ХИФУ мэдиссиинэҕэ института 2019-2023 сылларга Бүлүү сүнньүн улуустарын экологиятын туругун уонна нэһилиэнньэ доруобуйатын чинчийии бырагырааматын чэрчитинэн билим-чинчийэр үлэҕэ ылыста.

“Болдьоҕу көһөрөргө күһэлиннибит”

Бүлүү улуустарын экологиятын уонна нэһилиэнньэтин туругун чинчийии СӨ Бырабыыталыстыбатын, “СӨ үүнэр көлүөнэтин тус сыаллаах пуондата” кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэ уонна “АЛРОСА” АХ икки ардыларыгар түһэрсиллибит сөбүлэҥ чэрчитинэн ыытыллар. Үлэ үс хайысхалаах. Ол курдук, “Бүлүү өрүс уонна кини салааларын экосистиэмэлэрин мониториннааһын”, “Бүлүү өрүһүн кытыытыгар уонна салааларынан олорор нэһилиэнньэ туругун научнай сыаналааһын, медико-социальнай тэрээһиннэр комплекстарын олоххо киллэрии” уонна “Бүлүү өрүс кытыытыгар уонна кини салааларынан олорор нэһилиэнньэни уунан хааччыйыы кыаҕын сыаналааһын” диэн хайысхаларынан үлэ барыаҕа.

“Бу үс хайысхаҕа научно-чинчийэр үлэни толорооччулар – М.К.Аммосов аатынан ХИФУ бэрэпиэссэр Д.Д. Саввинов аатынан Хотугу сир прикладной экологиятын научнай-чинчийэр института (толорооччу – мэдиссиинэ института) уонна Арассыыйатааҕы Билим акадьыамыйатын П.И. Мельников аатынан Ирбэт тоҥу чинчийэр института. Бу тэрилтэлэр былааннаммыт үлэни толорорго наадалаах кыаҕынан толору хааччыллыбыттар, учуонайдардаахтар, туһааннаах исписэлиистэрдээхтэр, Саха сиригэр итинник хабааннаах үлэни ыытарга уопуттаахтар уонна, саамай сүрүнэ, былааннаммыт сиргэ научнай-тэхиниичэскэй чинчийиигэ эрдэттэн бэлэм матырыйааллардаахтар”, — диэн СӨ үүнэр көлүөнэтин тус сыаллаах пуондатын генеральнай дириэктэрэ Владимир Егоров бэлиэтиир.

Бырагырааманы олоххо киллэриигэ уопсайа 138 мөл. солк. көрүлүннэ. АЛРОСА ааспыт сыл бүтэһигэр 40 мөл. солк. суумалаах чинчийии бастакы түһүмэҕин ыыппыта. Быйыл научнай-чинчийэр үлэҕэ 41,4 мөл.солк. ананна.

Мэдиссиинэ института мэдиссиинэ чинчийиитин ыытыыга институт преподавательскай састаабыттан, килииньикэлэр быраастарыттан, ординатордартан, аспираннартан састааптаах аналитическай бөлөҕү уонна эспэдииссийэ анал этэрээттэрин тэрийдэ. Марха уонна Бүлүү кытылларынан турар нэһилиэнньэлээх пууннарга ыытыллыахтаах үлэ, ити эргин тыҥаабыт санитарнай-эпедимиологическай балаһыанньанан, биллибэт болдьоххо көһөрүлүннэ.

“Хамсыгынан сибээстээн, эспэдииссийэ үлэтин көһөрөргө күһэлиннибит. Ол эрээри үлэ былаан быһыытынан ыытыллыа диэн эрэнэбит”, -- диэн научнай-чинчийэр үлэ салайааччыта, акадьыамык, мэдиссиинэ билимин дуоктара Пальмира Георгиевна Петрова иһитиннэрэр.

Онкологтар айаҥҥа  турунуохтара

Балаҕан ыйыгар-алтынньыга биохимическай, генетическэй чинчийиигэ, биологическай эйгэ микроэлэмиэннэрин састаабын чинчийиигэ матырыйаалы хомуйуу былааннанна. Мэдиссиинэ институтун нормальнай уонна патологическай физиология хаапыдыратын бэрэпиэссэрэ, мэдиссиинэ билимин дуоктара Наталья Владимировна маннык быһаарар: “Тэхиниичэскэй сорудаҕынан биһиги Бүлүү уонна Марха өрүстэриттэн ууланан олорор нэһилиэнньэлээх пууннар олохтоохторун доруобуйаларын туругун дириҥэтэн чинчийиини таһынан хаан, баттах микроэлэмиэннэригэр анаалыстары ылыахпыт. Анаалыстар түмүктэрэ эккэ-хааҥҥа ыарахан металлар киириилэрин, мунньуллууларын, эт-сиин ылыныытын быһаарарга көмөлөһүөхтэрэ. Иммуннай систиэмэ туругун көрүөхпүт, генетическэй чинчийиини ыытыахпыт. Биһигини ген туруга интэриэһиргэтэр. Бүлүү улуустарыгар, өрөспүүбүлүкэ бүттүүнүгэр даҕаны, нэһилиэнньэни искэн ыарыыта улаханнык долгутар. Ол да иһин өрөспүүбүлүкэтээҕи онкология дьыспаансырын кытта бииргэ үлэлэһэбит. Биһиги айаҥҥа сылдьар биригээдэлэрбитигэр онколог-исписэлиистэр эмиэ киирэллэр. Хамсык тарҕана турар тыҥааһыннаах кэмигэр дьон мустуутун таһаарар сатаммат. Ол иһин биһиги билиҥҥитэ тэрээһин үлэнэн дьарыктанабыт, улуустар уонна нэһилиэктэр баһылыктарын кытта кэмпириэнсийэлэри ыытабыт”.

Дьиэнэн сылдьан матырыйааллары хомуйуу

Балаҕан ыйыгар уонна алтынньыга Бүлүү улуустарыгар, маны таһынан, ыарыы тарҕаныытын төрүөтүн быһаарыыга, мэдиссиинэ өттүнэн билиилээх буолууга, психоэмоциональнай турукка аҥкыаталааһын ыытыллыаҕа. Олохтоох балыыһалар кылаабынай быраастарын кытта матырыйаалы босхо ылыыга кэпсэтии бара турар. “Биһиэхэ холоотоххо, экологтар уу уонна сир боруобатын ханнык баҕарар кэмҥэ ылаллар. Биһиги дьону кытта тыҥаабыт эпидемиологическай балаһыанньаҕа үлэлиибит. Биир сиргэ үстэн элбэх киһини мунньуо суохтаахпыт. Ол иһин лабараан-быраастар уонна биэлсэрдэр дьиэлэринэн сылдьан анаалыстары ылыахтара. Хомуллубут матырыйааллар биһиэхэ тиксэриллиэхтэрэ. Лабаратыарыйалар үлэҕэ бэлэмнэр. Ону тэҥэ Москуба сэртипикээттээх лабаратыарыйаларын кытта дуогарбардаахпыт”, -- диэн эбэн этэр Наталья Владимировна.

1990 сылтан 2018 сылга диэри медико-демографическай көрдөрүүнү быһаарыыга үлэ саҕаланна. Чинчийии чуолаан онкопатология өттүгэр ыытыллыа.

Бүлүү улуустарын олохтоохторун доруобуйаларын туругун атын улуустары кытта тэҥнээн көрүүгэ үлэ эмиэ барыаҕа. Манна Росстат, Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтэ, онкодиспансер, ыстааты таһынан исписэлиистэр сыһыарылыннылар.

Бэлиэтээн эттэххэ, Хотугу сир прикладной экологиятын института бу бырагыраама чэрчитинэн Аччыгый Ботуобуйа, Бүлүү уонна Марха учаастактарынан үлэни ыыппыттара. Сотору кэминэн үлэҕэ П.И. Мельников аатынан Ирбэт тоҥу үөрэтэр институт кыттыһыаҕа.

Үлэ түмүгэ – быраактыкаҕа сүбэлэр

Бүлүү улуустарыгар барар научнай-чинчийэр үлэ Айсен Николаев “СӨ экологиятын үтүө туругун туһунан” Ыйааҕын олоххо киллэрии быһыытынан ыытыллар. Бу Ыйаах өрөспүүбүлүкэ экологиятын туруг ун тупсарар сыаллаах. Билим холбоһуктарын үлэҕэ кыттыһыннарыы – Ил Дархан ыйыыта.

Киэҥ хабааннаах үлэ түмүгүнэн нэһилиэнньэҕэ, миэстэтигэр үлэлиир мэдиссиинэ үлэһиттэригэр, муниципальнай тэриллиилэргэ быраактыка өттүнэн сүбэ оҥоһуллар. Анаалыһы туттарыы, мэдиссиинэ көрүүтэ босхо ыытыллар. Хамсыктан тыҥаабыт балаһыанньа эрэ уҕарыйыан наада.

Мэдиссиинэ өттүттэн маннык чинчийиилэр нэһилиэнньэҕэ уонна тулалыыр эйгэҕэ даҕаны улахан суолталаахтара саарбаҕа суох. Билиҥҥи нэһилиэнньэ уонна тулалыыр эйгэ туругун уруккуну кытта тэҥнээн көрүүгэ сыаналаах матырыйааллар хомуллаллар. Нэһилиэньэ бырамыысыланнас сайдыыта дьон доруобуйатыгар, ууга буортулуурун дуу, суоҕун дуу туһунан билиини ылыаҕа, туһааннаах миэрэлэри ылыныаҕа.

Оттон бу үс сыллаах чинчийиилэри үбүлүүр АЛРОСА хампаанньа өрөспүүбүлүкэҕэ экология култууратын саҥа стандартарын олоххо киллэрэр кыахтанарын таһынан, үлэни ыытар сирдэригэр экология бэлиитикэтигэр көннөрүүлэри киллэриэҕэ.

Күннэй ЕРЕМЕЕВА.