“Тыа сиригэр усулуобуйа суох, олох ыарахан. Ол иһин эдэр дьон дэриэбинэ олоҕуттан тэйэн эрэр, киин сиргэ талаһар”, – диэни элбэхтик истэбит. Ол эрээри нэһилиэктэргэ сөбүлээн олохсуйар, ситиһиилээхтик үлэлиир-хамныыр ыччаттар биһиги кэккэбитигэр бааллар. Холобур, кинилэр нэһилиэк баһылыктара, эдэр дьокутааттар, оскуола дириэктэрдэрэ, о.д.а. Онон “Тэбэнэт” холобуругар тыа сирин кэскиллэрин билиэҕиҥ.
Степан Кузьмин, Амма улууһун Болугур нэһилиэгин баһылыга:
– Мин Степан Николаевич Кузьмин диэммин.Бастакы идэбинэн учууталбын, онтон Салайыы институтун бүтэрбитим. Кэргэннээхпин, икки оҕолоохпун. 2016 сыллаахха Болугур нэһилиэгин баһылыгынан талыллыбытым. Оччолорго 28-таах этим, билигин 32 саастаахпын. Баһылыктыам иннинэ Дьокуускайга биир федеральнай сулууспаҕа отдел салайааччытынан үлэлээбитим. Бэйэм олохтоохпун. Манна оҕо сааһым ааспыта, оскуоланы бүтэрбитим, дьонум, аймахтарым бука бары дойдубар олохсуйан олороллор. Эр киһи этигэр-хааныгар төрөөбүт дойдуга бэриниилээх буолуу иҥэ сылдьар дии саныыбын. Тоҕо эрэ дойдум туһугар туох эрэ суолталааҕы, туһалааҕы оҥоруохтаахпын, сарсыҥҥытын салайсыахтаахпын диэн санааттан манна үлэлии кэлбитим. Күн бүгүн Болугур 1,5 тыһ. нэһилиэнньэлээх наһаа кырата суох дэриэбинэ буолар. Атын нэһилиэктэртэн туох да итэҕэһэ суох үлэни өрө тутан, үөскүүр кыһалҕалары тэҥҥэ туораан ньир бааччы олоробут. 2000-с сыллардаахха тутуллубут таас оскуолалаахпыт, ГЧП бырагырааматынан 2017 сыллаахха үлэҕэ киирбит уһуйааннаахпыт. Дэриэбинэҕэ оптоволокно тардыллан, интэриниэт, сибээс чааһыгар кыһалҕа суох. Биллэн турар, ханна баҕарар кыһалҕа баар буоллаҕа. Ол Москубаҕа суох үһү дуо? Эбэтэр куоракка олохсуйдуҥ да, олох-дьаһах тупсан барар дуу? Салгыы киһи олоҕун хайдах дьаһанарыттан, үөскүүр кыһалҕаларга хайдах сыһыаннаһарыттан тутулуктаах дии саныыбын. Дьиҥэр, манна биһиэхэ да олох күөстүү оргуйар бөҕө буоллаҕа. Билигин эдэр дьон тыа хаһаайыстыбатыгар сүрдээҕин ылсан эрэллэр. Араас граҥҥа кыттан, хотон тутталлар, хороҕор муостаах, сыспай сиэллээх ахсаанын эбэллэр. Биһиги нэһилиэкпитигэр бу хайысхаҕа үлэлии-хамсыы сылдьар ыччаттардаахпыт. Кинилэри төһө кыалларынан өйүүбүт бөҕө буоллаҕа. Биллэн турар, киһи ылла да билбэт улууһугар, нэһилиэгэр олохсуйа тиийэрэ уустук. Бастатан туран, дьиэ-уот кыһалҕата. Холобур, мин кэргэмминиин үөрэхпитин бүтэрэн баран, 1,5 саастаах оҕобутун туппутунан, Үөһээ Бүлүүгэ үлэлии барбыппыт. Онно тиийэн, дьиэ-уот кыһалҕатын эппитинэн-хааммытынан билбиппит. Тыа сиригэр олохсуйуон баҕалаах ыччаттар букатын суохтар диир сатаммат буолуо. Баалларынан бааллар. Кинилэр төһө кыалларынан, бастатан туран, олорор дьиэнэн хааччыйыахха наада. Биһиэхэ эдэр исписэлиистэргэ аналлаах уопсай дьиэ баар. Бастаан онно кэлэн олорон баран, салгыы уһаайба көрөн, дьиэ тутталларыгар усулуобуйа тэрийэ сатыыбыт.
Андрей Миронов, Таатта улууһун Чычымах орто оскуолатын дириэктэрэ:
– Андрей Александрович Мироновпын, 26 саастаахпын. Оскуола дириэктэринэн ананарбар 25 саастаах этим. Ыал буола иликпин. Биһиги агро хайысхалаах оскуола буолабыт. Күн бүгүн 86 үөрэнээччилээх. Улууска уопсайа алта агро-оскуола баар. Сыл ахсын улууспут оскуолаларын, уһуйааннарын хортуосканан, моркуобунан, хаппыыстанан хааччыйабыт. Сыл ахсын анал ирдэбиллэринэн, агрорейтинг диэн оҥоһуллар. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 112 оскуолаттан, биһиги 2018-2019 сыл түмүгүнэн, 4-с миэстэҕэ сылдьабыт. Түгэни туһанан, бииргэ үлэлиир кэлэктиибин дьонугар сыралаах үлэлэрин иһин махталбын тиэрдэбин. Мин иннибинэ оскуоланы салайбыт В.В. Кривошапкин күүстээх үлэни тэрийбитэ көстөр. Эдэр салайааччыга уустук түгэн баар бөҕө. Дьону түмэр, биир санааҕа киллэрэр сүрдээх эппиэтинэстээх уонна сыралаах. Ол эрээри, ыарахантан чаҕыйбакка, инним хоту дьулуруйан үлэлииргэ бэлэммин. Төрөөбүт дойдубар туһа киһитэ буолар туох куһаҕаннаах буолуоҕай? Үчүгэй бөҕө.
Семён Федоров, Сунтаар улууһун Илимниир нэһилиэгин оскуолатын дириэктэрэ:
– Мин Семён Семёнович Федоровпын. 29 саастаахпын, бакаа ыал буола иликпин. Быйылгы үөрэх дьылыттан Илимнииргэ оскуола дириэктэринэн ананан үлэлээн эрэбин. Оскуолабытыгар уопсайа 44 оҕо үөрэнэр. Саҥа үөрэх дьылыттан Илимниирдээҕи оҕо-саада оскуолаҕа холбосто. Бүгүҥҥү күҥҥэ кэлэктиип 45 үлэһиттээх. Биллэн турар, кыһалҕа баар, киһи ыараханы аастаҕына эрэ, элбэҕи билэр-көрөр буоллаҕа. Онон тыаҕа олорор табыгастаах. Эдэр киһи тыа сириттэн үлэтин саҕалаатаҕына, быдан уопутурар уонна сайдар дии саныыбын.
Ирина Сыромятникова, Дьааҥы улууһун Баатаҕайдааҕы Култуура уонна успуорт киинин дириэктэрэ:
– Ирина Васильевна Сыромятниковабын. Салайааччы буолбутум биир сыл буола охсубут эбит. Бэйэм Дьааҥыттан төрүттээхпин. Ыал ийэтэбин. Былырыын алтынньыга дириэктэринэн анаммытым. Билигин 28 саастаахпын. Улуус киинэ Баатаҕай 4 тыһ. кэриҥэ нэһилиэнньэлээх. Култуурабыт дьиэтэ улахан, үс этээстээх. Биһиги култуурабыт дьиэтигэр кыра оҕоттон саҕалаан, аҕам саастаах дьоҥҥо тиийэ бары сылдьаллар. Ыарыы кэмигэр тэйиччи олорон үлэ систиэмэтин тутуһабыт. Билигин кыра кыргыттарга аналлаах кырасаабыссалар күрэхтэрин тэрийээри түбүк-табык бөҕөбүт. Эбэн эттэххэ, улуус, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах күрэхтэргэ кыттан, инники миэстэлэргэ сылдьабыт. Биир улахан ситиһиибитинэн, салайар тэрилтэбин аныгы технологиянан хааччыйыы буолар. Ол сыалбын ситиһэн, быйыл балаҕан ыйыгар, национальнай бырайыакка кыайаммыт, 2 мөл. солк. аныгы тэрилинэн хааччылынныбыт. Салгыы өссө култуурабыт дьиэтин тупсаран, улахан өрөмүөн үлэтин ыыттыбыт. Түгэнинэн туһанан, салайааччыларбар барҕа махтал. Сыстыганнаах ыарыы туран, аҕам саастаах дьоҥҥо көмө-тирэх буолабыт. Ыарыһахтарга ас-үөл, эмп илдьэн биэрэбит.
Бэйэм ХИФУ педагогическай институтун 2015 сыллаахха бүтэрбитим. Кэтэхтэн өссө юридическайга үөрэммитим. Онон сокуону кытта үлэҕэ бэлэм этим диэхпин сөп. Устудьуоннуу сылдьан балачча көхтөөх устудьуон буоларым. Оскуола бэрэсидьиэнэ, бөлөх ыстаарыстата, “Дьааҥы” землячествотын бэрэссэдээтэлэ, 66-с уопсай бэрэссэдээтэлэ, о.д.а. дуоһунастарга сылдьыбытым. Ити сылдьан, лиидэр хаачыстыбатын олус сайыннарбытым, билсиим-көрсүүм хаҥаабыта. Үөрэхпин бүтэрэн баран, Дьокуускай куорат 14-с нүөмэрдээх оскуолатыгар учууталлаабытым. Кэргэним Томпоттон төрүттээх. Бу диэки киниэхэ үлэ көстөн, дьиэнэн көһөн кэлбиппит. Уол оҕолоохпут. Оҕобун көрөн олорон баран, улуустааҕы дьаһалтаҕа сүрүннүүр исписэлииһинэн үлэлээбитим. Онно, дьэ, дьиҥнээхтик дьыала-куолу үлэтин ис-дьиҥин билбитим. Арааһа, билигэ-көрүүгэ, сайдарга баҕалааҕым иһин буолуо. Салайар дьоҕурдаахпын бэлиэтии көрбүт буолуохтарын сөп. Үлэм наһаа эппиэтинэстээх уонна интэриэһинэй. Аны туран, оҕо эрдэхпиттэн ырыаҕа-тойукка, үҥкүүгэ сыстаҕас буоламмын, култуура эйгэтигэр чугаспын. Ол иһин үлэлииргэ, кэллиэгэлэрбин кытта өйдөһөргө, биир санааҕа кэлэргэ чэпчэки курдук. Салгыы бу тэтиммин ыһыктыбакка, этэҥҥэ үлэлии-хамсыы сылдьар былааннаахпын. Билигин Арктикатааҕы Судаарыстыбаннай култуура уонна ускуустуба институтугар менеджмент СКД дьупулуомун туттараары сылдьабын. Биһиэхэ манна наһаа үчүгэй. Элбэх ыччат сөбүлээн олохсуйар. Өрүү бииргэ мустан ыллыыбыт, успуордунан саалаҕа дьарыктанабыт.
Еремей Жирков, Мэҥэ Хаҥалас Суола Моорук нэһилиэгин эдэр ыччакка уонна дьиэ кэргэҥҥэ отделын исписэлииһэ, нэһилиэк дьокутааттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ:
– Мин Еремей Егоровичпын. 27 саастаахпын, эдэр ыал аҕа баһылыгабын, икки оҕолоохпун. Нэһилиэк дьокутаатын талар быыбарга 2017 сыллаахха талыллыбытым. Оттон быйыл нэһилиэк дьокутааттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ буоллум. Дьокутаат диэн нэһилиэк олоҕор-дьаһаҕар этинэн-хаанынан ыалдьар, бииргэ салайсар киһи буолуохтаах. Нэһилиэккэ ыытыллыахтаах үлэ хаамыытын, үп-харчы тыырыытын барытын дьокутааттар сиэссийэлэригэр көрөбүт, баһылыгы кытта бииргэ быһаарабыт. Бу курдук олох үөһүгэр үлэлии-хамсыы сылдьар олус үчүгэй.
Дьиэ кэргэммин кытта манна олохсуйбуппут хайыы үйэ биэс сыл буолла. Улахан ыараханы көрсүбэтэхпит. Хара маҥнайгыттан туох баарынан үлэлээн-хамсаан барбытым. Тыаҕа олорор наһаа үчүгэй. Айылҕаҕа быдан чугаскын, баҕалаах буоллаххына, нэһилиэк олоҕор-дьаһаҕар кыттан, наһаа көхтөөх олохтоох буолаҕын. Ол – киһиттэн бэйэтиттэн тутулуктаах. Тыа сиригэр олорор буоламмыт, сыл устата бэйэ сибиэһэй этин сиибит, үүтүн иһэбит. Оҕолорбут улааталларыгар олохтоох бородууксуйа туһата элбэх. Тус санаабар, ыччат тыа сиригэр олохсуйа кэлэртэн куттаныа, толлуо суохтаах. “Усулуобуйа суох, сибээс мөлтөх” диэн куоһур оҥостор сыыһа. Тыаҕа да сайдыы барар, кыһалҕа быһаарыллар, олох тупсар. Аны туран, тыа ыччата олус түмсүүлээх. Биһиэхэ сүрдээх элбэх, үгэскэ кубулуйбут тэрээһиннэрдээхпит, күрэхтэрдээхпит. Олох күөстүү оргуйар. Онон биир саастыылаахтарбар этиэм этэ, дэриэбинэҕэ үлэ баар эрэ буоллар, тиийэн үлэлээҥ, сайдыҥ, төрөөбүт дойдугутун сайыннарыҥ!
Юрий Слепцов, Степан Кузьмич аатынан Чурапчы гимназиятын дириэктэрэ:
– Мин Юрий Михайлович Слепцовпун, 30 саастаахпын. Кэргэннээхпин, икки оҕолоохпун. Салайар үлэҕэ 4-с сылбын үлэлиибин. Мэҥэ Хаҥалас улууһуттан үүнэн-сайдан тахсыбытым. 2012 сыллаахха үөрэхпин бүтэрэн, Мэҥэ Хаҥалас Тумулугар математика учууталынан ананан, 4 сыл үлэлээбитим. Онтон дириэктэри иитэр-үөрэтэр үлэҕэ солбуйааччынан анаммытым. Ол сылдьан, Мэҥэ Хаҥалас улууһун үөрэххэ управлениетыгар сүрүннүүр исписэлииһинэн ыҥырыллан, икки сыл курдук, улуус үрдүнэн кэлим эксээмэни, үөрэнээччилэр олимпиадаҕа кыттыыларын хонтуруоллуур үлэҕэ сылдьыбытым. Ол кэннэ миигин төттөрү Тумул оскуолатын дириэктэринэн анаабыттара. Онно аҕыйах күн үлэлии сырыттахпына, төрөөбүт дойдугар кэлэн үлэлээ диэн Чурапчы гимназиятыгар дириэктэринэн ыҥырыллыбытым. Онон былырыыҥҥыттан 314 үөрэнээччилээх Чурапчы гимназиятын салайааччынан үлэлиибин. Билигин дьиэттэн олорон үөрэнэбит. Салайааччы диэн урут да, билигин да дьону-сэргэни кытта түргэнник уопсай тылы булар, салайар дьоҕурдаах, үтүө суобастаахтык үлэлиир киһи буолуохтаах дии саныыбын. Тус бэйэм оҕо эрдэхпиттэн учуутал буолар ыралаах этим. Арааһа, учуутал ийэм сабыдыала күүстээҕэ буолуо.
Ити курдук өрөспүүбүлүкэ араас муннугар тарҕанан, төрөөбүт улуустарыгар, нэһилиэктэригэр ситиһиилээхтик үлэлии, айа-тута сылдьар эдэр дьону кытта билиһиннэрдибит. Тыа сирэ маннык тобуллаҕас толкуйдаах, ыарахаттартан чаҕыйбат, билиилээх-көрүүлээх, салайар дьоҕурдаах ыччаттардааҕын тухары инникилээх. Эдэр дьоҥҥо ситиһиини, эппиэтинэстээх үлэлэригэр таһаарыылаах буолууну баҕарыаҕыҥ!
Ситиһиилээх ыччат үлэтин-хамнаһын сурунна Екатерина АФАНАСЬЕВА.
