Походскай, нууччалыыта “Походск” – Аллараа Халыма улууһун эмиэ туһунан устуоруйалаах, дириҥ төрүттээх-уустаах, бэл, ханна да суох ураты саҥалаах дьонноох-сэргэлээх, айылҕалыын атыттартан чыҥха атын бөһүөлэк.

Халыма өрүс алын өттүгэр, өрүс Походскайдааҕы тас үөһүн хаҥас кытылыгар, Черскэйтэн 40 км хотугулуу-арҕаа эргиҥҥэ турар кыра нэһилиэги киэн тутта “Аччыгый Венеция” диэн ааттыыллар. Тоҕо диэтэххэ, бөһүөлэк олоччу уулаах сиргэ турар. Дьиэттэн дьиэҕэ далаһанан сылдьаллар. Бэл, туалеттарын үрдүк атахха туруораллар. Сайынын сииктээх, үөннээх. Олохтоохтор бэйэ-бэйэлэригэр оҥочонон сылдьан ыалдьыттаһаллар. Кыһынын далаһаттан атын сиргэ курданарга диэри тоҥуу хаарга батары түһүөххэ сөп үһү. Арай көрдөххө, олорорго олус эрэйдээх курдугун иһин, дьон-сэргэ “дойдулаахпыт” диэн ыраахтан талаһар, дириҥник таптыыр бөһүөлэгин, олохтоохторун туһунан бу суруйуубар сырдатыам.

Походскай нэһилиэгэ 1644 сыллаахха тэриллибитэ. Саҥа сири арыйар айанньыт хаһаактар эйэҕэһэ суох чукчалары кытта билсибит айаннара, похуоттара, саҕаламмыт сирэ буолан, итинник ааттаммыт. Бөһүөлэк аатыттан нуучча омук эмиэ биир ураты субэтническай култуурата саҕаламмыт. Походскай олохтоохторун “походчане” диэн ааттыыллар. 1857 сыллаахха бөһүөлэккэ 15 дьиэ баара бэлиэтэммит. “Человек бежит по снегу” диэн кинигэ ааптара Н.Вагнер Походскай туһунан маннык суруйбута: “Хараҥа уонна көрдөөх Походскай – ураты сир. Укулааттыын, көстүүлүүн – барыта ураты. Көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн, үгэстэрэ, ыллаан эрэр курдук дьикти саҥалара, былыргы тыллара-өстөрө, элэккэй майгылара, көрү-нары көҕүлүттэн туталлара, ыалдьытымсахтара, оҕолуу өс киирбэхтэрэ, сүрэҕэлдьээбит курдук, аргыый аҕай хамсаныылара, сирэйдэрин-харахтарын, быһыыларын-таһааларын уратыта уруккутунан хаалбыт. Быраһаай, өҥнөөх-ойуулаах, дьикти Походскай! Көрсүөххэ диэри!”.

Походскайы сайдар кэскилэ суох диэн, иккитэ көһөрө сатаабыттара. Ол эрээри олохтоохтор харыс да сири халбарыйбакка, көҕүрүөхтээҕэр, хата, эбиллэн биэрэннэр, күн бүгүн 150-тан тахса киһилээх, туһунан оскуолалаах, уһуйааннаах бөһүөлэк аатын ылан олорор. 1991 сыллаахха манна “Походскай” диэн балык булдун сопхуоһа тэриллэ сылдьыбыта. Билигин ол кэпэрэтиипкэ кубулуйан, үлэ-хамнас салҕанар.

Балыктааһын үөрэх бырагырааматыгар киирэрэ буоллар

Олохтоох “походчанин” Сергей Попов нэһилиэк баһылыгынан бу сыл муус устар ыйыттан талыллан үлэлиир.

– Нуучча хаһаактара кэлэн олохсуйуохтарыттан 387 сыл ааста. Бу сиргэ олохсуйбут сүрүн төрүөттэрэ – балык. Балык минньигэһэ, бөдөҥө өрүс бу тардыытыгар мустарын билбиттэр. Сэбиэскэй эрэ кэмҥэ сүөһүнү, кууруссаны тута сылдьыбыттар. Билигин биир да ыал сүөһүтэ суох. Сүрүн дьарыкпыт – балыктааһын.

20 сыл иһигэр улахан уу кэлэн барааччы. Бүтэһигин 2017 сыллаахха ууга ылларбыппыт. Ыксаллаах быһыы-майгы биллэриллибитэ. Эмсэҕэлээбит дьоҥҥо харчынан көмө оҥоһуллубута. Социальнай эбийиэктэр арыый үрдүк сиргэ турар буоланнар, арыыланан хаалбыттара. Дьон уу кэлэригэр үөрэнэн да хаалбыттар.

Оскуолабыт 11 кылаастаах. 22 оҕолоохпут. Уһуйааҥҥа 20 оҕо сылдьар. Инникитин оҕону балыктааһын хайысхатыгар үөрэтэр инниттэн агрооскуоланы тэрийиигэ үлэ барар. Оччотугар тыа хаһаайыстыбатыгар сыһыаннаах биридимиэттэр баар буолуох этилэр. Баччааҥҥа диэри оҕолор балыктыырга аҕаларыттан, эһэлэриттэн үөрэнэн кэлбит буоллахтарына, ити эйгэни билим өттүттэн үөрэтэр кыахтаныахтара. Идэтийбит балыксыттар кэлэн көрсүһүөхтэрэ, идэҕэ уһуйуохтара. Үөрэҕи таһынан быраактыка баар буолуоҕа. Балыктааһын диэн сатабылы, бэриниини эрэйэр, дьон-сэргэ бүтүн олоҕун анаан дьарыктанар эмиэ туһунан эйгэ эбээт.

Кэлин дьон-сэргэ киэҥ сиртэн төннөн кэлэрэ элбээтэ. Төрүт дьарыгы сыаналыыр, тыа сиригэр олохсуйар наадатын өйдөөтүлэр быһыылаах. Онуоха үлэ миэстэтэ, сүрүннээн, оскуола-уһуйааҥҥа эрэ баар.

Ханна да буоларын курдук, кыһалҕабыт элбэх. Нэһилиэнньэ сүрүн кыһалҕата – тууччахха уонна муксууҥҥа кубуота тиийбэтэ. Ол былаан да туоларыгар улаханнык охсор. Билиҥҥитэ төттөрү ыытан эрэ кэбиһэргэ күһэллэбит. “Походскай” ТХПК сылга 171 туонна 332 кг балыгы туттарар былааннаах. Ити – кырата суох сыыппара. Балыгы соҕотуопкалыырга хас да эбийиэги тутан баран, уот ыстаансыйата тутулла илик буолан, таах тураллар. Балыгы туттарабыт эрэ. Атыы – билиҥҥитэ бэйэбит эрэ испитигэр. Черскэйгэ илдьэбит. Онон атыы кыра. Балыксыт ыал балыгын ыыһыыр, тууһуур, хатарар уопуттаах. Соҕотуопкалыыр кыах баара буоллар, атыыга, чахчы, сэргэхсийии тахсыа этэ.

Балыктааһыҥҥа субсидия диэн көрүллүбэт. Көрүллэр да буоллаҕына, биһиэхэ сөп түбэспэт усулуобуйалаах. Моруоска элбэх эрээри, ону киэҥ сиргэ атыыга илдьэргэ барыһа суох курдук. Дьон олохсуйарыгар үлэ миэстэтэ суоҕа атахтыыр. Сапыраапка диэн манна суох. Черскэйтэн сайынын – оҥочонон, кыһынын массыынанан таһабыт. Боппуруос барыта бэнсииҥҥэ тиийэн иҥнэр. Манна сүрүн валюта – ГСМ.

Сыана аһара үрдүүрүн сөҕөбүн

Геннадий Бережнов “Походскай” ТХПК балыксытынан үлэлиир. Хаһаайыстыба 15 кадровай балыксыттаах. Хас да дуогабарынан үлэһити тутар. Өбүгэтиттэн салҕаммыт дьарыгын туһунан Геннадий улгумнук кэпсиир:

– Аҕам өттүттэн хаһаак, нуучча хааннаахпын. Ол өттүнэн аймахтарым хаар маҥан төбөлөөх дьон этилэр. Ийэм – Орто Халыма нууччата. Оҕо сырыттахпына аҕам балыкка илпэт этэ, ыраахтан эрэ көрөрүм. Ити – эмиэ туһунан үөрэх. Оҕону чугаһаппатахха, билиэн-көрүөн баҕата өссө күүһүрэр. Билигин ити уопуту бэйэм уолбар туһанабын. 18 сааспар бу тэрилтэбэр үлэҕэ киирбитим. Аҕам дьыалатын ким эрэ салгыахтаах буоллаҕа. Олорбут түөлбэбин хааллардахпына, сотору онтубун атыттар бас билиэхтэрэ. “Где родился, там и пригодился” диэн этии саамай сөптөөх. Кыргыттарым атын сиргэ олохсуйуохтарын сөп. Оттон уолум туйахпын хатарыан баҕарабын.

Балыксыт үлэтин биир үтүөтэ – көҥүл. Күҥҥүн, олоххун бэйэҥ салайан иһэргиттэн ордук улахан дьол суох. Балыксыттар бары тус-туһунан сирдээхпит. Урут, сирэ суох эрдэххэ, эрэйдээх буолара. Өрүскэ киирэргэ уу, сир иччититтэн көрдөһөн, айах тутар үгэстээхпит. Биир бэйэм 8 туонна балыгы туттарар былааннаахпын. Онтон 3 туонната – чыыр, иккилии туонната – күндүөбэй, быраҥаатта уонна атын бытархай балык эбиллэр.

Балыгы сыранан бултуур киһи сиэринэн туһата суох сытыталларын, быраҕалларын адьас сөбүлээбэппин. Кыайан сиэбэт буоллаххына, дьоҥҥо түҥэт. Биһиги балык иһин да бырахпаппыт. Барытын туһаҕа таһаарабыт. Сыана туһунан эттэххэ, биһиги манна чыыры киилэтин 140 солк. туттарабыт. Куоракка ырыынакка 350-800 солк. Сыана уларыйан тиийэрэ сүрдээх буолбатах дуо?! Ол аата биһигиттэн атыылаһааччыга тиийиэр диэри хас киһини нөҥүөлүүрүн санаан көрүҥ. Биһиэхэ 140 солк. буоллаҕына, ырыынакка 280 солк. иһинэн буолуохтаах. Ырыынакка 350 солк. турар буоллаҕына, биһиэхэ 200 солк. чэпчиэ суохтаах. Биһиги сырабытын элбэх киһи барыстаахтык туһанар буолан тахсар. Ол тустаахха олус кыһыылаах.

Балыксыттар кыһалҕабыт элбэх. Бэнсиин, арыы сыаната – үлүгэр! Илими, оҥочону, таҥаһы-сабы бэйэбит харчыбытынан ылабыт. Оҥочо сыаната массыына сыанатын кытта тэҥ. Урут Халыма кэскиллээх улууска киирсэрэ. Өрөспүүбүлүкэ салалтата болҕомтотун мэлдьи уурара. Билигин – атын хартыына. 400-чэкэ сыл тухары Халымаҕа дьон олорон, балыктаан кэлбиттэрэ элбэҕи этэр. Онон болҕомто баар буолуохтаах.  

Быйыл ньиэрпэ элбээтэ

Халыма кытылынан айаннаан иһэн, дьиэлээх учаастакка тохтоотубут. Уруккута балык собуота турбут сиригэр Иннокентий Третьяков соҕотоҕун сайылыыр.

– Аллараа Халыматтан төрүттээхпин. Балыктыыртан атыны билбитим суох. Муус устартан бу учаастакка баарбын. Чыыр, сордоҥ, быраҥаатта, күндүөбэй баар. Күндүөбэй ньиэрпэ аһылыга буолла. Ол кыыл, быйыл элбээн, моһуоктаата. Муора диэки кытылга тыһыынчанан сыталлар. Кыдыйан да, туһа суох буолара буолуо.

Кыыл-сүөл кыралаан биллэн ааһааччы. Ону өлөрө-өһөрө сатаабаппын. Арай тыатааҕыны куттаан, саанан салгыҥҥа ыппытым. Балыктан атыны сиэбэппин. Биирдэ эмэ ынах этин атыылаһан мииннэниэхпин сөп. Араадьыйаҕа сахалыы эрэ саҥа кэлэр. Спутник тэлэбиидэнньэлээх буоламмын, сүүһүнэн ханаалы көрөбүн.

Бөһүөлэккэ “тимир куулга” олорордооҕор манна сылдьар үчүгэйэ сүрдээх. Соҕотох сылдьарбын сөбүлүүбүн. Сотору Черскэйгэ киирэн, уһун кыһыҥҥа хаайтарыам дии санаатахпына, санааргыыбын, – диэн кэпсиир саастаах балыксыт.

Киниттэн айаннаан истэхпитинэ, ньиэрпэ төбөтө быган ылла. Чочумча кэтэһэн олордубут. Сотору иккиһин быкта. “Сүрдээх сонумсах кыыл. Ким баран-кэлэн эрэрин көрдөҕүнэ астынар” диэн олохтоох уолаттар сырдаттылар. Сотору-сотору кус-хаас үөрэ көтөн ааһар. Кытылынан биир эмэ кыылы көрүөм дуу диэн олоотуу сатаатым да, “манна киһи барыта сааланар буолан, кыыл чугаһынан көстүбэт буолбут” диэн быһаардылар. Халыма күһүҥҥү айылҕата кэрэтэ сүрдээх!

Ирбэт тоҥҥо – балык саарыстыбата

Бу тутуу Походскайга өссө сопхуос саҕана олоххо киирбит. Маннааҕы балыксыттар бултарын туттарар, балык атыыга барыар диэри харайыллар сирэ 15 м дириҥҥэ сытар. Хас эмэ түһүмэх кирилиэһи түһэн, күһүҥҥү сылаас салгынтан кырыалаах кыһыҥҥыга үктэннибит. Алаас дойдуга үөскээбит, соботтон атыны билбэтэх киһиэхэ хас эмэ хоһунан тэлгэнэ сытар өрүс балыгын арааһа, дьэ, сөхтөрдө! Онтум баара, былаан үс гыммыттан биирэ эрэ үһү. “Бу диэхтээн – кыра. Былаан туолар сылыгар хас эмэ хоско тэлгэнэн, ааҥҥа диэри буолааччы” диэн кэпсээтилэр.

Балыгы бастаан ыйааһынныыллар. Онтон булууска түһэрэн, тус-туһунан сытыаран тоҥороллор. Сороҕун тута анал халыыпка уган, лиистииллэр. Сорох тоҥмут балыгы кууллууллар, атыыга бэлэмнииллэр. Сайынын оскуола үөрэнээччилэрэ, колледж устудьуоннара, иллэҥ ыччат кэлэн үлэлииллэр эбит.

Муус ыскылаакка чыыры – 140 солк., күндүөбэйи – 35 солк., сордоҥу – 22 солк., быраҥааттаны – 20 солк., сыалыһары 5 солк. туталлар эбит. Ити – сайынын куйааска, кыһынын тымныыга, буурҕаҕа улахан сыранан бултаммыт балык сыаната. Оттон атыыга тахсар сыанатын биир бэйэм көрүөхпүн да куттанабын. “Хоту дойду балыга аһара сыаналаах буолан күндү” диэн өйдөбүллээх улааппыт киһи барбах Саҥа дьылга эрэ атыылаһааччыбын.

Балыксыттар бэйэлэрэ да этэллэрин курдук, балыксыт хара көлөһүнэ хас киһини нөҥүөлээн, хас хармааҥҥа тиксэн, ырыынак долбууругар тахсара эбитэ буолла?.. “Биһигини миллионердар курдук саныыллар. Балыксыт, дьиҥэр, дьоҥҥо анаан бултуур. Арай төлөбүрэ хас эмэ үйэ тухары үрдээбэтэ хомолтолоох. Кэргэттэрбит бүддьүөт тэрилтэтигэр үлэлээбэттэрэ буоллар, хайдах буолуохпут эбитэ буолла?.. Хайдаҕын да иһин, Халыма эбэ бэлэҕиттэн бэриһиннэрэр балыксыт идэлээхпитин дьолбут диибит“, – дэһэллэр Походскай балыксыттара.

Олохтоохтор ыыһаабыт, тууһаабыт, хатарбыт балыктарыттан амсайан, итии чэйдэрин иһэн, ирэ-хоро кэпсэтэн кэлбит кэмнэрим кэннибэр хааллылар. Өрүс балыгын, балыксыты көрдөхпүнэ, харахпар Халыма кытыла хаартыска буолан көстөн кэлиэ турдаҕа. Көрсүөххэ диэри, Походскай!

Оксана ЖИРКОВА.