2010-2019 сылларга Бүлүү улууһа “АЛРОСА” аахсыйатын дивидениттэн 2 млрд 616 мөл. солк. ылбыт. Онуоха кэлбит үп 79%-на, о.э. 2 млрд 67 мөл. солк., 2017-2019 сс. төлөбүр эбит. Тоҕо диэтэххэ, бу сылларга “АЛРОСА” экэниэмикэҕэ көрдөрүүтэ үрдээбитин суотугар дивиденд да эбиллибит.
Улуус баһылыга Сергей Винокуров эппитинэн, кэнники үс сылга Бүлүү улууһугар кэлбит дивиденд кээмэйэ, кырата, улуус биир сыллааҕы бүддьүөтүгэр тэҥ сыһа.
Мантан салгыы биһиги дивидентэн кэлэр үп-харчы ханна туттуллубутун уонна туттулларын туһунан сиһилии улуус баһылыга Сергей Винокуровтыын кэпсэтэбит.
– Сергей Николаевич, улуускутугар дивиденд үбэ хайдах, туохха туттулларын билиһиннэрбэккин ээ?
– Биир бастакынан дивиденд үбүн суотугар социальнай эбийиэктэр, доруобуйа харыстабылын тутууларын ыытыы, социальнай-экэнэмиичэскэй уонна экология боппуруостарын быһаарыы оҥоһуллар, тыа хаһаайыстыбатын өйүүргэ туттуллар. “Алмаастаах түөлбэлэр” социальнай-экэнэмиичэскэй уонна экологическай сайдыыларын кэнсиэпсийэтигэр олоҕуран, АЛРОСА дивиденин 90 %-на инвестиционнай хайысхалаах ороскуокка барар. Холобур, 2 оскуола, 5 оҕо саадын тутуутугар холбоон, 307 мөл. солк. туттуллубута, ИЖС сирин оҥорууга (уот, гаас уо.д.а.) уопсайа 30 мөл. солк. үлэ барда. Бүлүү куоракка култуура дыбарыаһын тутууга – 342 мөл. солк.; «Хаарбах уонна сууллар туруктаах олорор дьиэттэн көһөрүү» бырагырааматыгар – 320 мөл. солк.; Бүлүү эбэ анараа өттүнээҕи нэһилиэктэригэр оптоволокно лииньийэтин өҥөтүгэр холбуурга – 28 мөл. солк. уо.да. Бу барыта – олох хаачыстыбатын тупсарыыга туһуланар.
– Социальнай эбийиэктэри этэр буоллахха, бу сылларга ханныктары туттардыгыт?
– Сүрүннэрин ааттаатахха, 2011 с. Тиэрбэскэ тутуллубут оскуола успуорт саалата, 2013 с. Бүлүүгэ үлэҕэ киирбит “Олоҥхо дьиэтэ”, ону тэҥэ 2014-2018 сылларга 50-нуу миэстэлээх оҕо саадтара Чинэкэҕэ, Күүлэкээҥҥэ, Илбэҥэҕэ уонна Лөкөчөөҥҥо тутуллубуттара. Өкүндүгэ 2016 с. 60 оҕо үөрэнэригэр суоттаммыт оскуола тутуллубута. Ону таһынан дивиденд үбүгэр “Олоҥхо ыһыаҕа – 2017» эбийиэктэрэ дьэндэйбиттэрэ. 2018 с. Сыдыбылга Элбэх хайысхалаах култуура уонна успуорт эбийиэгэ, нэһилиэктэрбитигэр барыта холбоон 6 кулууп дьиэтэ, 6 успуорт былаһаакката баар буолбута. Былырыын өссө 2 кулууп эбилиннэ. Ону сэргэ үс нэһилиэккэ кулууп дьиэни туттарарга ПИР уонна ПСД докумуоннарын оҥоттордубут, Күбэйиҥдэҕэ 50 миэстэлээх оҕо саадын, Уһун сэлиэнньэтигэр – 150 миэстэлээх оскуола тутуута саҕаланна. 2019 сыллааҕы бырайыактары этэр буоллахха, тыа территорияларын кэлимник сайыннарыы федеральнай бырагырааматыгар бырайыак оҥорон киллэрии үтүө өрүттээҕин көрдөрдө. Оттон ол АЛРОСА дивиденд төлүүрүн көмөтүнэн кыаллар.
Быйыл дивиденд үбүн суотугар тутуллан бүтэн эрэр икки эбийиэктээхпит: Бүлүү куоракка – култуура дыбарыаһа уонна Тааһаҕарга – 100 миэстэлээх оскуола. Бу икки тутууну бу күһүн үлэҕэ киллэриэхтээхпит.
Кэнники сыллар биир сытыы тиэмэлэрэ – бөх боппуруоһа. Ол быһыытынан, дивиденд үбүттэн Бүлүү к. уонна Кыһыл Сыырга ТКО-ҕа анаан контейнер былаһааккаларын оҥортордубут, ону тэҥэ Бүлүүгэ “мусоровоз” атыылаһылынна.
Нэһилиэнньэ доруобуйатын уонна олох хаачыстыбатын тупсарарга туһаайан, 26 мөл. солк. көмпүүтэр томограбын ылан, оройуон балыыһатыгар биэрдибит. Бу, мин санаабар, нэһилиэнньэ доруобуйатыгар суолтата сүҥкэн. Ону таһынан дивиденд үбүттэн “Мин Сахам сирэ XXI үйэҕэ” диэн судаарыстыбаннай уонна олохтоох көҕүлээһиннэри өйүүр бырагыраамаларга кыттыгас үбүлээһини оҥорбуппут.
– Бүлүү сүнньүнээҕи улуустарга баар кыһалҕаҕа тохтоотоххо, бу кэм устата эһиги улуускутугар ууну ыраастыыр тутуулар, нэһилиэктэргэ уу мунньуллар сирдэрэ тутулуннулар дуу?
– 2017 с. дивиденд суотугар Тиэрбэс сэлиэнньэтигэр дьоҕус уу турбатын тутууга кыттыгас үбүлээһин көрүллүбүтэ. 2019 с. “2019-2024 сс. Бүлүү бөлөх улуустары уунан хааччыйар тиһиги сайыннарыы” бырагырааматын иһинэн, Балаҕаччыга ууну ыраастыыр ыстаансыйа атыылаһалларыгар үп көрүллүбүтэ, 10 муниципальнай тэриллии уу таһар массыыналаммыта. Күн бүгүн оройуон киинигэр биир муҥутуур тыын суолталаах боппуруос – Бүлүүгэ иһэр ууга анаан, ууну ыраастыыр тутуу бырайыагын оҥорторуу буолар.
– Нэһилиэнньэ олоҕор тутаах суолталаах ханнык тэрээһиннэри дивиденд үбүн суотугар тэрийэн ыыттыгыт, ыытаҕытый?
– Бэлиэ суолталаах тэрээһиннэртэн биирдэстэрэ 2017 с. буолбут Олоҥхо ыһыаҕа буолар. Онно анаан “Хомустаах” диэн култуура-этнография холбоһуга тутуллубута. Киэҥ хабааннаах тэрээһин үрдүк таһымҥа ааспыта. Ону таһынан хас сыл аайы Бүлүү оройуонун муниципальнай бырагыраамалара дивиденд төлөбүрүнэн үбүлэнэллэр, ол иһигэр духуобунас -култуура сайдыыта уонна физическэй култуура уонна успуор бырагыраамалара бааллар.
Хас сыл аайы Бүлүү улууһун Айылҕа харыстабылыгар иниспиэксийэтин кытта экологияҕа сыһыаннаах араас аахсыйаларын, куонкурустарын ыытабыт. Холобур, ордук тарҕаммыттара -- «Айылҕа уонна биһиги», «Күөх ойуур», «Күөх кур», «Ыраас кытыл» уонна «Экология тиэргэнтэн саҕаланар” диэннэр.
– Дивиденд суотугар нэһилиэктэргэ анаан тэриллэр улуустааҕы куонкурус бырагыраамалара эбэтэр бырайыактара бааллар дуу?
– Бааллар, холобур, 2013 с. саҕалаан оройуон муниципальнай тэриллиилэрин ортотугар нэһилиэги сайыннарыыга көҕүлүүр «Сайдыы-түмсүү бастыҥ түөлбэтэ» диэн куоталаһыы баар. Кыайыылаахтарга үбүнэн грант ананар.
Ол курдук, 2019 с. саҕалаан улуус таһымнаах олохтоох көҕүлээһиннэрин өйүүр куонкурус баар. Усулуобуйа быһыытынан, нэһилиэк талан ылбыт бырайыагын олоххо киллэрэргэ 1-дии мөл. солк. ананар.
Тулалыыр эйгэ харыстыбалын чэрчитинэн, кытаанах бөҕү мунньар миэстэни оҥоруу тэрээһиннэрэ, олохтоох таһымнаах “Тымтайдаах” айылҕа харыстанар резерватын көрүү-харайыы тэрээһиннэрэ буолаллар. Эдэр ыал дьиэ туттарыгар, атыылаһарыгар көмө быһыытынан саҥа кыбартаалларга гааһы, уоту тардыыга, кэтэх дьиэ түөлбэтин киин сылытыы тиһигэр холбооһун, бөһүөлэк иһинээҕи суоллары көрүү-истии уонна муниципальнай суоллары, тутуу, өрөмүөннээһиҥҥэ уо.д.а. диэн, субсидия көрүллэр.
– Икки кэнники сыллааҕы дивиденд үбүн туохха туһанар былааннааххытый?
– Ити чааһыгар биһиги хайыы үйэ эбэһээтэлистибэлээх олоробут. Ол курдук, билигин “Тыа сирин территорияларын кэлимник сайыннарыы” федеральнай бырагырааманан Уһун сэлиэнньэтигэр -- оскуола, Күбэйиҥдэҕэ – оҕо саада, Бүлүүгэ култуура дыбарыаһа тутулла турар. Онно улуус кыттыгас үбүлээһини көрүөх буолбуппут. Оттон саҥа тэрээһиннэри этэр буоллахха, 2020 сылга Кыргыдайга оскуола иннинээҕи үөрэхтээһиннээх оскуола, кытаанах бөх полигонун тутуу бырайыага, Бүлүүгэ 990 миэстэлээх оскуола бырайыага, Тыымпыга – 50 миэстэлээх дьыссаат, Хаҕыҥҥа – 80 үөрэнээччигэ суоттаммыт оскуола, Кыһыл Сыырга – эдэр исписэлиистэргэ анаан, 4 кыбартыыралаах олорор дьиэ бырайыактара оҥоһуллуохтаах. Быһата, биһиги дивидентэн киирэр үбү инбэстииссийэҕэ – социальнай эбийиэктэри тутууга ыытабыт.
– Хампаанньа дивидени төлөбүрүн таһынан улууска атын көмөнү оҥорор дуо?
– Хампаанньаттан эбии өйөбүлэ суох хайдах да табыллыбаппыт. Дивидени таһынан алмаас хампаанньатын кытта бииргэ үлэлэһии сөбүлэҥэ түһэрсиллэр. Ол Сөбүлэҥ чэрчитинэн оройуон социальнай соруктарын толорууга үп ананар, ол көмө улууска суолталаах тэрээһиннэргэ, эдэр исписэлиистэри өйүүргэ, киин сир үрдүк уонна орто үөрэҕэр үөрэнэр устудьуоннарга истипиэндийэ быһыытынан, тулаайах, төрөппүт көрүүтэ-истиитэ суох хаалбыт оҕолорго сайыҥҥы сынньалаҥы хааччыйыыга, инбэлиит уонна олох уустук балаһыанньатыгар түбэспит оҕолорго бэриллэр Саҥа дьыллааҕы бэлэххэ уо.д.а. туттуллар.
– АЛРОСАны кытта биир эмэ кыттыгас тэрэһиннээххит, бырайыактааххыт, куонкурустааххыт дуу?
– АЛРОСА ыһыах, ат сүүрдүүтүн уонна араас үөрэхтээһин тэрээһиннэригэр куруутун да успуонсардыыр.
– Былырыын, бэс ыйыгар, Мииринэйгэ Инвестфорум буолта. Онно алмаастаах улуустар сайдыыларын Кэнсиэпсийэтэ бигэргэммитэ. Ити туһунан сиһилии кэпсии түспэккин ээ, эһиги улуускутугар ити хайдах дьайыай?
– 2019 с. сайыныгар Мииринэйгэ ыытыллыбыт «Саха сирин арҕаа эҥээрэ – саҥа кыахтар» диэн инбэстииссийэ форумугар “алмаастаах түөлбэлэр” социальнай-экэнэмиичэскэй уонна экологическай сайдыыларын Кэнсиэпсийэтэ оҥоһуллубута. Ол онно эмиэ тутаах сыла-сорук – алмаастаах улуустар сайдыыларын тэтимирдии буолбута, ол гынан барын улахан уларыйыылар киирбиттэрэ. Онтон биирдэстэрэ – “АЛРОСА” АХ аахсыйатыттан киирэр дивидентэн ураты эбии үбүлээһини оҥоруу уонна ол бэрээдэгэ бигэргэммитэ, ол – Ньурбатааҕы алмаас саппаастаах сир лиссиэнсийэҕэ сөбүлэҥин чэрчитинэн бэриллэр үбэ буолар.
Саҥа кэнсиэпсийэ дивиденд үбүн 40 %-нын муниципальнай оройуон үөрэхтээһин, култуура, успуорт тэрилтэлэрин материальнай-тэхиниичэскэй кыаҕын тупсарыыга, урбааны, тыа хаһаайыстыбатын табаары оҥорооччуларын өйүүргэ, сибээс уонна Интэриниэт өҥөтүн оҥоруу хаачыстыбатын тупсарыыга ыытар кыаҕы биэрэр. Улуус дивиденд үбүн хас биирдии солкуобайын көдьүүстээхтик ороскуоттуурга кыһаллар холобурдарыттан сороҕун билиһиннэрдим. Холобур, Бүлүү улууһа тыыл бэтэрээннэрин олорор дьиэнэн хааччыйар, бүдьдьүөт үлэһиттэрин хамнаһын үрдэтэр, тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга үбүлүүр. Төрүт дьарык – Бүлүү улууһун экэниэмикэтин биир тутаах салаата буолар. Ол да курдук, тыа хаһаайыстыбатыгар улуус сыллата 150-тан тахса мөлүйүөнү көрөр. Оттон кэнники сылларга уу турбатын тардыы, суол-иис, уулуссаны сырдатыы, территориялары тупсаҕай оҥоруу курдук хайысхаларга сыл аайы улуус дивиденд үбүттэн нэһилиэктэргэ 293 мөл. солк. көрөр. Нэ-һилиэктэри суол ситимниир, бу суолу тутуу, өрөмүөннээһин кэккэ өлүүскэтэ дивидентэн киирэр үпкэ оҥоһуллар. Улуус үрдүнэн баара эрэ аҕыйах эбийиэк өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн үбүлэнэр, уоннааҕыта – АЛРОСА аахсыйатын дивиденин үбүттэн. Уонна бу үп социальнай инбэстииссийэҕэ угуллар: оскуола уонна дьыссаат, култуура уонна успуорт тутууларыгар. Сергей Николаевич этэринэн, кэлэр кэскил туһугар алмаас дивиденин ороскуоттуур хайысхалар сүрүн буолуохтаахтар.
Андрей ШИЛОВ суруйуутун Лоһуура тылбаастаата.
