Эмтиир физкультура уонна успуорт мэдиссиинэтин өрөспүүбүлүкэтээҕи киинин узист-бырааһа, терапевт, кардиолог Татьяна Степановна Никифорова хамсык кэмигэр бэйэни хайдах көрүнүөххэ сөбүн сүбэлиир.
– Аан дойдутааҕы доруобуйа харыстабылын тэрилтэтин (ВОЗ) ыстатыыстыкатыгар сигэниэххэ. Сүрэх-тымыр ыарыыларыттан, инсультан, инфарктан аан дойдуга саамай элбэх киһи өлөр диэн...
– Итиннэ хас да төрүөт баар. Биир төрүөт, сүрүннээн, биһиги аспытын-үөлбүтүн, олохпут укулаатын, дьаллыкпытын көрүммэппитин кытта сибээстээх. Ыраата барбакка, бэйэбитин ылыахха. Биһиги, сахалар, сыалаах эмис этэ, балыга суох сатаммаппыт. Ол – былыр-былыргыттан омук быһыытынан аска олоҕурбут рациоммут. Буолумуна, уһун тымныы кыһыны онто суох тулуйарбыт саарбах. Ол эрээри былыргы дьон олорон турбакка хамсана-имсэнэ, тиргиччи үлэлии сырыттахтара. Өбүгэлэрбит барахсаттар ыраас салгыны ыймахтыы, чөл аһы-үөлү сии, истириэс диэн тугун билбэккэ, үүт-тураан олоххо олорбут эбит буоллахтарына, билиҥҥи үйэ дьонугар – барыта атын, олохпут холорук курдук биир кэм ытыллан олорор...
Онон итини төрүт олох укулаата уларыйыыта охсор диир сөп. Ону кытта сүрдээх улахан кыһалҕа тахсан кэлэр: хамсаммат буолуу. Бу, этэргэ дылы, аныгы сайдыылаах олох биир мөкү көстүүтэ. Үлэбит барыта хонтуора эргин буолла – таһырдьаны көрбөккө күнү быһа дьиэҕэ хааллан, көмпүүтэр иннигэр олоруу. Аны, дьиэбитигэр да кэлэн, сылайбыт аатыран, дьыбааҥҥа сытабыт, тэлэбиисэр иннигэр олоробут...
Оттон ол түмүгэ тугуй? Саамай сөп – ыйааһыммыт эбиллэр. Дьахталлар бары соноспут, истээхпит. Эр дьон да хаалсыбаттар. Аны, кэлиҥҥи кэмҥэ суон оҕо, ыччат элбээбитин бэйэҕит да көрө сылдьаргыт буолуо. Итинник буолла даҕаны, киһи этигэр-сиинигэр холестерин мунньуллар, саахар эбиллэр. Дьэ, ити баар – куттала. Онтон сылтаан киһи дабылыанньата үрдүүр, хаана хойдор – араас кутталлаах ыарыылар үөскээн бардахтара ол... Онно аныгы сыыдам олохпут истириэһин эбэн кэбис. Эппит-сииммит ону бэйэбитигэр этэ, үҥсэ сатаахтыыр да, биһиги күннээҕи түбүк сырсыытыгар, онно болҕойбоппут. Онтубут барыта холбоһон, киһи саамай тутаах уорганыгар – сүрэҕэр, мэйиитигэр биирдэ охсор. Киһи эмискэччи сүрэҕэ бүрүүстүгүрэр, эбэтэр инсуллаан, мэйиитигэр хаана турар... Дьэ, буоллаҕа ол. Сорохтор онтон өрүһүммэттэр.
– Оннукка тиийбэт туһугар тугу гынабыт, хайдах быыһанабыт?
– Бэйэни көрүнэ сылдьар туһунан санатар, үрүт-үөһэ хатылыыр наада. Онуоха СМИлэр, эмчиттэргэ сүрүн көмөлөһөөччүлэрбит буолаҕыт. Нэһилиэнньэҕэ ыарыыны сэрэтэр информация олох тиийбэт. Дэлэҕэ даҕаны, эмчиттэрдээҕэр ол-бу экстрасенстары ордук итэҕэйиэхтэрэ дуо?
Билигин киһи дьиксинэрэ диэн баар, оннооҕор уон саастаах оҕоҕо атеросклероз сибикитэ көстөр буолла. Онон оҕолорбутун олох кыраларыттан “доруобуйаҕыт – бэйэҕит илиигитигэр” диэн бириинсипкэ иитэ-такайа сатыахтаахпыт. Бэйэни көрүнэртэн (холобур, аан бастаан илиитин, тииһин суунартан, этин-сиинин ыраастык тутартан) саҕалаан, олорор дьиэбит-уоппут табыгастаах бэрээдэгэр (“гигиена жилья” диэн өйдөбүл баар) тиийэ барытын быһааран биэриэхтээхпит, күннээҕи эрэсиими тутуһуннара үөрэтиэхтээхпит уонна ону ирдиэхтээхпит. Кыра сааһыттан ону өйдөөбүт киһи кэлин даҕаны тус олоҕун сөпкө тэриниэ, олоҕор ордук ситиһиилэниэ дии саныыбын.
– Ордук туохха болҕомто уурар нааданый?
– Биир сүрүн кыһалҕа – төрөппүттэри чөл ас-үөл култууратыгар үөрэтэр наада. Ыыһаммыты, ыһаарыламмыты, аһара туустааҕы, аһыыны (“острайы”) буолбакка, көннөрү ууга эбэтэр паарга буспуту астыы уонна сиэтэ сатыахха. Минньигэс, саахардаах аһы аҕыйатыахха. Итиннэ билигин эмиэ сүрдээх элбэх информация баар курдук даҕаны, дьон син биир өйдөөбөт. Итини быһаарар буоллар, элбэҕи сүүйүө этибит.
Биир холобуру кэпсиим: ийэ оҕолоругар субу-субу минньигэс бискибиит, туорт эбэтэр бэрэски буһарар. Оҕолорун көрө-көрө: “Оҕолорум пыш-паш курдуктар, ол аата, доруобайдар!” – диэн манньыйар. Ийэ барахсан арыыга ыһаарыламмыт бэрэскитэ, мип-минньигэс туорда, төһө да бэртээхэйин иһин, киһи тымырыгар-сүрэҕэр сүрдээх буортулаах буоллаҕа. Оттон оҕолоро “пыш-паш” курдуктара – ол доруобайдарын туоһута буолбатах, төттөрүтүн... Мэлдьи маннык аһыы үөрэммит киһи эдэрчи сылдьан, инсуллаан хааллаҕына, киһи сөхпөт. Кини олоҕун туох баар укулаата, аһын-үөлүн үөрүйэҕэ онно “тиэрдибит” дииргэ эрэ тиийэбит.
Хаһан эрэ өтөрдөөҕүтэ Мохсоҕоллоох оскуолатыгар валеология чааһын биэрэ сылдьыбыттааҕым. “Оскуола оҕолоро буортулаах дьаллыкка аһара ылларан эрэллэр” диэн, дириэктэр ыҥыран үлэлэтэ сылдьыбыта. Оҕолор сүрдээҕин сэҥээрэн истэллэрэ, интэриэһиргиир этилэр. Ол лиэксийэлэртэн кыра да долоҕойдоругар хаалбыт буоллаҕына, улахан туһа диибин.
Холобур, Япония оскуолаларыгар “үлэ терапията” диэн өйдөбүл баар. Оҕолор оскуолаҕа барытын бэйэлэрэ гыналлар: муоста сууйаллар, генеральнай убуорканы ыыталлар, субуотунньуктууллар уо.д.а. Биһиги буоллаҕына, сэбиэскэй систиэмэни урусхаллыыр ухханыгар, туох баар ситиспит үчүгэй үгэстэрбититтэн сонно аккаастана охсубуппут. Билигин хортуоска хомуура да суох, сайыҥҥы үлэ-сынньалаҥ лааҕыра да суох... Оҕолор, бэл, кылаастарын да хомуйбаттар! Оҕону үлэлэт эрэ – “оҕо быраабын кэһии” диэн, хата, сууттуохтара... Оттон итинник үлэҕэ миккиллэн тахсыбыт оҕо үлэҕэ, кэлэктиипкэ сылдьарга эрэ үөрэммэт ээ – кини таарыччы хамнанан, доруобуйатын бөҕөргөтүнэр.
– Урут сүрэхтэрэ тохтообут, инсуллаабыт дьону “кырдьаҕастар” диирбит...
– Билигин олох саастарын үгэнигэр айа-тута сылдьар эдэркээн дьон суорума суолланаллар. Дьиҥинэн, дьон бэйэтин туругун эрдэттэн кэтэнэ сылдьара, олоҕун укулаатын кэмигэр уларытара буоллар, итинник хомолтолоох сүтүк аҕыйыа этэ. Билигин эмп тэрилтэлэрэ сыллата нэһилиэнньэҕэ төһө да диспансеризация ыыппыттарын иһин, дьон-сэргэ ону күүппэккэ, бэйэтин “иһиллэнэ”, көрүнэ сылдьыахтаах. Булгуччу. Оттон ол инниттэн элбэхтик быһаарар-өйдөтөр үлэ наада.
– “Бэйэни көрүнэ сылдьыы” диэн судургутук эттэххэ, тугуй?
– Бастатан туран, дабылыанньаны кээмэйдэнэ сылдьар наада. Хайаан да! Хаһан быраас эмп аныырын күүппэккэ эрэ! Эттим дии билигин, бэл, оҕолор үрдүк дабылыанньалаахтар. Аны, бэйэ ыйааһынын кээмэйдэнэ, аһы-үөлү көрүнэ сылдьар наада. Ханнык баҕарар эмтиэкэҕэ дабылыанньаны кээмэйдиир тонометр да, ыйааһын да баар. Онно эбии аныгы смартфоннар, айфоннар киһи туругун көрдөрөр сыһыарыылаахтар (приложение). Ону сатаан туһаннахха, киһи бэйэтин туругун туһунан олус үчүгэй информацияны ылыан сөп.
Холобур, “индекс массы тела” диэн өйдөбүл баар. Онно бу киһи ыйааһынын, уҥуоҕа төһө үрдүгүн киллэрдэҕинэ, ол “индексэтэ” таһынан барбыта дуу, суоҕа дуу – барыта ыраас мууска уурардыы, сонно тахсан кэлэр. Сорох бырагыраама ону ааһа баран, сүбэһит курдук, киһиэхэ барытын ыйан-кэрдэн биэрэр: бүгүн баччаны хаамп, бу эрчиллиини оҥор, бачча калорийы аһаа диэн. Онно үөрэнэр уустук буолбатах.
– Киһи 50-чатын туоллаҕына биирдэ, дабылыанньалааҕын билэр, “бабат” диир. Ол төһө буоллаҕына, “нуорма” диэн ааҕылларый?
– Киһи-киһи хаанын баттааһына араас буолар. Ол эрээри, холобур, 50-чалаах киһиэхэ 110/70 – 130/80 диэри буоллаҕына, “нуорма иһинэн” дэнэр. Оттон, 140/90 үөһээ эбит буоллаҕына, бу арыый үрдүк диэн. Маннык дабылыанньа бу киһи олоҕун укулаатын уларыппытын, эрэсиими тутуһар буолбутун, аһын-үөлүн уларыппытын, ыйааһынын түһэрбитин да кэннэ уларыйбат буоллаҕына, дьэ, ол сэрэхэдитиэхтээх! Оччотугар бу киһи исписэлиис-бырааска консултаассыйаҕа сылдьара наада. Ол эрээри, өскөтүн холестерина, саахара билиннэҕинэ даҕаны, тута эмп анаппакка, кэтээн көрүүгэ, чинчийиигэ сылдьыан наада. Баҕар, дабылыанньата бүөрүттэн эбэтэр атын ыарыыттан да буолуон сөп.
Аны, дабылыанньаны кэмнэнэриҥ эрэ итэҕэс. Быраастар “ол дааннайгытын сурунан иһиҥ” дииллэр. Уопсайынан, сааһыран эрэр киһи булгуччу “Доруобуйа күннүктээх” (Дневник) буолуохтаах. Онно кини күн аайы доруобуйатын туругун, туох баар дааннайын сурунан истин. Ону кытта хайдах күн-дьыл буолбутун, кини ону хайдах аһаран эрэрин, хайдах утуйбутун, быһата, барытын бэлиэтэннин.
– Саастаах дьон килиимэт, күн-дьыл уларыйыытыгар ордук оҕустараллар...
– Киһи сааһырдаҕын аайы күн-дьыл туругуттан тутулуктанара улаатан иһэр. Билигин, саатар, дьыл хаамыыта булкуллан хаалла: күһүн өр баҕайы турар, кыһыммыт бүтэн быстыбат. Онон киһи ханнык күҥҥэ туруга мөлтүүрүн, эбэтэр тупсарын билэ сылдьар инниттэн күннүгэр бэлиэтэнэн истин. Кини суруллубутун үөрэтэн, тэҥнээн, анаалыстаан көрөн, түмүк оҥосторо олоҕор туһалаах эрэ буолуо.
– Санкт-Петербурга хамсык кэмигэр сүрэх-тымыр ыарыытыттан өлүү 10% улааппыт диэбиттэр. Сүрэхтэрэ мөлтөх дьон ковиды тулуйбаттар диэн дуо, ол аата?
– Былырыын ити көрдөрүү намтаабыт эбит буоллаҕына, быйыл улааппыт диэбиттэр. Туохтан оннугун анаалыстаабыттара, covid19 дьайбыт, ол эбэтэр: анал мэдиссиинэ тэрилтэлэрин хайысхаларын уларыппыттара, сорох эмп-томп атыыттан сүппүтэ, сүрэх ыарыһахтар стационарга кыайан киирбэт буолбуттара – ол дьайбыт. Ол түмүгэр эпэрээссийэ оҥоруута аҕыйаабыт, сүрэх ыарыһахтар балыыһаҕа киирбэт, кэмигэр “квалификациялаах” көмө ылбат буолбуттар. Өлүү үрдээбитин исписэлиистэр итинэн быһаарбыттара сөп дии саныыбын.
– Татьяна Степановна, хамсык кэмигэр дьиэҕэ хаайтаран олорор дьоҥҥо тугу сүбэлиэҥ этэй?
– Биһиги ыарыһахтарбыт – үксэ саастаах дьон, “самоизоляцияҕа” олороллор. Дьиэҕэ олоруу, биир өттүнэн, ыарыыттан харыстанарга сөптөөх ньыма буоллаҕына, иккис өттүнэн, мөкү эмиэ өрүттээх. Дьэ, онон судургу сэрэтэр сүбэ наада диир буоллахха, маннык:
– бастатан туран, бырааскыт урут анаабыт эмтэрин тохтотумаҥ (холобур, дабылыанньаттан). Дабылыанньаҕытын хонтуруоллана сылдьыҥ, эми хайдах анаабыттарай да, соннук иһэ сылдьыҥ;
– дьиэҕитин-уоккутун салгылата уонна сууйа-сото сылдьыҥ. Сорохтор быылы пылесоһунан обортордубут да сөп дииллэр эбит, ол эрээри элбэх киһи киирэ-тахса сылдьар сирин хулуордаах уунан, инчэҕэй тирээпкэнэн күҥҥэ иккитэ сууйар-сотор наада;
– булгуччу сэрээккэлии, хамсана, дьиэ иһинээҕи судургу үлэни оҥоро сылдьыҥ. Саастаах дьон – оһуоба. Интэриниэт ситимигэр, бассаапка, “ютубка” эрчиллии арааһа баар: ону көрөн, үтүктүҥ, сөптөөх дии санаабыккытын талыҥ. Эдэрчи дьон, наушник кэтэн баран, муусуканан доҕуһуоллатан, үҥкүүлүөххүтүн да сөп. Быһата, хамнаммакка олорумаҥ! Хамнаныы – олох!
– күннээҕи эрэсиими булгуччу тутуһа сатааҥ: биир кэмҥэ утуйан, туран, аһаан-сиэн. Ити эмиэ доруобуйаҕыт туругар улахан оруоллааҕын умнумаҥ;
– үөһэ ахтан аһарбытым курдук, аскытын көрүнүҥ: арыыта суох, ууга, паарга, духуопкаҕа буспут иҥэмтэлээх бэйэ дойдутун аһын сиир нуорма буоллун. Элбэхтик фруктаны-оҕуруот аһын, Саха сирин тайҕатын бэлэҕин сиэҥ. Балыгы, көтөр этин, үрүҥ аһы умнумаҥ. Билигин хаппыыста тууһанар кэмэ, бу доруобуйаҕа туһатын умнумаҥ, хаһааскытын оҥостуҥ!
– таарыччы уу туһунан. Иһэр уу састааба иммунитекка быһаччы дьайар. Билигин бары кулер уутун иһэ сылдьабыт. Онуоха булгуччу чаанньыкка оргутан иһэр наада диэн санатабын;
– хамсык кэмигэр сорохтор “ыһыллан хааллыбыт” дииллэр. Онуоха киһи күн аайы чуолкай былааннаах буолуохтаах. Саатар, “мин бүгүн бу кинигэни ааҕыахтаахпын” диэн. Ол – бириэмэни сөпкө аттарарга үөрэтэр. “Мин бүгүн маны гыныахтаахпын, итини оҥоруохтаахпын, ону ситиһиэхтээхпин” диэн күн аайы туох эрэ дьарыктаах, кыра даҕаны сыаллаах-соруктаах буоллаҕына, ол киһи олоҕун бэрээдэктиир.
Итинник “мотивация” киһи настарыанньатыгар, ол аата, уопсай туругар эмиэ үтүөтүк дьайар. Баҕар, бэлиэтии көрбүккүт буолуо: туох эмэ төрүөтүнэн бэринэн, ороҥҥо сытынан кэбиспит киһи уһаабат... Оттон киһи күн аайы туох эрэ саҥаҕа үөрэнэр, тугу эрэ баһылыы сатыыр, тугу эрэ интэриэһиргиир буоллаҕына, ол аата, олоххо тардыһыылаах.
“Кыым” ааҕааччыларыгар “Сүтэрэн баран эмтиирдээҕэр, доруобуйаны харыстаан илдьэ сылдьыбыт ордук!” диэн көмүс тыллары умнумаҥ, олоххут быраабылата гыныҥ, оҕолоргутугар иҥэриҥ диэм этэ!
– Махтал, Татьяна Степановна!
Нина ГЕРАСИМОВА.
