Хоруона хамсыга өрө туран, киһи аймах тугу гыныан, хайдах харыстаныан билиҥҥитэ билбэт. Барыбытын быыһыах-абырыах биир да эмтиир ньыма суох. “Ханнык баҕарар сыстыганнаах ыарыыны сэрэтэр миэрэнэн кыайыллар”, – диир Өрөспүүбүлүкэтээҕи 1 №-дээх Балыыһа мэдиссиинэ киинин үрдүкү категориялаах аллерголог, иммунолог бырааһа, СӨ уонна РФ доруобуйатын харыстабылын туйгуна Наталья Ким.
– Наталья Иннокентьевна, билигин тымныйан ыалдьыы (простуда), ОРВИ, ОРЗ, араас кириип өрө туран, үгэннээн аҕай турар кэмэ. Бу кэмҥэ урут да, билигин да нэһилиэнньэҕэ вакцинация ыыталлар, быһыы (прививка) туруораллар. Ити төһө туһалаах миэрэний?
– Сыстыганнаах араас ыарыыны уодьуганныырга саамай көдьүүстээх – ыарыыны эрдэттэн сэрэтии (профилактика). Онтон онно саамай туһалаах миэрэлэртэн биирдэстэрэ вакцинация буоллаҕа. Холобур, кирииби утары быһыыны туруоруу, араас эми, битэмиини, БАДтары эҥин иһэрдээҕэр даҕаны көдьүүһэ улахан диэххэ сөп. Кириип, дьиҥинэн, киһини буулаатаҕына, олус суостаах ыарыы буоллаҕа. Баалаттахха, кыайан эмтээбэтэххэ, “айаннаан” да хаалыан сөп эбэтэр киһи араас уорганыгар охсуон сөп. Онон быһыыны 6 ыйдаах оҕоттон саҕалаан, нэһилиэнньэ төһө баҕарар саастаах араҥатыгар туруоруохха сөп – онтунан үчүгэй. Аны, бэл, араас дьарҕа ыарыылаах дьоҥҥо, сааһырбыттарга эбэтэр хат дьахталларга туруоруохха сөп. Аны, ыалдьаллара сэрэхтээх идэлээхтэргэ – учууталларга, эмчиттэргэ, устудьуоннарга, өҥөнү оҥорор, тырааныспар үлэһиттэригэр туруоран, эпидемия кэмигэр кинилэр үлэлиир эйгэлэрин арыый да куттала суох гынан биэриэххэ сөп.
– Холобур, кирииби утары быһыыны ыларбыт хаһан ордук туһалааҕый?
– Билигин, алтынньы ортотугар, быһыыны туруорар хойутаата диэххэ сөп. Атырдьах ыйын бүтүүтэ, балаҕан ыйыгар туруорар ордук көдьүүстээх. Тоҕо диэтэххэ, киһи этигэр-сиинигэр ыарыыга утарсар “антитела” диэн үөскүүрүгэр, кыччаабыта, 2-3 нэдиэлэ ааһыан наада, сороҕор – арыый даҕаны мөлтөх иммунитеттаах дьоҥҥо – ол үс нэдиэлэттэн биир ыйга да диэри уһуур.
– Билигин туруорар вакциналара туох эмэ уратылаах дуо? Киһи бэйэтэ талан атыылаһар дии?
– Итиннэ киһи эмчитин сүбэтин, ыйыытын-кэрдиитин тутуһара наада. Сорох кириип вакциналара “тыыннаах” вируһу илдьэ сылдьаллар, сорохтор – “өлбүт” вируһу. Холобур, хат дьахталларга тыыннаах вирустаах вакцинаны туруоруллубат. Сорохтор вирус ханнык эрэ өлүүтүн илдьэ сылдьаллар, ону эҥин туруоруохха сөп. Аны, кириип түөрт көрүҥүн илдьэ сылдьар (“четырехвалентные” дэнэр) вакциналары айдылар. Оннук элбэх “валентностаах” вакцинаны биирдэ ылар ордук туһалаах дииллэр эбит быраастар. Билигин, бэл, киһи уопсай туругун, иммунитетын бөҕөргөтөр кыахтаах вакциналары оҥорор буоллулар.
– Сорохтор быһыыны (вакцинацияны) олох утараллар.
– Вакцинация киһиэхэ барытыгар барсар ньыма буолбатах. Холобур, өскөтүн эн куурусса белогар аллергиялаан, реакциялыыр буоллаххына, кирииптэн быһыы ыларыҥ наадата суох. Тоҕо диэтэххэ, ити вакциналары куурусса эмбрионугар олоҕуран оҥороллор. Онон сэрэниэххэ наада, булгуччу эмчити кытта сүбэлэһэн, кини направление биэрдэҕинэ, поликлиника анал усулуобуйатыгар, мэдиссиинэ кэбиниэтигэр эрэ быһыы ылыллыахтаах. Вакцина кэннэ араас реакция (поствакцинальнай реакция) буолан хаалыан сөп, ол иһин киһи туругун кэтэнэ сылдьара наада. Өскөтүн ыалдьа сылдьар, соторутааҕыта ыарыыны аһарыммыт, туругуҥ өссө да мөлтөһүөр буоллаҕына, быһыыны туруортарар наадата суох, чөл туруктанары күүтэр наада.
– Наталья Иннокентьевна, күһүҥҥү, кыһыҥҥы тымныйыыттан, ОРВИттан, кирииптэн атын ханнык ньыманан көмүскэниэххэ сөбүй?
– Арааһа, итиннэ туох да саҥаны эппэтим буолуо эрээри, вирустаах ыарыылартан аскорбиновай кислоталаах, С битэмииннээх астар, утахтар барыта туһалаахтар – тоҕо диэтэххэ, киһи иммуннай систиэмэтин бөҕөргөтөллөр. Онон, ыарыы үгэннээн турар кэмигэр, ыалдьыбатах даҕаны киһи ыйааһыныттан көрөн, күн аайы 1,5-2 гр. диэри аскорбиновай кислотаны сиэн наада. С битэмиин ордук хото Саха сиригэр үүнэр уулаах отоҥҥо, дөлүһүөҥҥэ, атын даҕаны биһиги дойдубут отонугар, оҕуруот аһыгар баар. Имбирдээх, мүөттээх, лүмүөннээх чэй олус үчүгэй буолуоҕа. Чосунуок вируһу, бактыарыйаны өлөрөр. Оттон араас иммуномодулятордары эҥин эмиэ эмчити кытта сүбэлэһэн баран иһэр наада. Элеутерококк, “золотой корень”, женьшень эҥин диэн былыр-былыргыттан күүстээх эмтээх үүнээйилэр бааллар, итини эҥин эмчити кытта сүбэлэһэн иһэр ордук. Аны, эбиэт кэннэ иһэр олох атын түмүктэниэн сөп, онон итини барытын сарсыарда иһэр ордук. БАДтары ылар буоллахха, араас бэстэн оҥоһуллубут “Сосновая пыльца”, эҥин диэн бааллар. Лиссиэнсийэлээх анал дьарык гынан оҥорор тэрилтэлэр киэннэрин ылар ордук, ону бырааһы кытта сүбэлэһэн, иммунитеты бөҕөргөтүүгэ туһаныахха сөп дии саныыбын.
– Оттон ас-үөл суолтата хайдаҕый?
– Саамай туһалаах: киһи аһын-үөлүн көрүнэ сылдьыахтаах. Билигин сорохтор эти, балыгы сиир булгуччута суох, оттон үрүҥ ас буортулаах үһү диэн өй-санаа тарҕата сатааталлар даҕаны, өйдүөххэ наада: биһиги тыйыс килиимэттээх дойдуга олоробут, онон төһө кыалларынан, иҥэмтэлээх чөл төрүт аспытын, эти, балыгы, үрүҥ аспытын аһыы сылдьыахпытын наада. Саха сирин ото-маһа өссө улаханнык киртийэ, ГМОнан сутулла илик буолан, сүөһүбүт этэ-үүтэ арыый даҕаны экология өттүнэн ыраас, иҥэмтэлээх, этэргэ дылы, дьиҥнээх (натуральнай) буоллаҕа. Сөбүн көрөн, амсайа сылдьар туһалаах эрэ.
– Дьэ, бу билигин ковид19 иккис долгуна ааҥнаата дииллэр, киһи бөҕөтө ыалдьан эрэр... Ол ити сезонунан тымныйыыны, ОРВИны кытта сибээстэстэ дуу, хайдах дуу? Хайдах гынан көмүскэнэбит? Бу уруккуттан кириипкэ көмөлөһөр сүбэлэр хамсыктан быыһыахтара дуо?
– Иммунолог-быраас буоларым быһыытынан этэбин: ханнык даҕаны импиэксийэлээх, ол эбэтэр сыстыганнаах ыарыыны киһи аймах бохсор ньымаларын туттан (профилактиканы) уонна иммунитеты бөҕөргөтөн кыайбыта. Холобурун ылыахха, Кытай, биһигиннээҕэр төһө эмэ элбэх нэһилиэнньэлээх эрээри, бу кутталлаах ыарыыны үс ый иһигэр арыый да уодьуганнаата дии. Хайдах гынан? Бастатан туран, профилактика суотугар ыарыыны кыайдылар диэн бэлиэтиир наада. Кинилэр хара маҥнайгыттан, мааскалаах, бэрчээккилээх сылдьары нэһилиэнньэттэн кытаанахтык ирдээбиттэрэ, харантыыны булгуччу тутуһуннарбыттара. Биһиги оннугу кыайбатыбыт, дьоммут най баран хааллылар, “социальнай изоляция” эрэсиимин билиҥҥэ диэри тутуспаппыт, дьон-сэргэ ыарыы баарын билиҥҥэ диэри итэҕэйбэт курдук. Оттон ол түмүгэр ыарыы эбиллэ турар...
Онон, медиктэри дуу, кимнээҕи дуу эрэ буруйдаабакка, бастатан туран, бэйэттэн ирдиир наада. Биһиги туох баар ирдэбили тутуһабыт дуо? Маасканы булгуччу кэтэбит дуо? Бэрчээккилээх сылдьабыт дуо? Илиибитин мыылалаах уунан кичэйэн суунабыт дуо? Баҕар, “ээ, син биир ыарыйдыбыт” диир дьон баар буолуохтара. Оттон кинилэр элбэх дьон тоҕуоруспут сириттэн тэйиччи сылдьыбыттара дуо? Баҕар, дьиэ кэргэн иһигэр, ыччаттар, эдэр дьон, оҕолор саастаах көлүөнэ дьоннорун кытта бииргэлэспэттэрэ ордук буолаарай? Ханнык эрэ кэмҥэ төрөөбүт күннүүрү, үбүлүөйдүүрү эҥин тохтотор ордук буолаарай? Сороҕор олох судургу, өйдөнөр да суолу тутуспаттар ээ дьоммут. “Хамсык вируһа өр кэмҥэ ол-бу үрдүгэр иҥэн, тыыннаах сылдьар үһү” диэн эрэллэр. Оччотугар киһи тус гигийиэнэтин суолтата өссө улаатар. Кыратык даҕаны ыалдьыы сибикитэ баар буоллаҕына, ханна да тахсыбакка, дьиэҕэ булгуччу олорор, сытар наада. Туох баар алгоритмы тутуһуохха.
– Ковид туох кутталлааҕый?
– Ковид биир куттала диэн, киһиэхэ микротромбалар үөскүүллэр. Киһи кыраадыстанар, төбөтө ыалдьар, ол эрээри кыраадыһын даҕаны түһэрдэҕинэ, төбө ыарыыта ааспат. Ити мэйиитигэр тромбалар үөскүүллэриттэн итинник буолар. Киһи хаанынан кислород альвеолаларыгар тиийиэхтээх буоллаҕа, оттон хаан эргиирэ бытаардаҕына, кислород тиийбэтэх тымырдарыгар ити курдук тромбалар үөскүүллэр. Ол иһин киһи тыынара ыарыыр, тыына хаайтарар, төбөтө ыалдьар.
– Вакцина айылынна диэн буолла. Ону сорохтор итэҕэйбэттэр...
– Бу хамсык туһунан элбэҕи этэллэр, “киһи айбыт вируһа” эҥин диэн түөрүйэлииллэр. Ол эрээри билиҥҥэ диэри туга-ханныга чопчу биллэ илик. Аны туран, ити кэнники вакцина айылынна диэн этэллэр. Итиннэ урукку сыстыганнаах ыарыылары утары вакциналар син добуочча уһун кэм ааспытын кэннэ айыллыбыт, оҥоһуллубут эбит буоллахтарына, бу вакцина наһаа кылгас кэмҥэ оҥоһулунна.
Ковид19 тарҕаныаҕыттан сылдьыбыт, кыттыбыт сэминээрдэрбэр, вебинардарбар итини “аденовируснай импиэксийэҕэ” олоҕуран оҥоһуллубут вакцина диэн быһаараллар. Сүрдээх кылгас кэм иһигэр оҥоһулунна, онон итэҕэйбэппит диэччилэр син биир бааллар. Онон өссө күүтэ түһүөхпүтүн наада курдук.
– Кэтээн көрдөххө, сорохтор ыалдьыбыт дьоннорун, аймахтарын таһыгар сылдьан, олох да ыалдьыбатылар. Итини тугунан быһаарыахха сөбүй?
– Итини маннык быһаарыахха сөп. Билиҥҥи хамсыкка майгынныыр курдук вирус уруккуттан да баар буолуон сөп. Онон сорохтор ыалдьан баран, биллэрбэккэ аһарбыт буолуохтарын сөп. Ол иһин кинилэр чэпчэкитик аһараллар эбэтэр олох даҕаны ыалдьыбаттар.
Иккиһинэн, иммуннай систиэмэлэрэ күүстээх дьон, ордук эдэрдэр, ыарыыны атыттардааҕар чэпчэкитик аһараллар. Саастаах дьон, атыттардааҕар иммунитеттара мөлтөх буолан, ыарыыга ордук ылларымтыалар. Аны, араас дьарҕа ыарыылара элбэх буоллаҕа, онон ыарыы кинилэргэ ордук ыараханнык дьайар.
– Оттон кыра оҕолор тоҕо ыалдьыбаттарый?
– Кыра оҕолор ыалдьыбаттарын эбэтэр чэпчэкитик аһаралларын сорохтор БЦЖ быһыытын кытта сибээстииллэр. Ол эрээри билигин ону сөп да, сыыһа да диир кыах суох, өссө үөрэтиллиэн, чинчиллиэн наада. Уопсайынан, ковид19 саҕаланыаҕыттан олус кылгас кэм ааста. Ыарыы киһиэхэ хайдах дьайара үчүгэйдик биллэ, чинчиллэ илик. Холобур, аллерголог буоларым быһыытынан, миэхэ ковидтаабыт дьон “аллергиялаатыбыт быһыылаах, тыыммыт хаайтарар” диэн кэлэллэр. Ол ковидтаан үтүөрдэххинэ даҕаны, ыарыы бэйэтин туһунан итинник “өйдөбүлү” хаалларар эбит. “Психогеннай синдром” диэххэ сөп. Аны туран, сүрэххэ, атын сүрүн уорганнарга дьайыыта хайдаҕын эмиэ билэ иликпит.
Ол эрээри киһи аймах араас дьулаан ыарыыны кыайбыта, онон хоруонаны да кыайар эмп, вакцина оҥоһуллуо, көстүө диэн эрэниэххэ. Оттон ол көстө илигинэ, ыарыыны бохсор, бэйэни харыстанар атын ньымалары булгуччу тутуһуохха!
Нина ГЕРАСИМОВА
