Тэрилтэлэр уопсай туһаныыга баар хаарбах тутууларын ахсаанын аҕыйатыы; оскуола иннинээҕи саастаах оҕолор тэрилтэлэригэр 3-тэн 7-гэр диэри саастаах оҕо 100 бырыһыанын хабыыны хааччыйыы; хаарбах уонна сууллар кутталлаах дьиэлэртэн олохтоохтору көһөрүү; ууну ыраастыыр тутуулары тутуу; нэһилиэнньэлээх пууннар икки ардыларыгар тырааныспар хааччаҕа суох сылдьыытын хааччыйыы, энергетическэй өттүнэн куттал суох буолуутун туһугар социальнай инфраструктураны сайыннарыы, хомунаалынай инфраструктура эрэллээх буолуутун ситиһии, экология туругун тупсарыы. Бу ыйыллыбыт нэһилиэнньэ олоҕор-дьаһаҕар ураты суолталаах хайысхалларга “АЛРОСА” АХ аахсыйатын дивидениттэн киирэр үп-харчы олоччу Сунтаар улууһун бүддьүөтүгэр угуллан, тус сыаллаахтык ороскуоттанар.
« Туох баар кэлэр дивиденд барыта чопчу ааҕыллан-суоттанан, Алмаастаах түөлбэ улуустара социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыларын кэнсиэпсийэтигэр олоҕуран, ороскуоттанар. Бу үбү-харчыны, сорохтор сыыһа өйдүүллэрин курдук, ханна баҕардыҥ да туһанан барар табыллыбат», – диэн дивиденд туһунан Сунтаар улууһун баһылыга Анатолий Григорьев быһаарар.
Сунтаар улууһа – “алмаастаах түөлбэ” диэн ааттанар, алмаас хампаанньатын аахсыйатын бас билэр өрөспүүбүлүкэ аҕыс улууһуттан биирдэстэрэ. Улууска дивидендэн кэлэр үгүөрү үп хайдах ороскуоттанар эбитий? Билсиэҕиҥ.
ҮӨРЭҔИРИИ ТИҺИГЭР
2010 -2018 сылларга Сунтаа улууһа төһүү болҕомтону үөрэхтээһин эйгэтигэр туһаайбыта. Ол быһыытынан, Сунтаар сэлиэнньэтигэр 80 оҕо сылдьарыгар сөптөөх оҕо саадыгар анаан, дьиэ атыыласпыттар, дьыссааты сылытарга анаан, эбиитин хочуолунай тутан дьэндэппиттэр.
Күндэйэ уонна Тойбохой сэлиэнньэтигэр оҕо саадтарын бырайыактыыр-изыскательнай үлэлэрин ыыттарбыттар. Онно тирэҕирэн, Күндэйэҕэ 50 миэстэлээх оҕо саада тутуллубут. Тутуу кыттыгас үбүлээһинэ “Мин Сахам сирэ XXI үйэҕэ” үтүө дьыала хамсааһынын чэрчитинэн оҥоһуллубут. Оттон Тойбохойго 140 оҕо сылдьарыгар сөптөөх оҕо саадын туппуттар. Ону таһынан 50-нуу миэстэлээх оҕо уһуйааннара Аллыҥаҕа уонна Түбэй Дьаархаҥҥа баар буолбуттар.
2017 сылтан саҕалаан Саха сиригэр күүскэ тэнийбит судаарыстыба уонна чааһынай бииргэ үлэлэһии (партнерство, ГЧП) өрөспүүбүлүкэ элбэх олохтооҕун үгүс кыһалҕатын быһаарыыга биир сонун уонна көдьүүстээх ньыма буолла. АЛРОСА дивиденэ уонна “Сунтаар улууһа” Муниципальнай тэриллии субсиядиятынан 240 миэстэлээх оҕо саадын тутуу бырайыактыыр-изыскательнай үлэтэ ыытыллан, тутуу бастакы сыбаайата 2016 сыл бэс ыйыгар түһэриллэрэ ситиһиллибитэ. Тутууну түмүктэниэхтээх болдьоҕун бүтүн сыл аҥаарын иннинэ урутаан туттарбыттара. Ол түмүгэр 2017 сыл балаҕан ыйын 23 күнүгэр “Ньургуһун” дьыссаат оҕолору көрсөргө бэлэм буолбута.
Төрөппүттэр үгэскэ кубулуйбут үөрэхтээһин тиһигин “Оҕо саада – Оскуола, Институт” диэн өйдүүр. Ол гынан баран бэрт аҕыйах киһи оҕо олоҕун бастакы уонна иккис түһүмэҕин дьүөрэлиир структура баарын билэр. Ол тугуй? Оскуола-дьыссаат, бу тэрилтэҕэ төрөппүт син эмиэ дьыссаакка курдук, оҕотун сарсыарда аҕалан туттарар, киэһэтин ылар. Оҕо кыра сааһыгар бу оскуола-дьыссаат олус табыгастаах, үгэс буолбут оҕо саадыттан улахан уратыта суох. Быраабыла курдук, оскуола-дьыссаат” күн тахсыаҕыттан күн киириэр диэри”, ол эбэтэр сарсыарда 8 ч киэһэ 8 чааска диэри үлэлиир. Онон төрөппүт ханнык баҕарар кыраапыктаах үлэҕэ үлэлиир кыахтанар. Оҕо бу тэрилтэҕэ сылдьан, үүнэр-сайдар, оскуолаҕа бэлэмнэнэр. Ити курдук, улууска үөрэхтээһин икки итинник тэрилтэтэТуойдаах нэһилиэгэр (35 миэстэлээх) уонна Кэппэндээйигэ (15 миэстэлээх) тутуллан киирбитэ.
Үөрэхтээһин иккис түһүмэҕэ – оскуола. Ол курдук, дивиденд үбүгэр улууска 4 саҥа оскуола үлэҕэ киирдэ: Уһун Күөлгэ – 80, Маар күөлгэ – 60, Кириэстээххэ – 120 уонна оройуон киинигэр, Сунтаарга -- 450 миэстэлээхтэр. Маар Күөл оскуолатыгар өссө успуорт саалатын тутуута үбүлэммитэ.
Дивиденд үбүттэн оскуолаларын өрөмүөннүүргэ кыттыгас үбүлээһин “Аллыҥа орто оскуолата”, “Түбэй Дьаархан орто оскуолата”, “Сунтаар А.П. Павлов аатынан 1-кы нүөмэрдээх оскуолата”, “Бордоҥ орто оскуолата” уонна “Сунтаардааҕы гимназия” МБОУ-ларга көрүллүбүтэ. Ону таһынан В.Г. Акимов аатынан Бүлүүчээн интэринээт-лиссиэйигэр гараас тутулларыгар кыттыгас үбүлээһин оҥоһуллубута.
– Анатолий Васильевич, Саха сиригэр култуураҕа уонна успуорка ураты болҕомто ууруллар. Эһиги улуускутугар ханнык бырайыактары олоххо киллэрдигит?
– Бырайыактыыр-изыскательнай үлэ Элгээйи түмэлигэр уонна Дьаархан сэлиэнньэтин култуура-успуорт холбоһугар ыытыллыбыттара. Элгээйитээҕи “Б.Н. Андреев аатынан Айылҕа түмэлин быыстапкалыыр саалатыгар” бырайыактыыр-симиэтэ докумуонугар көннөрүү киллэриллибитэ. Сунтаар сэлиэнньэтин олохтоохторугар 25 миэстэлээх бассыайын бырайыактаах-симиэтэтэ оҥоһуллан, тутуу үлэтэ саҕаланан турар.
Аны АЛРОСА аахсыйатын дивиденин үбүгэр Сунтаарга, Илимнииргэ уонна шеяҕа култуура-успуорт холбоһуктара тутуллубуттара. Тойбохойго – 120 миэстэлээх элбэх хайысхалаах социальнай-култуурунай киин, Устьеҕа, Кутанаҕа уонна Сардаҥаҕа эмиэ элбэх хайысхалаах киин үлэҕэ киирбиттэрэ. Кириэстээххэ – успуорт саалата, оттон Хордоҕойго успуорт-чэбдигирдии хайысхалаах холбоһук тутуллубута.
Култуура уонна духуобунас өттүн этэр буоллахха, Элгээйигэ – Айылҕа түмэлин төрүттээбит Б.Н. Андреевка пааматынньык, Сунтаарга – “Байыаннай албан аат болуоссата” эбийиэк, оройуоннааҕы бибилэтиэкэ дьиэтин тутуутугар уонна Духуобунас киинигэр анаан тутуллубут эбийиэги атыылаһарга үп анаммыта.
– Биһиги Мииринэйдээҕи кэрэспэдьиэммит алмаастаах түөлбэ атын оройуоннарын эмиэ суруйар, кини онно суол-иис, эбэни туоруур муоста боппуруоһугар бэлиэ болҕомтотун уурар. Тырааныспар хааччаҕа суох сырыытын хааччыйыы – балай эмэ тыын суолталаах тиэмэ. Бу өттүгэр тугу этиэххин сөбүй?
– Кыттыгас үбүлээһин чэрчитинэн АЛРОСА дивиденин үбүттэн тутуллубут “Сунтаан – Туойдаах” суолун тутууну, “Кириэстээх – Хордоҕой муниципальнай массыына суолун 38 км-тан 49 км диэри кэрчигин өрөмүөннэммитин уонна онтон салгыы “Кириэстээх – Хордоҕой” суолун тутууну, ону таһынан Сунтаар суолларын бетонунан бүрүйэр үлэни бэлиэтиэхпин сөп.
«2019-2024 с. Бүлүү сүнньүнээҕи улуустары уунан хааччыйыы тиһигин сайыннарыы»
Итинник ааттаах СӨ Бырабыыталыстыбата уонна “АЛРОСА” АХ (ПАО) кыттыгас бырагыраамаларын чэрчитинэн, алмаастаах түөлбэ 14 нэһилиэгэр ууну ыраастыыр саҥа ыстаансыйа тутуллуохтаах. Тустаах бырагыраама “АЛРОСА” баҕа өртүнэн көмөтүн чэрчитинэн “Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондатын” нөҥүө уонна муниципальнай тэриллиилэр бүддьүөттэрин уонна бүддьүөтү таһынан источниктартан үбүлэнэр. Ол курдук, Сунтаар улууһугар 2019 сылга ити бырагырааманан көрүллүбүт үбүлээһин 104 мөл. солк. буолбута. Итинтэн “Үүнэр көлүөнэ пуондатын”нөҥүө алмаас хампаанньата 74.3 мөл. солк. ыытан турар.
2020 с. Кириэстээххэ, Сардаҥаҕа, Устьеҕа, Күндэйэҕэ уонна Элгээйигэ ууну ыраастыыр ыстаансыйаны үлэлэтэргэ бэлэм оҥоруу үлэтэ ыытыллар. Уу ыраастыыр ыстаансыйа Хордоҕойго уонна Туойдаахха туруоруллубут. Бу маны “АЛРОСА” АХ уонна МТ уонна бүддьүөтү тас өттүнэн источниктан үбүлээн, олоххо киллэрбиттэр. Бүлүү бөлөх улуустар олохтоохторун быстарыга суох суох уунан хааччыйыы бырагырааматын иһинэн Наахара, Илимниир нэһилиэктэрэ саҥа уу таһар массыыналаммыттар.
– Дивидени таһынан АЛРОСА өссө туох өйөбүлү оҥороруй?
– Эрэгийиэни сайыннарыы Бырагырааматын чэрчитинэн, оройуон бүддьүөтүгэр АЛРОСА үп угар. 2015 с. саҕалаан, итинник көмө суумата 75 мөл. солк. тэҥнэспит, бу үп инвестицията суох хайысхаҕа туттуллубута. Ол курдук, алмаас хампаанньатын көмө үбүн суотугар 2015-2021 сылга үлэлиир муниципальнай бырагыраамалары үбүлүүбүт. О.и. «Сунтаар улууһа” МТ-га тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы уонна тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын, сырьетун уонна аһын-үөлүн сайыннарыы”, «Физическэй култуураны уонна успуорду сайыннарыы», «Сунтаар улууһугар култуураны сайыннарыы», «Сунтаар улууһугар үөрэхтээһини сайыннарыы», «Сунтаар улууһугар социальнай өйөбүл уонна ыал бэлиитикэтэ» уонна «Урбааны сайыннарыы» киирсэллэр.
Ону таһынан ити көмө үп маннык наадаҕы ыытыллан турар:
- 2014 с. “Улуустааҕы “Олоҥхо” этнокултуура киинэ” МБУ-га – 8,6 мөл. Солк., Сунтаар сэлиэнньэтигэр хочуолунай саахалын туоратыыга – 1,3 мөл. тахса солк.;
- 2015-2017 сс. “Саха сиригэр алмаас көрдөөһүн мусуойун” көрүүгэ-истиигэ – 10,9 мөл. тахса солк;
- 2017 с. 190 тыһ. солк коррекциялыыр оскуола куорпуһун сылытар сыаллаах туттуллар тутуу матырыйаалын атыылаһыыга бэриллибитэ;
- 2018 с. айылҕа көстүүтэ аҕалар хоромньутун туоратыыга 32 мөл. солк. тахса үп көрүллүбүтэ.
– 2019 с. түмүгүнэн бэриллэр дивидени туохха туһанар былааннааххытый?
– 2020 сыллааҕы былаан – социальнай инфраструктураны сайыннарыы. Чопчулаатаххаа, Сунтаарга, Күндэйэҕэ – оҕо саадын, Кириэстээххэ – оскуоланы, Туойдаахха – оскуола-сады тутууну салгыы ыытыы, оскуоланы, Сунтаардааҕы КСК-ны, Устье, Хадан, Дьаархан, Кэппэндээйи элбэх хайысхалаах култуура уонна успуорт кииннэрин, Сардаҥаҕа – култуура дьиэтин өрөмүөнэ киирэ сылдьаллар.
“АЛРОСА” АХ куруутун даҕаны алмаастаах түөлбэ улуустарын олоҕун болҕомтолоохтук көрөр уонна кыах баарынан тустаах улуустар социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыларын тутаах бырайыактарыгар кыттар. Ол курдук, дивидени уонна бииргэ үлэлэһии сөбүлэҥэр олоҕуран хас сыл аайы (сыллата 9,25 мөл. солк.) биэрэр төлөбүрдэрин таһынан, 2018 сыллаахха, АЛРОСА материальнай-успуонсар быһыытынан көмөтүн суотугар хамыыһыйа быһаарыытынан, Сунтаар улууһун тэрилтэлэригэр холбоон, 2.6 мөл. тахса солк. суумалаах араас тиэхиньикэни, диисэл уматыгын уо.д.а. материальнай-тэхиниичэскэй баайы ылбыттар.
Сунтаар улууһун биир киэн туттар, тутаах социальнай эбийиэктэриттэн биирдэстэрэ – өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн биллэр, Кэппэндээйи кыыс кэрэ айылҕалаах сиригэр түстэммит Г.Е. Чолбодуков аатынан сонотуоруй-профилакторий. Экология манна ыраас. Кэппэндээйи үрэх биэрэгэр аатырбыт-сураҕырбыт, инньэ 17-с үйэттэн баара быһаарыллыбыт туус баай саппааһа баар. Бу куруорка “АЛРОСА” бэйэтин үлэһиттэрэ уонна ким баҕалаах барыта астыктык сынньанар, доруобуйатын чэбдигирдинэр усулуобуйаларын толору тэрийбит. Эбэ эмтээх бадараанын илиинэн хостууллар. Хара, ууллаҕас, туох да сыта-сымара суох бу бадараан элбэх ыарыыны эмтиир дьиктилээх. Бу туһунан маннык бэлиэ, ураты сиргэ бэлиэр сынньанан, чэбдигирдинэн барбыт өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо бэркэ диэн билэллэр.
Андрей ШИЛОВ суруйуутуттан Лоһуура тылбааһа.
