэриллэн судаарыстыбаннас ылбыппытыгар ситиһиллибитэ. Ити улуу кыаҕы Гражданскай сэрии саҕанааҕы балаһыанньаҕа М.К. Аммосов, П.А. Ойуунускай, И.Н. Барахов уо.д.а. улуу дьоммут эмиэ систиэмэ биэрэр кыаҕын – Ленин национальнай бэлиитикэтин толору туһанан ситиспиттэрэ. Систиэмэ биэрэр кыаҕын туһанан И.Н. Винокуров сэрии кэмигэр норуотун быыһаабыта.

2022 сылга өрөспүүбүлүкэ 100 сылын бэлиэтиир ыйааҕы В.Путин таһаарбыта. Арай кэлэ сырыттын? Үөрүү-көтүү, махтаныы бөҕө буоларбыт биллэр.

Сэбиэскэй кэмҥэ элбэх ситиһиилээх, аатырбыт миллионер сопхуостар бааллара. С.Г. Жирков, И.В. Николаев, Социалистическай Үлэ Дьоруойа В.М. Кладкин, С.В. Сивцев, П.П. Федорова курдук дьоннорун-сэргэлэрин олохторун таһымын систиэмэ биэрэр кыаҕын толору туһанан үрдэппит, тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар сөҕүмэр ситиһиилэммит дириэктэрдэр бэйэлэрин кэмнэригэр номох буолбуттара.

М.Е. Николаев 1991 с. эмиэ систиэмэ биэрэр кыаҕынан өрөспүүбүүлүкэни аныгы сайдыы саҥа суолугар киллэрбитэ. Ол түмүгэр, бу кэлиҥҥи 30-ча сыл сир баайын хостооһунтан элбэх үп киирэн, бүддьүөттэнэн бэйэбитин көрүнэн олоробут. Итини сэргэ судаарыстыба бырагыраамаларыгар көрүллэр үпкэ тиксэбит.

Ыарахан кэми туоруур күлүүс

Төрүт сокуону уларытыы, бастатан туран, дьону атаҕастаары буолбакка, аан дойдуга балаһыанньа олус уустугурбут кэмигэр “Ким Арассыыйа туһугар” диэн ис хоһоонноох ыытыллар курдук. Арассыыйа баар эбэтэр суох буолар боппуруоһа да турара чахчы  быһыылаах. Онон бары уларытыылартан В.Путин 2036 с. диэри былааска хаалаары  оҥостор диэн уорбалааһыны ойо тутан ылан утарыы  мөккүөрдээх. 2024 с. тиийиэххэ наада эбэтэр кини ол быыбарга хотторон да хаалыан эмиэ сөп.

Онон сыта-тура, төрүт былыргыттан норуот устуоруйатын да көрдөххө, “уларытыылары утары куоластаан чиэскин-суобаскын атыылаабаккын” диэн ыҥырыылары халтай батыһыы үтүөҕэ тиэрдиэ суоҕа. Биир дойдуга судаарыстыбаттан туһана олорон, дойду салалтатын өстөөх курдук тыллаһар сыыһата чахчы. Аны туран, Кириэмилгэ күн күөрэйиэҕиттэн “сахалары хайдах кэһэтэбит” диэн хара санаалаах уһуктубаттара чахчы.

Ол кэриэтэ, Ил Дархаҥҥа көмө буолан, систиэмэ биэрэр кыаҕын туһанан, бүгүҥҥү олохпутугар туһалааҕы ситиһэрбит ордук. Холобур, быйыл бүддьүөт олох ыарахан турукка киирэр туруктаах. Тоҕотун аан дойдуну аймаабыт хамсык быһаарар. Оттон  АЛРОСА алмааһа Путин сорудаҕынан 1 млрд дуоллар Гохраҥҥа атыыланарын ситистэхпитинэ, быйылгы кыстыгы этэҥҥэ туоруурга көмөлөөх ботуччу үп нолуоктанан кэлиэ.

Төһө да кириисис буоллар, дьон олоҕор улахан суолталаах кардиология, онкология балыыһаларын туттарыы, тимир суол муостатын уо.д.а. тутуулары үбүлээһини хойутаппакка оҥотторуу олохпутугар суолтатын бэйэҕит билэҕит. Сахалар былыр-былыргыттан Уһук Илиҥҥэ судаарыстыба бэриниилээх тирэҕэ буолаллар диэн өссө төгүл бигэргэттэхпитинэ, атын да олохпутун сайыннарар бырайыактар түргэнник хамсыахтара. Саха бэрт былыргыттан тутуспут, систиэмэ биэрэр кыаҕын толору туһанан сайдар суолуттан туоруурбут улахан сыыһатын бэйэҕит өйдүүгүт.

Владимир Степанов.