Туох көҥүллэнэрий, туох бобулларый?
«Булт сокуонун төрдүттэн, түөрэ уларытыахтаахтар үһү”, «уларытан эрэллэр үһү”, «тугу эрэ боболлор-боппоттор” диэбит курдук кырдьык-сымыйа аҥаардаах сонун булчут дьону аймаабыта ыраатта. Биллэн турар, билигин урукку курдук аҥаардас булдунан эрэ айаҕын ииттэн олох олорор, онон эрэ үрүҥ тыынын өллөйдүүр киһи аҕыйах (хотугу төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктары аахпатахха). Суоҕун да кэриэтэ. Ол гынан баран булт уонна балык саха дьонун-сэргэтин, чуолаан эр дьонун, олохторун уобараһа, быстыспат-арахсыспат сорҕото. Онтун ааһан, бу – биһиги омук устуоруйабыт, төрүт култуурабыт, сиэрбит-туоммут уонна үгэспит. Ону хайдах даҕаны туора соторуҥ, ылан илгэн кэбиһэриҥ кыаллыбат.
Дьэ, кэтэһэн-кэтэһэн кэлтэйэрбит саҕана, бу күннэргэ, саҥа быраабылалар (сокуон) олоххо киирэн эрэллэрин туһунан сонун таҕыста. Атырдьах ыйын 31 күнүгэр РФ Юстицияҕа министиэристибэтэ Арассыыйа Экологияҕа уонна айылҕа ресурсаларыгар министиэристибэтэ бэс ыйын 24 күнүгэр таһаарбыт «Булт быраабылаларын бигэргэтии туһунан” бирикээһин регистрациялаата. Онон саҥа быраабылалар 2021 сыл тохсунньу 1 күнүттэн олоххо киирэр буолулар. Эһиилгиттэн.
Биллэн турар, докумуону барытын саҥалыы айбатахтар. Урукку быраабылаларга тирэҕирэн оҥорбуттар эрээри, биллэр соҕустук саҥардан, чочуйан-чопчулаан биэрбиттэр. Холобур, урукку өттүгэр суох, букатын саҥа ирдэбиллэр эмиэ баар буолбуттар. Ол курдук, мантан антах элбэх буолан бултуур буоллахха, күрэх эҥин кэмигэр, булгуччу «сигнальнай” таҥастаах сылдьыахтаахпыт. Ол аата дурдаҕа-сэһээккэҕэ элбэх буоллахха эмиэ оннук «сандааран” олорор буоллахпыт дуу? Ол туһунан билиҥҥитэ туох да дэммэтэх. Аны туран, сааны-сэби илдьэ сылдьыы бэрээдэгэ өссө кытааппыт. Ити туһунан сиһилии СӨ Экологияҕа министиэристибэтин саайтыгар киирэн көрүөххэ сөп.
Оттон биһиги бүгүн быһаччы Саха сиригэр эрэ сыһыаннаах уларыйыылары билиһиннэриэхпит.
Туох уларыйда?
Бастатан туран, анды булдун көҥүлүн ыам ыйын 29 күнүттэн бэс ыйын 4 күнүгэр диэри көрөн сыҕарытан биэриэххэ сөп. Ол эрээри булт болдьоҕо 4 күнтэн уһуо суохтаах.
Иккиһинэн, тайах бары көрүҥүн булда балаҕан ыйын 15 күнүттэн саҕаланар буолла. Тыһыта-атыыра, лөкөйө-ыҥааҕа диэн арааран бүппүттэр.
Үсүһүнэн, эһэни бултуур болдьохпут биллэ уһаан биэрбит. Онон эһиилгиттэн саҕалаан эһэни атырдьах ыйын 1 күнүттэн ахсынньы 31 күнүгэр диэри бултуохха сөп. Ол гынан баран, саҥа быраабылаҕа сурулларынан, бииригэр диэри саастаах уонна аһыҥастаах (быйыл оҕоломмуту) тыһы эһэни бултуур букатын көҥүллэммэт.
Төрдүһүнэн, кыыл табаны бултуур күммүт-дьылбыт кыччаан биэрбит – атырдьах ыйын 1 күнүттэн кэлэр сыл тохсунньу 31 күнүгэр диэри.
Бэсиһинэн, атыыр туртаһы атырдьах ыйын 20 күнүттэн балаҕан ыйын 20 күнүгэр диэри бултуохха сөп.
Алтыһынан, куобаҕы туһахтыыр кыахтаммыппыт. Урут туһах Арктика эрэ улуустарыгар көҥүллэнэрэ. Ол гынан баран ити көҥүл биир «ноолоох”. Туһах ханнык улууска көҥүллэнэрин-суоҕун бүтэһиктээҕин федераллар быһаараллар. Ол аата, холобур, биһиги дьоммут «Сунтаарга көҥүллэниэн сөп” диэн ыыппыттарын «ээҕин-суоҕун” үөһээ эрэ этэллэр.
Сэттиһинэн, саас атыыр куһу 30 күн устата бултуур кыахтаммыппыт. Ама, бу быһаарыыны хас эмэ тыһыынчанан саха сааһыта күүппэтэҕэ дуо? Үөрүҥ! Чахчы, бултуохха сөп буолбут, ол эрээри «подсадной” тыһы куһунан манчыыктыыр эрэ буоллаххына.
Ахсыһынан, күһүҥҥү кус атырдьах ыйын 2-с субуотатыттан саҕаланар дэммит.
***
Ити барыта сиэрдээх булчут туһугар үтүө уларыйыы буолбут. Ол иһин тыаҕа-ойуурга сылдьар, куттуун-сүрдүүн тардыһар эр дьон ити иһин СӨ Экологияҕа министиэристибэтигэр, СӨ Булт хаһаайыстыбатын департаменыгар махтаныах кэриҥнээхпит. Ити уларыйыылар барыта биһиги дьоммут РФ Айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа министиэристибэтин кытта хас эмэ сыл эллэспиттэрин-эттэспиттэрин, сүүһүнэн кумааҕыны толорон-марайдаан туруорсубуттарын-дакаастаабыттарын түмүгэр ситиһилиннэ. Аны туран, саҥа быраабыла, ирдэбил олоххо киирбитинэн, эһиилгиттэн булт саҥа көрүҥнэрэ киирэн барыахтара диэн буолар. Онон 2021 сылы күүтэбит.
Саҥа быраабылаҕа киирбэтэх уларыйыылар
Бу ирдэбиллэр-ыйыылар төһө даҕаны саҥа быраабылаҕа киирбэтэхтэрин иһин, Саха сирин булчуттарыгар быһаччы сыһыаннааҕынан, билиһиннэрэ, сырдата да түстэххэ баа буолбат. «Манныгы туруорсубуттара, киллэрэ сатаабыттара” диэни билбиттэн тугу да сүүйтэрбэппит.
– Булчут булт иниспиэктэрэ көрдөөтөҕүнэ, докумуонун уонна бултуур сэбин-сэбиргэлин булгуччу көрдөрүөхтээх.
– "Об оружии” диэн федеральнай сокуон 13 ыстатыйатын быһыытынан, булчут бултуур кэмигэр саатын-сэбин (буулдьа-доруоп, салгын саалара, быраҕар сэптэр (метательный-стрелковый) докумуонун илдьэ сылдьыахтаах.
– Саһылы элбэх буолан бултуур көҥүллэнэр.
– Элбэх киһи тэҥинэн, кыылы күрэтэн бултуур буоллаҕына, булгуччу ала-чуо көстөр кыһыл, араҕас эбэтэр кытархайдыҥы-араҕас (оранжевай) таҥастаах буолуохтаах.
– Туһааннаах федеральнай уорганнар сөбүлэҥнэрин аастаҕына, субъектарга бөрөнү уонна куобаҕы туһаҕынан бултуур көҥүллэнэр. Ол гынан баран булчут туһаҕын ханна, хаһан, төһө өргө ииппитин хайаан да (любым доступным способом) биллэриэхтээх.
Булду өлөрүүгэ сыһыаннаах уларыйыылар
Сокуон уларыйа да илигинэ булду-алды ыллыҥ да өлөрөрүҥ-өһөрөрүҥ көҥүллэммэт этэ. Ону булчут эрэ барыта билэр уонна өйдүүр. Холобур, куһу буулдьа саанан ыппаккын, эһэни – доруобунан. Ити – суруллубатах сокуон. Кыылы-сордуур муҥнуур эмиэ табыллыбат. Аны туран, үгүс киһи «мас көтөрүн буулдьа саанан ытабын дуу, суох дуу?”, «ытар да буоллахпына саам «туоһапка” буолуохтаах дуу, барыта барсар дуу?” диэн мунаарар. Саҥа быраабыла ону барытын чопчулаабыт курдук. Ааҕыҥ, билсиҥ.
Булт кэмигэр маннык дьайыы көҥүллэммэт
– Таба муоһун (пантытын) кыыл тыыннааҕар быһар кыккыраччы бобуллубут.
– Туйахтаах кыылтан, эһэттэн, бөрөттөн уонна саһылтан ураты атын кыылы-көтөрү уоттаах тэрилинэн (пааранан), тепловизорынан, түүнүн көрдөрөр прибордарынан бултуур бобуллар. Ол аата, сыыһа өйдөөбөтөх буоллахпына, эһэни, бөрөнү, туйахтаах кыылы пааранан, тепловизорынан уонна түүнүн көрдөрөр прибордарынан бултуохха сөп буолбут. Итиниэхэ арай тиэхиньикэ туттуллара бобуллар уонна субъек салайааччыта (биһиги түгэммитигэр Ил Дархан) бэйэтин уларытыыларын киллэриэн сөп дэммит. Маны биһиги хаһыат кэлэр нүөмэригэр чопчулуохпут.
– Күһүн-кыһын мас көтөрүн 5,6 калибрдаах буулдьа сааттан атын саанан бултуур бобуллубут. Судургутук эттэххэ, ити ыйыллыбыт кэмҥэ мас көтөрүн «туоһапканан” эрэ бултуохха сөп.
– Куобаҕы, тииҥи, кырынааһы, солоҥдону уонна нуорканы 5,7 мм улахан калибрдаах саанан бултуур кыккыраччы бобуллар. Оттон сиэгэни уонна бэдэри – 8 миллиметрдаахтан.
– Уопсай бултанар сирдэргэ (УОП-тар) буолар күрэхтэргэ, үүрүүлэргэ быраҕар-ытар сэбинэн бултуур көҥүллэммэт.
– Өскөтүн федеральнай кииҥҥэ «ээх” диэтэхтэринэ, көҥүллээтэхтэринэ, миэстэтигэр мас көтөрүн, ол иһигэр улары, хабдьыны уонна бочугураһы туһаҕынан эмиэ бултуохха сөп буолбут.
Булт болдьоҕор киирбит уларыйыылар
Кус, туртас, онтон да атын көтөр-сүүрэр булдун болдьоҕо мэлдьи мөккүөрү таһаарар үгэстээх. Ол биһиги мөккүспүппүт диэхтээн, күн баччатыгар диэри син бултаан-алтаан, айахпытын булунан, тыыммытын таһааран кэллэхпит. Онтон сылтаан ким да итээбитэ иһиллибэт. Оттон сорох-сорохтор, ол иһигэр Москубаҕа олорор, тыа сирэ, дьон олоҕо, үгэһэ, булт диэн тугун да билбэт «күөх” («айылҕаны харыстыыбыт” дэнээччилэр) дьокутааттар, букатын даҕаны сааскы булду, сорох кыыл көрүҥүн бобоору тииһэллэр.
Чэ, ол да буоллар булт болдьоҕор маннык сүрүн уларыйыылар киирбиттэр. Билсиҥ.
– Кыыл таба – атырдьах ыйын 1 күнүттэн кэлэр сыл тохсунньу 1 күнүгэр диэри.
– Атыыр туртас – атырдьах ыйын 20 күнүттэн балаҕан ыйын 20 күнүгэр диэри.
– Сааһыттан, тыһытыттан-атыырыттан тутулуга суох тайах бары көрүҥэ – балаҕан ыйын 15 күнүттэн кэлэр сыл тохсунньу 10 күнүгэр диэри.
– Эһэ – атырдьах ыйын 1 күнүттэн ахсынньы 31 күнүгэр диэри.
– Бөрө – атырдьах ыйын 1 күнүттэн кэлэр сыл кулун тутар 31 күнүгэр диэри.
– Сааскы кус – кулун тутар 1 күнүттэн бэс ыйын 16 күнүгэр диэри 10 хонук устата көҥүллэнэр. Арассыыйа субъектарыгар иһигэр зонанан туспа болдьохтор тыырыллыахтарын сөп.
– «Подсадной” тыһы куһунан атыыры 30 күн устата бултуохха сөп.
– Анды булдун көҥүлүн ыам ыйын 29 күнүттэн бэс ыйын 4 күнүгэр диэри көрөн сыҕарытан биэриэххэ сөп. Ол эрээри булт болдьоҕо 4 күнтэн уһаабат.
– Күһүҥҥү кус болдьоҕо атырдьах ыйын иккис субуотатыттан ахсынньы 31 күнүгэр диэри олохтонуон сөп. Ол гынан баран уопсайа 90 күнтэн уһуо суохтаах.
– Күһүҥҥү-кыһыҥҥы мас көтөрүн болдьоҕо атырдьах ыйын 3 субуотатыттан кэлэр сыл олунньу 28 күнүгэр диэри олохтонуон сөп (барыта холбоон 120 күнтэн уһуо суохтаах).
***
Биллэн турар, булт сокуонугар-быраабылатыгар итинтэн элбэх уларыйыы киирбит. Ол гынан баран хаһыат бу нүөмэригэр биһиги Саха сирин булчуттарыгар арыый сыһыаннааҕын, барыбытын долгутар, интэриэһиргэтэр эрэ өттүн киллэрэ сатаатыбыт. Биирдиилээн дэбигис өйдөммөт даҕаны түгэннэр бааллар. Онон кэлэр нүөмэрдэргэ олору сиһилии, арыый ымпыктаан-чымпыктаан, идэлээх, туһааннаах дьон кэмэнтээрийдэрин киллэрэн туран, сырдатыахпыт. Оттон быраабыланы сиһилии билсиэн баҕалаахтар Министиэристибэ саайтыгар киирэн ааҕыаххытын сөп.
Альберт Капрынов бэлэмнээтэ.
