Убаастабыллаах Александр Павлович!
Сахалар киэн туттар норуот суруйааччыта Амма Аччыгыйа «Тоҕус төгүл тоҕо?» диэн биллэр кэпсээнигэр боҕуодьулатан Эйиэхэ т/х сайдыытын туһунан 9 ыйытыыны биэрэргэ сананным. Бу ыйытыылары мин ТХМ үлэтин түһэрэ сатаан, эбэтэр эйигин үтэн-анньан көрөөрү буолбакка, чахчы, ис сүрэхпиттэн т/х үлэтэ өнүйэн биэрбэтиттэн, таҥнары түһэ турарыттан кыһыйан уонна ону өрө тардар ханнык суоллар, этиилэр баалларын билээри, итиэннэ онно бэйэм санааларбын тиэрдээри суруйабын. Дьэ, онон...
1-кы ыйытыы
ТХМ систиэмэтигэр барыта хас салайааччы уонна исписэлиис үлэлиирий?
Маныаха министиэристибэҕэ быһаччы салайар үлэҕэ уонна кини салаа тэрилтэлэригэр, холобур, «Сахаплемҥа» сүбэлиир кииҥҥэ уо.д.а. быстах тэрилтэлэргэ төһө киһи, техүлэһиттэри киллэрэн туран, үлэлииллэрий? Кинилэр хамнастарыгар уонна хаһаайыстыбаннай ороскуоттарыгар барыта төһө үп ороскуоттанарый?
Балары таһынан 35 улуус ТХУ-гар уонна 400-тэн тахса нэһилиэккэ хас т/х-н исписэлииһэ үлэлиирий? Кинилэргэ уопсайа төһө үп уонна хантан төлөнөрүй? Манна эбии өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн барыта хас КП баарый? Олорго салалтаҕа, быһа холоон, төһө киһи үлэлиирэ буолла? Пиэрмэрдэр, КФХ, ИП-лар ахсааннара төһөлөрүй?
Салгыы т/х-н сайдыытыгар көмөлөһөр самалык «Туймаада» ФАПК-ҕа, агроснабка, ньиэпкэ, лизиҥҥэ, Сахаагропродукка ТХМ үбүнэн көмө оҥорор, кирэдьииттэрин %-нын төлөһөр дуо?
Аны саҥа орто, үрдүк т/х-н үөрэҕин бүтэрбит эбии хамнаһы ылар хас эдэр исписэлиис баарый уонна кинилэргэ төһөлүү харчы, уопсайа төһө үп көрүллэрий?
Билигин өрөспүүбүлүкэбитигэр 100-чэкэ агрооскуола баар буолла дииллэр. Бу оскуолалар салалталарын, анал исписэлиистэрин хамнастара хас эрэ % үрдүүр диэн этэллэр. Бу кырдьык дуо? Ахсааннара хаһый? ТХМ үбүттэн кинилэргэ көмө оҥоһуллар дуо?
2-с ыйытыы
Бэтэринээрийэ уонна племүлэ департаменыгар төһө салайааччы, исписэлиис үлэлиирий? Кинилэргэ төһө үп көрүллэрий?
Маныаха племүлэ 3 аҥы арахсан хаалла? Племүлэни үксүн саҥа тэриллибит «Сахаагроплем» тэрилтэ ыытар курдук. Ол эрээри «Племхолбоһук» эмиэ баар дииллэр. Аны сиэмэлээһини үксүн бэтэринээрдэр ыытыахтаахтар диэн буолла быһыылаах. Тоҕо маннык уларыйда?
Таарыччы өрөспүүбүлүкэбитигэр төһө ынах, сылгы племхаһаайыстыбалара, олорго төһө сылгы-ынах баарый уонна биирдии төбөҕө төһөлүү көмө хантан оҥоһулларын эппиэттииргит буоллар, үчүгэй буолуо этэ.
3-с ыйытыы
Биир киилэ үүт бэйэҕэ турар ороскуота (себестоимоһа) төһөнүй?
Мин саныахпар, бу саамай сыыппаралар сыыппаралара. Бу сыыппаралартан (себестоимостан) үҥкүүлээн туох баар сүөһү үлэтин былааннааһын, үбү-харчыны үллэрии, хамнас төлөбүрэ, субсидия кээмэйэ олохтонуон сөп этэ. Онтон бу ааҕыы биһиэхэ кыайтарбат да кыайтарбат. Биирдэ даҕаны ол туһунан эппиттэрин, суруйбуттарын истэ, ааҕа иликпин.
Арай эн, Александр Павлович, иллэрээ сыл Чурапчыга бырабыыталыстыба отчуотугар кэлэ сырыттаххына ыйыппыппар, “киилэ үүт ороскуота 59 солк. 50 харчы” диэн эппиэттээбитиҥ. Кырдьык, бу кыайан суоттаммат, эбэтэр кистэлэҥ сыыппара быһыылаах. Ону кыайан «суоттаабакка» 10-ча сыллааҕыта ТХМ Москуба биир институтугар ону аахтара 7 мөл. солк. төлөөбүт диэбиттэрэ. Ол кырдьык дуо? Ама, бэйэбитигэр ону суоттуур биир эмэ тэрилтэ, киһи суох дуо? Оонньуута суох, киилэ үүт ороскуота чааһынайга, бааһынайга, КП-га төһө буолла?
4-с ыйытыы
Биир ынахтан өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн ортотунан хас киилэ үүтү ыыбытый?
Бу туһунан элбэхтик суруйабын. Бары КП-лар ыабыт үүттэрин олоччу, бааһынайдар барытын кэриэтэ, чааһынайдар үксүн соҕотуопкаҕа туттаралларын үрдүнэн, мин ааҕарбынан, биир ынахтан 1060 киилэ эрэ үүтү туттарабыт. Онтон оччуотунан биир ынахтан былырыын 2350(!) киилэни ыабыппыт!
Сопхуостар да саҕана ситиһиллибэтэх кирбии. Ньирэй испитэ диэн, 300 киилэни көҕүрэттэххэ даҕаны, бары ынах баһыттан 1000 киилэ үүтү бэйэлэрэ истилэр, тутуннулар дуо? Букатын хойгур сыыппара. Үгүстэр «бу сыыппара биһиэхэ наадата суох, төһө даҕаны диэтиннэр, кумааҕы төһөнү баҕарар уйар» диэхтэрин сөп. Оннук буолбатах. Арааһа, ити көрдөрүүгэ олоҕуран киилэ үүппүт бэйэҕэ турар сыанатын таһаарар, ол иһин үүппүтүн 5 сыл устата 45 эрэ солк. тутар буолуохтарын сөп. Оннук дуо?
5-с ыйытыы
Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 100 ыанартан элбэх сүөһүлээх хас чэбдигирдиллэр хаһаайыстыба баарый уонна кинилэргэ туох көмө оҥоһулларый, сылга кинилэргэ барыта төһө үп төлөннө?
Мин кинилэргэ көмө оҥоһулларын төрүт утарбаппын. Ол эрээри итинник чэбдигирдии ыытан, наар улахан эрэ хаһаайыстыбалары өйөөн, биир ынахтан ити 2350 киилэни ыыр буоллубут, онон кыайбыт-хоппут курдук кэпсэнэри төрүт ылыммаппын. Мин саныахпар, итинник аҥаардастыы өйөөн, кырдьаҕас пиэрмэр А.Чириков этэринии, «маанылаан-көйгөлөөн» граҥҥа тиксибит бааһынайдартан уратыларга туох даҕаны күттүөннээх көмө оҥоһуллубата, үүт сыаната 5 сыл устата үрдээбэтэ, кэтэхтэри кытта тэбис-тэҥ. Ол түмүгэр үгүс бааһынай чааһынайга көстө, сорохторо төрүт тохтоотулар, сүөһү ахсаана, үүт-эт эбиллибэтэ. Ону, эһиги, туох дии саныыгыт?
6-с ыйытыы
300 гектартан элбэх ыһыылаах хас хаһаайыстыба баарый? Кинилэр төһө ыһыы сирдээхтэрий, төһө бурдугу былырыын хомуйдулар, кинилэргэ төһө, туох көмө оҥоһулунна?
Мин эмиэ бурдугунан дьарыктанар анал хаһаайыстыбалар баалларын утарбаппын. Ол эрээри эмиэ кэлтэйдээһин баран, кыра хаһаайыстыбаларга көмө суоҕун тэҥэ буолан, ыһыы, бааһына үлэтэ өнүйбэтэ диибин. Тоҕо 100-250 гектарга бурдук, күөх үүнээйи ыспыт дьоҥҥо күттүөннээх көмө оҥоһуллубатый? Тоҕо наар 300 эрэ гектарга буолуохтааҕый? Таарыччы «Сахазернопродукт» тэрилтэбит ханна тиийдэ, Хаптаҕайбыт собуота үлэлиир дуо?
7-с ыйытыы
Сир үлэтин өйөөһүҥҥэ саҥа мэхэньиисим киириэн сөп дуо?
Онуоха мин соторутааҕыта «Кыым» хаһыакка “кэтэх ыаллартан саҕалаан бары хаһаайыстыбалар 1 ынах баһыгар 0,5 гаа итэҕэһэ суох бааһыналаах буоллахтарына, киилэ үүт субсидиятын 10 солк. эбэн биэриэххэ” диэн этии киллэрбитим. Тоҕо инньэ диибиний?
Кыһыыта бэрдиттэн. Бу 30-ча сыл бааһына үлэтигэр сырыы аайы уларыйа сылдьар (бааһына иэнигэр, сааскы-күһүҥҥү хорутууга, бурдук ыһааһыныгар, күрүө тутуутугар...) араас көмө оҥоһулла сатаата даҕаны өнүйбэппит. Арай албын-көлдьүн аһара элбээтэ. Ол туһунан суруйа сатаатым. Оттон, мин этэрбинэн, көмөнү үүт сыанатыгар «баайар» киһи 1-2 ынахтаах чааһынайдартан саҕалаан сир үлэтигэр бары интэриэстэнэ түһүө этилэр. «Харчы сиргэ сытар» диирбинии, бааһыната, эбии аһылыга, бурдуга, күөх үүнээйитэ, сиилэһэ... суох бородууксуйа эбиллибэтэ өйдөнөр ини. Бу этиини бүддьүөккэ биир кэппиэйкэни көрбөккө даҕаны олоххо киллэриэххэ сөп бөҕө. Холобур, эһиилгиттэн үүт субсидията 50 солк. буолуохтааҕын бааһыната суохтарга 40 солк. оҥордоххо бүтэр ээ. Тута хамсаммытынан барыа этилэр. Албын-көлдьүн букатын аҕыйыа, суох буолуо этэ. Эбэтэр бу этиини эһиил бэлэмэ суох буолуохтара диэтэххэ, онтон эһиил киллэрдэххэ хайдаҕый? Ону, эһиги, туох дии саныыгыт?
8-с ыйытыы
Ынах диэн туох сүөһүнүй?
Бу туһунан хаста даҕаны суруйдум. Эһиилгиттэн соҕотуопкаланар үүт аҥаарын 40 тыһ. т туттарар кэтэхтэртэн үүтү туппакка, ынахтарын төбөтүгэр 35-тии тыһ. солк. биэрэргэ диэн олохтонор буолла быһыылаах? Тоҕо?
Оччотугар соҕотуопкаланар үүт лаппа аҕыйыыра мөккүөрэ суох. Ол төһө сөбүй? Аны туран уулаах тыһаҕас, тиҥэһэ, кытарах ынах ынах аатыран ити харчыга тиксэллэр дуо? Ити этии олоххо киирдэҕинэ дьон тоҕо улахан ыйааһыннаах ынаҕы иитэ, боруодатын тупсара, сиэмэлэтэ сатыахтарай? Ол кэннэ чааһынайдар тэриллиилээхтэр нөҥүө үүттэрин туттара сатаан, икки хос харчы ылан, албыннааһын тахсыа суоҕа дуо? Уопсайынан, бу дьаһал куруубайдык эттэххэ, чааһынайдары эһэ сатааһын, үүт соҕотуопкатын аччатыы, албыны-көлдьүнү элбэтии көстүүтэ буолбатах дуо? Эппиэттээҥ эрэ.
9-с ыйытыы
ТХМ хаһан «биригэдьиирдээн» бүтүөҕэй?
Бу ыйытыыттан өһүргэнимэҥ. ТХМ ырыынакка киириэхтэн бэйэтэ «биригэдьиирдээн» үбү-харчыны үксүн үөһэттэн бэйэлэрэ үллэрэн, түҥэтэн сиэрэ суох албыны-көлдьүнү үөскэппиттэрин туһунан олус элбэхтэ суруйдум, туруорустум. Кырдьык, 2011 сылтан боломуочуйа улуустарга бэрилиннэ диэн буолбута даҕаны, син биир сир үлэтин, сиэмэ, уоҕурдуу, чэбдигирдии, тутуу... үлэлэрин көмөтө, субсидията барытын кэриэтэ ТХМ бэйэтэ төлүү олорор дииллэр. Онно туох үчүгэй хонтуруола, бэрэбиэркэтэ кэлиэй? Эмиэ ким төһөнү диэбитинэн төлөбүр оҥоһуллан төһө үп кураанахха сымыйа төлөнөрүн ким билиэй?
Итинтэн сиэттэрэн хаһааҥҥыттан ТХМ бэйэтэ «биригэдьиирдээн бүтэн боломуочуйаны барытын кэриэтэ улуустарга биэриэй? Эбэтэр оннук сыыһа дуу?
Түмүк
Мин, биһиги тыабыт хаһаайыстыбатын олоҕор табыллыбатах ыалга холуубун. Ырыынакка киириэхтэн төһө-төһө миниистир уларыйда. Арааһа 10-тан таҕыстылар быһыылаах. Бары даҕаны куһаҕана суох салайааччылар курдук этилэр даҕаны тулуйбатылар. Арай эн, Александр Павлович, туруулаһыах курдуккун. Үлэлээбитиҥ, арааһа, 4-с, 5-с сыла буолла быһыылаах. Ол кэмҥэ таҥнары түһүүбүт тохтуох курдук чинчилээх. Ол гынан баран салайыы систиэмэтигэр туох даҕаны биллэр уларыйыы киирбэтэ. Ол барыта биир миниистиртэн тутулуктаах диэбэтэрбин даҕаны, син биир салайыыга, үбү көдьүүстээхтик туһаныыга дьайыылаах соҕус уларытыылары киллэриэххэ сөп этэ диибин.
Онуоха, хатылаан эттэххэ, ити чааһынай ынаҕар 35 тыһ. биэрэри төрүт утарабын, кэтэхтэри-тэриллиилээхтэри үүт сыанатын 60 солк. тиэрдэри, тэриллиилээх хаһаайыстыбаларга барыларыгар ынах төбөтүгэр тэҥник харчы көрөргө, субсидия ахсаанын лаппа аҕыйатарга, үбү үллэриини үксүн улуустарга биэриини, бааһына, сир үлэтин кэҥэтиини туруорсарбын өссө төгүл биллэрэбин.
Түмүгэр, Александр Павлович, мин бу 9 ыйытыыбар кылгас, чуолкай, кырдьыктаах хоруйу уһаппакка «Кыым» хаһыатынан биэриэ диэн эрэнэбин. Бу ыйытыыларга хоруйу тыа дьоно бары даҕаны кэтэһэллэрэ буолуо.
Саамай бүтэһигэр эйиэхэ, Александр Павлович, үлэҕэр ситиһиилэри, бары үтүөнү баҕарабын.
Уйбаан Пономарев, Чурапчы.
