Сэбиэскэй кэмҥэ саха дьоно бастакы уочарат дойдубутугар, норуоппутугар туох эрэ улахан туһаны, үтүөнү оҥоруохтаахпыт диэн ботуруйуоттуу тыыҥҥа иитиллэн тахсыбыппыт. Сэбиэт былааһа эстибитэ төһө да 30 сыл аастар, ол иитии өйбүтүттэн-санаабытыттан ончу ааспат эбит. Итинник санааҕа биология билимин дуоктара К.А. Петрову кытта билсэн баран кэллим.

Сайдыы билимтэн саҕыллар

Ил Дархан А.С. Николаев “т/х-тын сыала-соруга Саха сирин дьонун хаачыстыбалаах аһынан-үөлүнэн хааччыйыахтаах, тыа дьонун дохуоттуохтаах” диэн стратегическай соругун толорууга билимҥэ тирэҕирбит инновационнай производстволары элбэтии сүрүн тирэх буолара саарбахтаммат. Ааҥҥын астыҥ: ким үчүгэйи, бэрди оҥорбутуй – күрэстэһии. Харчы бастыҥ, хаачыстыбалаах аска-үөлгэ кэлэр, атыннык айаххын ииппэккин. Үүт харчыта үрдээтэ да, олох тута тупсуо диир – демагогия. Төттөрүтүн, ити босхо харчыны түҥэтэри туруорсар кэскилэ суох айдаан т/х-тыгар аныгы сайдыы киирэрин туормастыыр, ыччаты төрүт дьарыктан тэйитэр буолбатах дуо? Уруккулуу астаммыт үүппүтүн-эппитин, бэл, Дьокуускайга олорор сахалар былдьаһыгынан ылбаттар. Эгэ, атын эрэгийиэҥҥэ таһааран харчы киллэринэр саарбах.

“Дьэ, бу балаһыанньаҕа билиммит ханнаный, күрэстэһэр аһы-үөлү оҥорууга туох сүбэни биэриэй?” – диибит. Оттон биһиги үгүспүт Саха сирин билимэ мөлтөөн, иэдэйэн олорор диэн этиэ. Баҕар, ол өйдөөбөппүтүттэн, болҕомто ууран билэ-көрө сатаабаппытыттан, былааһы “үүт харчытын үрдэт” дииртэн атыны билбэппититтэн да быһыылаах. Мин Клим Алексеевич үйэтин тухары Саха сирин отун-маһын чинчийиинэн дьарыктаммытын, саха сылгытын, ынаҕын кэлин тус баҕатынан ылсан үөрэтэрин, билиминэн арыйбыта норуотугар улахан туһаны аҕалыан баҕарарын туһунан кэпсэтэн, үлэлэрин билсэн баран, үчүгэй да дьонноох норуот эбиппит, ол иһин быстыбат-ойдубат эбиппит диэн сүрдээҕин сөҕө, хайгыы көрдүм.

Клим Алексеевич “Хоту олохтоох дьон үйэлэрэ уһууругар саха сылгытын этин суолтата” диэн “Эко” сурунаал 2019 с. 5 №-эр бэчээттэммит бэрт интэриэһинэй ыстатыйатын билиһиннэрдэ. Ыстатыйаны биология билимин дуоктара К.А. Петров уонна А.А. Перк (Ирбэт тоҥноох зона биологическай проблемаларын үөрэтэр института), экэниэмикэ билимин дуоктара С.А. Сукнева, экэниэмикэ билимин хандьыдаата А.С. Барашкова (Хоту сир эрэгийиэннээҕи экэниэмикэтин института), суруйбуттар. Ыстатыйа сахалар туспутунан соһутар түмүктэрдээх. Тылбааһын, билим сорох тиэрминин өйдөнөр буоллун диэн, тус санааларбын кыбытан оҥордум.

Саха сирэ – уһун үйэлээхтэр дойдулара

Геронт диэн уһун үйэлээхтэри ааттыыллар. Өссө XVII-XIX үйэлэргэ айанньыттар, чинчийээччилэр сахалар ортолоругар элбэх геронт баарын бэлиэтии көрбүттэр. Ити дааннайдары биэрэпистэр бигэргэтэллэр. 1959 с. ССРС үрдүнэн 100 тыһ. киһиэхэ сүүһүн ааспыт 10 киһи баар буоллаҕына, Саха сиригэр 32 эбит. Бу туһунан биһиги “өбүгэлэрбит уһун үйэлээхтэрэ, Азербайджан уонна Дагестан кэннэ үһүс кэккэҕэ сылдьыбыппыт, билигин аспыт-үөлбүт уларыйан, экология киртийэн, үйэбит быдан кылгаата” диэн “этэрбэс араадьыйатын” түмүгүн ордук итэҕэйэбит.

Ол эрээри ыстатыйаҕа баар сыыппаралар атыны кэпсииллэр. Билигин соҕуруу көһүү элбээн, оҕо төрөөһүнэ аҕыйыырынан, нэһилиэнньэбит кыччыы турар. 1989 с. кытта тэҥнээтэххэ, 2018 с. саҕаланыытыгар 60-тан үөһээ саастаах дьоммут ахсаана 5 төгүл: эр дьон – 6, дьахталлар 4,4 төгүл элбээбиттэр.

Билигин героннарга 90 саастарын ааспыттары киллэрэллэр. 1989-2018 сс. 90-рын ааспыттар ахсааннара икки эрэ төгүл курдук (эр дьон – 1,7, дьахталлар – 2,2 төгүл) элбээбит. Ол да буоллар, 2010 сылтан, 10 сыл устата, 90-рын ааспыт эр дьон ахсааннара 2 төгүл элбээбит. Онон сотору уһун үйэлээх эр дьон ахсааннарынан дьахталлары ситтэхтэринэ да көҥүл курдук.

Уһун үйэлээхтэр ханна элбэхтэрий диэтэххэ, сыыппаралар куораты ыйаллар. Ити, баҕар, кэлин 30 сыл тыаттан куоракка көһүү элбээбитин суотугар буолуон сөп. Дьокуускайга уһун үйэлээхтэрбит 75 %-нара мустан олороллор. Тыа сиригэр уһун үйэлээхтэр киин улуустарга элбэхтэр.

Героннар кэлэр өттүгэр элбиир туруктаахтарын киһи орто үйэтэ уһуур кыахтаммыта бигэргэтэр. 10 сыллааҕыта, 60 саастаах эр дьон үйэлэрэ – 13,3, дьахталлар киэннэрэ 17,8 сыл уһуур кыахтааҕа. 2015 с. өлүү таһымынан аахпыттара, олох усулуобуйата тупсарын, мэдиссиинэ күүһүрбүтүн суотугар, билигин 60 саастаах эр дьон үйэлэрин - 15,9, дьахталлар 20,8 сыл уһатыахтарын сөп.

Омега-3, омега-6 сылгыбытыгар элбэх

“Саха сирин курдук тымныы дойдуга дьон хайдах уһун үйэлэнэллэрий?” диэн сылаас дойдулар дьиктиргииллэр. Сааһырбыт дьоммут, уһун үйэлээхтэрбит, судургутук эттэххэ, тугу сиэн-аһаан, туох көмөлөһөн ахсааннара элбиирий?

Билим этэринэн, сааһырдахха, организм үгүс функцията, ол иһигэр: ас буһарар уорганнар, ферменнэр систиэмэлэрэ, хаан-сиин тас дьайыыттан көмүскэнэр кыаҕа биллэ мөлтүүр. Ол иһин биир өттүнэн, сааһырбыт уонна кырдьаҕас дьон астарын калорийа аҕыйыахтаах, атын өттүнэн, солбуллубат аминокислоталарынан, полиненасыщеннай сыа кислоталарынан (өйдөнөр гына тоҥмот сыалар диэн ааттыахха), битэмииннэринэн, макро-микро элэмиэннэринэн толору хааччыллыахтаах.

“Тоҕо тоҥмот сыалар?” диэтиҥ диэтэххэ, тоҥ сылгы сыатын быһан айаххар уктуҥ да, ууллан хаалар. Сылгы, сыата тоҥмот буолан, кыһыны тулуйар. Соҕурууттан булкаастаах ынахпыт сыата итинник ууллубат, сойдо да кытаатар, бэл, бытарыйа сылдьар буолар. Ол – тымыры бүөлүүр холестерины элбэтэр. Саха ынаҕын сыатыгар эмиэ омега-3, омега-6 элбэх, онон тоҥмот.

Саха сиригэр хаан-сиин битэмииҥҥэ, макро-микро элэмиэннэргэ наадыйыытын былыр-былыргыттан эттэн ылабыт. Манна ордук 6 ыйдаах убаһа этэ толору эппиэттиир диэн учуонайдар этэллэр. Убаһа уонна ынах этин сыаларын химическэй састааптарын тэҥнээтэххэ, убаһаҕа тоҥмот сыа 5 төгүл элбэх. Убаһа этин сыата альфа-линоленовай кислота (Омега-3) 62-68%, линолевай кислота (омега-6) 10,9-12,2% элбэх баарынан үрдүктүк сыаналанар. Маны таһынан ити икки сыа кислоталарыттан киһи хааныгар-сиинигэр эмиэ улахан суолталаах арахидоновай, эйкозапентаеновай, докозагексаеновай сыа кислоталара үөскүүллэр.

Киһи организма аминокислоталары, глюкозаны, глицерини уо.д.а. бэссэстибэлэри оҥорор кыахтаах. Оттон альфа-линоленовай, линолевай, арахидоновай кислоталары астан эрэ ылар. Ол иһин, ХХ үйэ саҕаланыыта ити сыа кислоталара F битэмиин диэн ааттаммыттара. Бу тоҥмот сыа кислоталара сүрэх ишемическэй ыарыытын эмтииллэрэ билимҥэ үчүгэйдик үөрэтиллэн турар.

Билигин аан дойдуга киһи өлүүтүн биир сүрүн биричиинэтэ – хаан эргиирин ыарыылара. Арассыыйаҕа өлүү аҥаара бу ыарыыттан тахсар. Мэдиссиинэ уонна демография чинчийиилэрэ тымыр-сүрэх ыарыыларын элбээһинэ хааҥҥа-сииҥҥэ төһө элбэх тоҥмот сыа кислоталара баарыттан тутулуктаах диэн этэллэр. Чинчиллибит дьон ортотугар хааннарыгар тоҥмот сыа кислоталаахтар өлөр кутталлара 90% кыччыыр эбит.

Омега-3 триглицеридтэри аҕыйатар. Триглицеридтэр хааҥҥар 5,6 ммольтан үрдүк буоллахтарына, атеросклероз үөскүүр. Сүрэх, тымыр ыарыыларын сэргэ ноор иһэлийэн ыалдьар буолар. Омега-3 тромбалары суурайар, иммуннай систиэмэни үлэлэтэр уонна килиэккэлэри үүннэрэр простогландиннарга көмөлөһөр, онкология ыарыыларын бохсор диэн суруйуулар бааллар.

Убаһа тоҥмот сыатын кислоталара холестерины уулларан, тымыры бүөлүүр “атеросклероз бляшкалара” үөскээбэттэр. Убаһа этэ диета аһын быһыытынан ноор, быар, үөс, хроническай энероколит ыарыыларыгар уонна оһоҕос эппэрээсийэтин кэннэ сииргэ туһалааҕын дакаастаабыт чинчийиилэр бааллар эбит. Оттон, саамай киһи сөҕөрө – убаһа сыатыттан эппэрээссийэ кэнниттэн сытар киһиэхэ хааныгар быһа кутан аһатарга туттуллар сыа эмульсиятын оҥоруохха сөп эбит. Маннык технология оҥоһулуннаҕына, саха сылгытын этэ-сыата көмүс сыаналаныа.  

Күндү сыа криокормҥа баар

Омега-3, омега-6 сыа кислоталара саха сылгытын хааныгар-сиинигэр тыһыынчанан сылларга тымныыга адаптаассыйаланар мэхэньиисимин быһыытынан үөскээн, туһаныллан кэлбиттэр. Оттон бу үлүгэр сыаналаах сыа хантан кэлэрий? Учуонайдар этэллэринэн, бу сыаналаах сыа кислоталарын сылгы хаар анныгар күөхтүү тоҥмут оттон, кэнчээриттэн ылар.

Күөхтүү тоҥмут оту криокорм диэн ааттыыллар. Айылҕа усулуобуйатыгар тоҥмут күөх от хоту сиргэ эрэ баар. Билим чинчийиитинэн, охсуллубут ходуһаҕа үүнэр кэнчээри күһүҥҥү тымныыттан көмүскэнээри, хаар анныгар киирэригэр элбэх тоҥмот сыа кислоталарын, туһалаах бэссэстибэлэри мунньунар. Омега-3, омега-6 сыа кислоталара күһүҥҥү кэнчээригэ сайын охсуллубут оттооҕор быдан элбэхтэр. Ол аата сылгы кыһын күөхтүү тоҥмут оту аһаан, эниэргийэ уонна хаанын-сиинин көмүскүүр тоҥмот сыалары ылар.

Итини бэс ыйын бастакы күннэригэр ыһыллар, онтон от ыйын 10-нун диэки охсубут кэннэ кэнчээритэ күһүн күөхтүү тоҥмут элбэх сыллаах кылыһа суох сыыпар (кострец безостый) диэн оту уонна ыам ыйын иккис аҥарыгар ыстахха эмиэ күөхтүү тоҥор эбиэс химическэй састааптарын үөрэтии дакаастыыр.Сыыпары сайын охсуллубутун уонна ол кэннэ үүнэн баран хаарга баттаппыт кэнчээритин састааптарын тэҥнээбиттэр. Тоҥ кэнчээригэ сайын үүммүт оттооҕор омега-3 уонна омега-6 сыа кислоталара 1,7 төгүл элбэхтэр эбит.

Оттон от ыйын ортото үүннэриллэн баран хаар анныгар хаалбыт эбиэскэ, сайыны быһа үүммүт эбиэстээҕэр омега-3 – 2,1, омега-6 – 1,8 төгүл элбэх буолбут.

Саха сиригэр сүөһү, сылгы кыстыылларыгар, сүрүннээн, хаппыт оту, эбии ас быһыытынан сиилэһи, сенаһы бэлэмнииллэр. Манна куһаҕана диэн иҥэмтэлээх бэссэстибэлэрэ окко – 45, сиилэскэ – 35, сенажка 20 % сүтэллэр. Оттон криокормҥа 5% эрэ сүтэр. ТХССНЧИ учуонайдара дакаастаабыттарынан, криокормунан аһаттахха, сылгы кыһыны туох да буолбакка кыстыыр. Өссө бааһынаҕа күөхтүү тоҥмут ото элбэҕинэн, кыра сиргэ элбэх сылгы кыстыыр кыахтаах. Криокормунан аһаабыт биэлэр тыыннаах төрүөҕү биэриилэрэ 72% тиийэр, 1 ц тыыннаах ыйааһыны ылыыга бэйэҕэ турар ороскуота отунан аһыыр сылгытааҕар 51,2% кыра. Экэнэмиичэскэй көдьүүһэ: 1 солк. ороскуоттаан 2,18 солк. ылаҕын. Төһө да учуонай В.А. Румянцев бу ньыманы 1990 с. патеннаатар, дьон улаханнык өйдөөн, сэргээн ылса илик.

Петровтаах ыстатыйаларыгар этиллэри түмүктээтэххэ, саха боруода сылгыта, ынаҕа тымныы кыһыны туоруурга элбэх тоҥмот сыа кислоталары мунньаллар. Бу тыйыс айылҕа тыһыынчанан сылларга чочуйан оҥорбут мэхэньиисимэ. Сылгы, саха ынаҕа тоҥмот омега-3, омега-6 сыа кислоталарын Саха сиригэр үүнэр оттортон уонна күһүҥҥү хаар анныгар тоҥмут кэнчээриттэн (криокормтан) ылаллар.

Учуонайдар Саха сирин нэһилиэнньэтин ортотугар героннар, 60-тан тахса саастаах дьон элбэхтэрин биир кистэлэҥинэн убаһа, сылгы этин сииллэриттэн буолуон сөп диэн сабаҕалыыллар.

Красноярскай учуонайдарын кытта чинчийии

Бу сабаҕаны Клим Алексеевич былырыын биология билимин дуоктара О.Н. Махутова уонна РАН чилиэн-корр., проф. М.И.Гладышев диэн Красноярскай учуонайдарын кытта сэтинньигэ өлөрүллүбүт Мэҥэ Хаҥалас, Чурапчы, Өлүөхүмэ, Сунтаар 7, 8 и 18 ыйдаах биэлэр, икки 8 ыйдаах атыыр убаһа эттэрин чинчийиилэрэ бигэргэтэр. Ол үлэ түмүгэ “Жирнокислотный состав тканей якутской лошади” диэн ыстатыйаҕа суруллан “Доклады российской академии наук. Науки о жизни” диэн 2020 с тахсыбыт кинигэ 492 томугар бэчээттэммит.

Учуонайдар саха сылгыта тоҥмот сыа кислоталарын сиэбит отуттан арааран ылар кыаҕа ас буһарар уорганын ураты оҥоһуутугар сытар диэбиттэр. Ити ураты сыаналаах сыа кислоталарын арааран хааныгар-сиинигэр мунньарыгар сылгы ас буһарар уорганын микроорганизмнара, панкреативнай липазалара (эмиэ айылҕа анаан айыытынан үөскээтэхтэрэ) көмөлөһөллөр. Биһиги сылгыбытыгар баар липазалар атын дьиэ кыылларыгар, сибиинньэлэргэ, үндүүктэргэ уо.д.а суохтар. Онон ити кыылларга тоҥмот сыалара эттэригэр аҕыйах. Тоҥмот сыата элбэҕинэн, саха сылгытын этэ саамай туһалаах диета аһа дэнэр толору бырааптаах диэн түмүктээбиттэр.

Хомойуох иһин, Саха сирин дьоно төһө убаһа этин сииллэрин туһунан ыстатыыстыка дааннайа суох. Инникитин ТХМ, Сахастат өрөспүүбүлүкэҕэ төһө элбэх сылгы, убаһа этин сииллэрин туһунан учуоттууллара билимҥэ улахан туһалаах буолуо этэ. Онон, доҕоттоор, айылҕа кытаанах тургутуутун ааһан ураты оҥоһууламмыт сылгыбытын, сахабыт ынаҕын аһын-үөлүн букатын атыннык көрүөхтээх эбиппит буолбатах дуо?

Түмүккэ Сахатын сирин үүнээйитин, төрүт баай сылгытын, сүөһүтүн уратыларын аан дойду билимин таһымыгар таһаара сылдьар Клим Алексеевичка норуотун ааттатар махталлаах үлэтигэр өссө үрдүк ситиһиилэри баҕарыаҕыҥ.

Владимир Степанов.