Хаҥалас олохтооҕо Ермолай Скрябин сахалыы араадьыйаны истээччилэрин, «Саха» НВК быһа биэриилэрин көрөөччүлэрин, өрөспүүбүлүкэ хаһыаттарын ааҕааччыларын, өрөспүүбүлүкэ инники дьылҕатыгар долгуйар ботуруйуот өйдөөх-саналаах уопсастыбанньыктарын, биир тылынан Саха сирин үгүс олохтоохторун ортотугар билбэт киһи суоҕа буолуо. Кини аҕыйах хонуктааҕыта 70 сааһын туолла.
- Ермолай Еремеевич, эн биллэр норуот киһитэҕин, Хаҥаласкын ааттана сылдьар киһи буола үүннүҥ, бэйэҥ тускунан, төрдүгүн-уускун, төрөппуттэргин, оҕо сааскын, оскуолатааҕы кэмнэргин билиһиннэрэ туһэриҥ буоллар.
- Төрүттэрим-уустарым олохтоох хаҥаластар. Улуу Өлүөнэ Эбэ илин эҥээрин орто сүүрүгэр, Саха сирин түөрт нэһилиэгин хабан, тайаан сытар улууканнаах Самыртай сыһыытыгар I Дьөппөн нэһилиэгэр төрөөбүтүм. Чопчулаан эттэххэ, аҕам Еремей Михайлович Скрябин өттүттэн Боотулубун. Боотулулар диэтэх дьон былыргы дьыллар мындааларыттан, урукку сыллар улаһаларыттан биир күн ат арҕаһыгар, атын күнүгэр ат өрөһөтүгэр сылдьыбыт, бэйэлэрэ туспа суоллаах-иистээх, быһыылаах-майгылаах дьоннор этэ. Эбэкки норуота П.А. Ойуунускайга тэҥниир сүдү киһилэрэ учуонай А.Н. Мыреева-Павлова бэйэтин Хаҥалас Боотулутун кыыһабын дэнэрэ.
Аҕам Еремей Михайлович Скрябин I Дьөппөҥҥө олус убаастанар, ытыктанар киһи этэ. Аҕа дойду Улуу сэриитин иннигэр нэһилиэгэр Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ, хомсомуол олохтоох тэрилтэтин сэкирэтээрэ. Сэбиэскэй тутул бөҕөргүүрүн, туругурарын иһин олоҕун харыстаабакка сүүрбүтэ-көппүтэ. Сэрии саҕаламмытыгар бастакы хомуурга тубэһэн арҕаа Аҕа дойду Улуу сэриитигэр аатырбыт-сураҕырбыт, элбэх Сэбиэскэй Сойуус дьоруойдара үүнэн тахсыбыт, 7-с гвардейскай корпус, Черниговскай кавалерийскай 16-с дивизиятын 60-с полкатын 4-с эскадронун сабельнигынан сылдьыбыт. Кыргыһыыга «Шашки к бою!» хамаанданан киирэллэр эбит. Санаатахха киһи куйахата күүрэр. Хаста да бааһырбыт. «Кыһыл Сулус» уордьанынан, икки төгүл (!) «Хорсунун иһин» мэтээлинэн наҕараадаламмыт.
Ийэм Григорьева Матрена Михайловна, сэрии кэмиттэн 1942 с., дойдутугар I Дьөппөн оскуолатыгар, Дьокуускайдааҕы педучилищены бүтэриэҕиттэн, харыс да сири халбарыйбакка, элбэх көлүөнэ ыччаты үөрэппит, иитиспит үтүөлээх. «За трудовое отличие» мэтэллээх эбит. 1939 с., сахаларбыт биир бастакынан «Үлэ Кыһыл Знамята» уордьанынан наҕараадаламмыт П.Л, Никифороваҕа үөрэммитим диэн сааҕын тухары махтанар эбит.
- Туох барыта 050 саастан саҕаланар дииллэр. Оҕ0 сааскыттан саамай сырдык өйдөбүлүҥ? Туох ордук өйгөр- санааҕар хаалбытай?
- Оҕо сааһым өйдөбүлэ диэн киэҥ хонуу буоллаҕа. Интернат-оскуолаҕа элбэх талааннаах учууталлар мустан үлэлээбиттэрэ. Саха АССР учууталлара — дириэктэрбит М.Т. Заболоцкай, Р.В. Скороходкин иккиэн фронтовиктар этилэр. Саха дьахталларыттан Москваҕа улахан сценаҕа бастакынан үҥкүүлээбит О.В. Яковлева, сахаттан хайыһарга аан бастакы Сэбиэскэй Сойуус успуордун маастара буолбут И. И. Филиппов, Мэҥэ Хаҥалас бэртэрэ дуобакка успуорт маастара К.Е. Попов, күтүөттэрбит Н.М. Ермолаев - Сиэн Өкөр аҕата, П.Р. Попов — Гаврил Колесов быраата бэртээхэй духовой оркестр тэрийбитэ. Н.М. Гоголев-Кындыл Уйбаан убайа эргиччи талааннаах педагог этэ. Билигин сахалыы хаһыаттары «аттыы мииммит» И.П. Пономарев, аатыра сылдьыбыт ырыаһыт, эмиэ, Чурапчы, М.А. Новгородова, элбэх саха математиктарын үөрэппит доцент, үтүөлээх учуутал Е.Е. Павлов, устуоруйа билимин дуоктара буолбут, Ньурба детдомун уола В.Ф. Иванов, бастакы герценовецтар лиидэрдэрэ Д.И. Худаева-Васильева кэргэнинээн РСФСР оскуолалаларын үтүөлээх учуутала Н.С. Васильевтыын уонна да атын элбэх бэртээхэй учууталлар бу интернат- оскуолаҕа үлэлээн ааспыттара.
- Биһиги көлүөнэ эдэр сааспыт сэбиэскэй кэмҥэ ааспыта. Билигин санаатахха, биһиги үксүбүт билиҥҥи ыччаттар курдук тус олохпутун былааннаан, эрдэттэн оҥостон, тэринэн диэххэ дуу, олорботох эбиппит. Ол ким да буруйа буолбатах. Ол норуоту коммунистическай баартыйа салалтатынан «коммунизмҥа сирдээн испититтэн» өйбүт- санаабыт олоруута эбитэ буолуо дуо, Эн санааҕар?
- Биһиги сэрии кэннинээҕи көлүөнэ оҕолор “чувство коллективизма” диэни сурэхпитинэн, дууһабытынан ылыммыт дьон буоллахпыт. Кыра саастан күргүөмүнэн үлэҕэ сылдьаҕын, борбуйгун көтөҕөөт да, окко сайын аайы икки ый кытаанах тургутууну ааһаҕын, дьиҥ сахалыы улэҕэ-хамнаска сыһыакка иитиллэҕин. Оччотооҕу саха оҕонньотторо эйигин тараҥнаппаттар, хабыр, кытаанах майгылаах буолааччылар. Аны туран, сорохторо: «бу үлүгэрдээх уолаттар кыра оҕолор аатыра сырыттахтарай, табаахтыылларын, арыгы иһэллэрин бэйэлэрэ билиэхтээхтэр» диэн тыллаах буолааччылара. (Оччотооҕу дьон холхуос, сопхуос үлэтигэр умса түспүт дьон. Үлэттэн ордубаттар. Эдэр киһини олоххун эрдэттэн оҥоһун диэн такайбаттара. Барыта бэйэтиттэн, кэмэ кэллэҕинэ, тахсан иһиэхтээх курдук саныыллара буолуо. Билиҥҥи ыччаттар үксүлэрэ төрөппүттэрин өйөбүлүнэн олохторун оҥостоллор, ол кистэлэҥ буолбатах. - Улар М.).
- Эдэр сааскар СГУ-га үөрэнэн иһэҥҥин, талан ылбыт ИДЭҕИН сөбүлээбэккэ «хождение в народ» барбыккын. Дьэ, ол «университетын» Эйиэхэ төһө элбэҕи биэрбитэй? өй- санаа, олоҕу билии өттүнэн. Ханан-ханан сылдьыбыккыный? Төһө интэриэһинэй дьону кытта алтыспыккыный? Тугу иҥэриммиккиний?
- Оҕо сылдьан, 8 кылаас кэнниттэн, саха оҕото соччо- бачча санаммат речной училищетыгар үөрэнэ сыһан турардаахпын. Сэбиэскэй аармыйаҕа сулууспа кэнниттэн рабфакка, истипиэндийэлээх уонна уопсайдаах СГУ-га бэлэмнэнии салаатыгар 8 ый үөрэммиппин олус үчүгэйдик саныыбын. Аатырбыт ыанньыксыт, Социалистическай Үлэ Дьоруойа П.И. Яковлев орто уолунаан Захар Яковлевтыын бодоруһан Сэргэлээх 2-тигэр көрүлээн ааспыппыт. Салгыы тыа хаһаайыстыбатын факультетыгар үөрэнэн иһэн, идэбин сөбүлээбэккэ уурайан, Иркутскайга тиийэн охотовед үөрэҕэр киирбитим эрээри, кэтэхтэн үөрэнэр кыаллыбатаҕа. Иркутскайга үөрэммит сахалар өрө тутар, сөбүлүүр «Рембазаларыгар» улуу Өксөкүлээх Өлөксөй сиэнинээн Ясон Кулаковскайдыын табаарыстаһан сылдьыбыппыт.
«Дьоллоох Дьокуускай» диэн тыл дэгэтигэр эрэ туттуллуохтаах курдук саныыбын ээ, мин. Дьалхааннаах дойду, Дьокуускай куорат. Манна кэлэн дьэллигирбит, бииһирбит, сор суолламмыт, биһиги саҕана даҕаны, мыыныыта суох элбэх этэ. Баччаҕа тиийиэх быабар Дьокуускайтан тэскилээн үөһээ Томпону булбутум. «Томпо» сопхуос дириэктэрэ, аатырбыт-суолурбут, Социалистическай Үлэ Дьоруойа Василий Михайлович Кладкин бэртээхэй киһи этэ. Детдом 0ҕ0т0 буолан эбитэ дуу, биһиги курдук устугастары, хаамаайылары сэнээбэтэҕэ, атаҕастаабатаҕа. А.С. Турчин салалтатынан Саха сиригэр аан бастакы таба уотар балаһаакканы эт санныбытынан таһан туппуппут. Уус Нолучу диэн олус элбэх тайахтаах, бултаах дойду этэ.
«Шабашниктыыр» кэмнэрбэр, манна даҕатан эттэххэ, сорох сахам тойотторо бардамнарын, мөлтөхтөрүн билбэхтээбит киһибин.
Мииринэйгэ ГИТУ-22 үөрэнэ сылдьыбытым. Сабыылаах, режимнэй дэнэрэ оччолорго. Бэйэбиттэн биир сыл аҕа, 7 сыл олорон тахсыбыт, Чурапчы Мырылатын уола Роман Дьячковскайы кытта билистим. Олус көнө, сахалыы майгылаах уол этэ. Училищебыт дириэктэрэ фронтовик офицер Казаковцев диэн биһигини бэйэтин эппиэтинэһигэр үөрэххэ ылбыта. Романым үөрэммитэ, мин ситэ үөрэммэтим.
Онтон аатырбыт тустуук Вячеслав Карпов, Сеня Парников уонна Коля Протопопов диэн уолаттары булсаммын Горнайдааьы «Межколхозстрой» диэн тэрилтэҕэ улэлээбитим. Ити курдук кэпсээтэххэ кэпсээн буппэт. Онон, эдэр эрдэххэ «романтикалыыр» кэмнэрбэр дойдубуттан, Хаҥаластан, тэйэн араас сирдэринэн муҥха маһын курдук күөрэс гына сылдьыбытым.
- Билиҥҥи сахаларга «потребительскай» өй-санаа баһыйбытын, «хара улэттэн» тэйии баарын искэр адьас киллэрбэккин. Киһи кыраттан саҕалаан, тиритэн-хорутан, сирбэккэ-талбакка үлэлээн атаҕар туруохтаах диэн бигэ өйдөбүллээххин.
- Киһи барахсан үлэттэн тэйдэҕинэ, улаханнык тэмтэрийэр, алларыйар буолар эбит. Уп-харчы суох, татым, тиийбэт буоллаҕына киһи санаата түһүөн, сыыйа кута-сүрэ тостон барар, дьэ, оччоҕуна иитэ-салата суох иэдээн иэнигийэн сеп. Толлубакка, куттаммакка үлэни сирбэккэ- талбакка үлэлээн ибиэххэ наада. Хара үлэни кыайар-хотор киһи, хаһан даҕаны үлэ суох диэн кэриэлийэ сылдьыбат. Ханнык даҕаны бэйэлээх улэҕэ тук курдук сылдьар, додо курдук толоругас киһини сөбүлүүллэр. «Аҕал-кулу» диэни сөбүлүүр, бэлэмҥэ бэһирээччи аҕыйаабат чинчилээх. Үөрэхтээх элбэх эрээри, өйдөөхпүт аҕыйах диэн санаабыттан тэйбэппин.
- Федор Достоевскайы өр, хат-хат ааҕан, тиниктэһэн өйдөөбүтүм диигин. Мин, холобур, эдэр сылдьан ааһа сатаан баран, кэнники эргиллэн өйдүү сатыыр санаам суох, онно бириэмэ наада. Бэйэни сайыннарыынан (самообразование) сааһыҥ тухары «эрэйдэнэн» кэлбиккин.
- Киһи тыыннааҕын тухары — «век живи, век учись», диэн өйдөбүлүнэн салайтаран олоруохтаах. «Начитан, значит вооружен» буоларыныы, киэҥ эйгэлээх, элбэх биллиилээх- көрүүлээх киһи өлөн-охтон биэрбэт үгэстээх. Эдэр дьон итини кытаанахтык «кредо» оностуохтаахтар.
I Дьөппөн интернат-оскуолата толору госхааччыллыылаах буолан бибилэтиэкэтэ олус баай этэ. Оҕо эрдэхпиттэн кинигэ ааҕар майгы олохсуйбут киһитэбин. С. Васильев- Борогонскай «Аччыгый уол» диэн поэматын ааҕаммын бибилэтиэкэри соһуппутум. Итэҕэйбэккэ туту өйдөөн хаалбыппын бэрэбиэркэлээбитэ. Улаатан баран Достоевскайы өсөһөн, дьанаһан туран ааҕаммын өйдөөбүтүм.
- «Сөбүгэр үөрэхтээх, аптарытыаттаах дьон саха баайдара салайан кэлэннэр этэҥҥэ олордохпут. Коммунистыы бырапагаандаттан аккаастанар кэлбитэ ыраатта эрээри, дьон-сэргэ Ойуунускай, Аммосов, Бараахап эрэ утуену- сырдыгы аҕалбыттарын курдук саныыллара кун бугунугэр диэри уларыйа илик. Бу аахпаттан, билэ-көрө сатаабаттан тахсар диэн көнөтунэн этэбин» диэн, мин санаабар, сөрү- сөпкө эппиккин. Эн Илин Хаҥалас, Арҕаа Хаҥалас уонна биликки Илин Эҥэр улуустарын устуоруйатын, былыргы да, сэбиэскэй кэм да бас-көс дьоннорун учугэйдик, өйгөр тутан киһи сөҕөр гына билэттиигин. Хаһааҥҥыттан кыраайы үөрэтэр интириэс үөскээбитэй?
- Мин эдэр эрдэхпиттэн былыргыны, араас суоллаах-иистээх дьону-сэргэни кэрэхсиибин. Оҕ0 эрдэхпиттэн итинниккэ тартарар этим диэтэххэ сыыһа буолбата буолуо. Сааһым тухары төбөлөөх дьону-сэргэни кытта, атах тэпсэн олорон кэриэтэ, сэбэргэспитим буолуой, ол былаһын тухары буолан ааспыты интириэһиргиир этим. Биир саамай ытыктыыр киһим Хаҥалас ытык кырдьаҕаһа, кыраайы үөрэтээччи Герасимов Гаврил Михайлович. Кыраайы үөрэтээччи диэн элбэҕи аахпыт, билбит, көрбут киһини, өскөтүн кини ол билбитин дьону кытта үллэстэр, кэпсиир, суруйар буоллаҕына ааттыахха сөп, сөбө буолуо. Мин оннук киһинэн Мэҥэ Хаҥаластан төрүттээх, СР КГБ салайааччытынан үлэлээбит А.П. Кириллины ааттыыбын. Улахан салайар үлэһити, саха биир чулуу уолун С.З. Борисовы хайдах курдук кылбардык чиэһинэйдик реабилитациялаан суруйан таһаарданый, Афанасий Павлович. Кырдьык үрдүгэр сымыйа ыттыбатын биир чаҕылхай холобура бу баар дии.
Кэпсэппит, алтыспыт дьоннорбуттан Леонтьев Н.Н. оҕонньору умнубаппын. Кини Покровскайга метеостанция начаалынньыгынан үлэлээбитэ. Социалистическай Үлэ Дьоруойа П.И. Яковлев бииргэ төрөөн баран (туспа иитиллибиттэр). Оҕонньор былыргыны олус билэр этэ.
- Билиҥҥи олох уруҥэ да, харата да барыта баар. Баай уонна дьаданы диэккэ араҕыстыбыт. Атааннаһыы үөскүөх курдук, Ермолай Еремеевич, аҥаардас, сэрии бэтэрээннэрин, аҕаҥ Еремей Михайлович — саха саарына, ытык өйдөбүллэрин, кэриэстэрин тустарыгар аҕа көлүөнэ таҥара оҥостубут киһитин Иосиф Сталины өрө тутаргын өйдүүбүн. «Сталин скристаллизировал народ в монолит и победил как в соцстроительстве, так и в войне» диэн сүрүн санааны куоһур оҥостон «тимир илиини» Арассыыйаҕа сөргүтүөн баҕалаах элбээтэ. Онтон биир өттүнэн көрдөххө, билиҥҥи олох уруккуга холоонноох буолуо дуо. Саха сайынна, умса көрбөт буолла. Борис Неустроев-Мандар Уус этэринэн, бу билиҥҥи олоххо «саамай учугэйэ, олохпутун бэйэбит көҥүллүк оҥостон эрэрбит». Эн, билиҥҥи олохпут туһунан тус санааҥ.
- Бытыктаах оҕонньор, “мин өллөхпүнэ капиталистар эһигини кум-хам тутуохтара”, - диэбитэ илэ-бааччы кэлэн турар буолбатах дуо? Норуот И.В. Сталины чиэһинэйин, уоруйаҕа суоҕун, норуоту кытта бииргэтин иһин ытыктыыр, сөбүлүүр уонна күн бүгүнүгэр диэри умнубат. 1930 с. саҥаларыгар И.В. Сталиҥҥа, кулаактар, үрүҥнэр тобохторо, сэбиэскэй былааһы сөбүлээбэт дьон араката төбөлөрүн өндөтөн, утары туран эрэллэринэн Сэбиэскэй Сойууска репрессивнай, кытаанах дьабаллар ылыналлара наада буолла диэн өрөспүүбүлүкэлэр, кыраайдар, уобаластар салайааччылара сурук суруйбуттара, бу репрессияны күөдьүтэр-көҕулуур сурукка саха биир биллиилээх салайааччыта илии баттааһына баарын ааҕан билэбин. Билиҥҥи олох туһунан эттэххэ, Горбачевтан, Ельцинтэн саҕалаан Сойууһу ыспыттара буолбатах дуо? Саха сиригэр эмиэ ыһыллыы-тоҕуллуу буолбута. «Якутцемент» тэрилтэни С.С. Сосин күтүөтэ атыылаһан ылбытын, дьэ, билигин төһө элбэх киһи өйдүүрэ буолуой? Ис-дьиҥэр киирдэххэ, бырааттыы Пушкаревтарга (Владивосток) тиксэн «Якутцемент» улаханнык сайынна, кыаҕырда. Саха сиригэр үчүгэй туруктаах, туһалаах тэрилтэ ахсааныгар сылдьар. Биһиги курдук көнө, көнтөрүк дьоннор приватизация диэн «уйгу-быйактан» чөччүөк даҕаны туһамматах дьонноро буоллахпыт. Суобаспыт ыраас, дууһабыт сылаас — бар дьоммут иннигэр диэн, санаабытын алы гынар буоллахпыт. Кэм кэрдии диэн баар, сыыйа-баайа орун оннугар буолан, уҥа-хаҥас халыйар олохпутун биир сүнньүн булларар ини.
Баайдар наһаа сытыйа байыылара, бардамсайыылара, уоруу, хоро таһыы, билсии-көрсүү, бөлөхтөһүү (эп-эдэр генерал дьахталлар бааллар - ?), норуоту сэнээһин систиэмэтэ Арассыыйаҕа, боростуой норуот өрө туран тохтууругар баҕарабын. (Тиийиммэт-тугэммэт арака өссө КЭҥЭЭТЭҕИНЭ, улааттаҕына иһиттэн тоҕо тэбиэ, эстиэ турдаҕа — Улар М.).
- Сорох хаһыакка, ватсапка «итии сүрэхтээх» табаарыстар Ил Дархаммытын Айсен Николаевка, саба туһэр, хараарда сатыыр курдук, уруккуну-хойуккуну саралаабыта буолаллар. Эн, санааҕар, кыра норуот, онно-манна уймаммакка, орооспокко-хайдыспакка баар-суох талан ылбыт салайааччытын өйүөхтээх, биир сомоҕо буолуохтаах буолбатах дуо?
- А.С. Николаевка — Ил Дархаҥҥа саҥа сылдьан саҥарыыны, кэнниттэн үөхсүүнү сөбүлээбэппин, ылыммаппын. Олус эппиэтинэстээх, киһи ымсыырбат ыарахан улэлээх киһи буолуо ээ, Ил Дархан. Мөлтөх, эстэр ыал оҕолоро — охсуһуук, ынахтара — кэйиик буолар диэн бэрт бэргэн саха өһүн хоһооно баарын санатабын.
- Ермолай Еремеевич, түмүкпүтүгэр олоххор инники былааныҥ-, айар үлэҥ, дьиэ кэргэнин туһунан. Өссө да дьоҥҥун-сэргэҕин сэргэхситэ, үөрдэ-көтүтэ сырыт уонна 70 сааскын туолан, дьэ, оҕонньоттор кэккэлэригэр киирэн эрэргинэн, э5эрдэлиибин!
- Саха уопсастыбаннай киинигэр тэриллиэҕиттэн баарбын. И.И. Шамаевы ытыктыыр, «сүр баттатар» киһим. Уйбаан Уйбаанабыс дьиҥнээх саха интеллигиэнэ. Интэллигиэн диэн улахан сыбаанньа, үтүөлээх аат курдук буолла. Кылабачыйар эрэ барыта көмүс буолбат диэн баар дии. Олоҕум биир бэлиэ түгэнинэн З.А. Корнилова курдук улахан киһиэхэ итэҕэллээх киһинэн 30-ча күн Хаҥалас бары нэһилиэктэригэр, быыбардааччылары кытта көрсүһүүлэргэ, олус истик-сылаас быһыыга-майгыга барбыта буолар. Ити кэмҥэ Зоя Афанасьевна Арассыыйа таһымыттан туоратыллыбыт кэмэ этэ. Ил Тумэҥҥэ депутакка кандидатынан бастакы туруута. Кини эппитигэр сөбүлэммитим, дьон куттанан сөбүлэммэттэр этэ.
Биир киэн туттарым, урут сүөһу үлэтигэр сыстыбатах киһи, харахпын быһа симэн, харыбын ньыппарынан ынах сүөһу ииттинэн, ол уутун ыан оҕолорбун урдук үөрэхтээн, атахтарыгар туралларыгар көмө-тирэх буолан, кэргэмминээн Надежда Наримановналыын дьон тэҥэ оҥортоотубут. Ол быыһыгар 5 ахтыы кинигэлэрин суруйан таһаартаатым. Уопсайынан, кэргэммэр Надеждаҕа махталым улахан, мин курдук борустуойа суох, аҥаардас сибэккилээх хонуунан хаампатах киһини, бу билиҥҥи Ермолай Скрябины «оҥорон таһаарда». Кини агроном идэлээх, өр сылларга ТХССНЧИ-гар үлэлээбитэ. «Туймаада» диэн сэлиэһинэй бурдук тахсарыгар кырата суох үтүөлээх.
Олорбут олохпуттан кэмсиммэппин. Улуу Тимофей Сметанин эппитинии: «Сирдээҕи дьолу биллим». Инники былаан диэ, бу диэн улаханнык саҥарарым суох, баҕар, олоҕум туһунан ахтыы уо.д.а. суруйбут киһи диэн санаа кииртэлиир, күн-дьыл көрдөрөн иһиэ.
