Сунтаар улууһун сайдыытыгар күүс-уох, сэниэ биэрэр, атын нэһилиэктэр инники тардыһыыларыгар тирэх буолар бас-көс нэһилиэктэринэн былыр даҕаны, аныгы даҕаны бириэмэҕэ Элгээйи уонна Тойбохой нэһилиэктэрэ буолалларын умнуо суохтаахпыт. Тоҕо? Кинилэр тэнийэн сытар балаһыанньаларынан атын нэһилиэктэри суол-иис өттүнэн ситимнииллэр. Нэһилиэнньэ социальнай өттүнэн хааччыллыыларын бөҕөргөтөллөр. Норуот үтүө үгэһин сайыннарыыга дьону түмэр оруоллаахтар. Элгээйи, Тойбохой барахсаттар былыр-былыргыттан улуу ыһыахтарынан суон сураҕырбыттара.
Улуус социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын былаана оҥоһуллар буолуоҕуттан ыла ити балаһыанньа учуоттанар буолара.
Бүгүн Элгээйи нэһилиэгин туһунан, дьонун-сэргэтин кылгастык билиһиннэриэхпин сананным. Сыалым-соругум диэн – бу историческай суолталаах нэһилиэк аныгы кэмҥэ сайдыы суолун былааннааһыҥҥа тарбах быыһынан түһэн хаалбатын наадатыгар туһуланар.
Элгээйи нэһилиэгэ кэрэ, дьикти айылҕатынан, дьоһун-мааны дьоннорунан, өбүгэлэрин үтүө үгэстэрин тутуһан, сахалыы сиэри-туому салгыырынан улууска эрэ буолбакка, Сахабыт сиригэр сураҕырар, Сунтаар улууһун биир сайдыылаах уонна кэскиллээх түбэтинэн буолар.
Саха сирин биир саамай кырдьаҕас нэһилиэгэ – Элгээйи тэриллибитэ эһиил 250 сылын туолар. Онтон номоххо уонна быстах суруктарга этиллэринэн, ити кэм быдан инниттэн Элгээйи киэҥ-куоҥ, өлгөм үүнүүлээх ходуһалардаах сиригэр сахалар киэҥник түөлбэлээн олорбуттара биллэр. Ричард Маак экспедицията 1859 сылга чуолкайдаабытынан, Сунтаар улууһа 18089 киһи нэһилиэнньэлээҕиттэн Элгээйи нэһилиэгэр алаастарынан түөлбэлээн 2110 киһи олохсуйбут. Сүөһү иитиитэ биллэрдик сайдыбыт эбит. 1859 сыллаахха Сунтаар улууһугар 22728 сылгы, 33750 ынах сүөһү түһээн кинигэтигэр көстүбүт. Онтон Элгээйи түөлбэтигэр ити докумуоҥҥа 1480 ньирэй төрөөбүтэ бэлиэтэммитинэн сылыктаатахха, Элгээйигэ ынах сүөһү дэлэйдик үөскээбит эбит. Элгээйи сэлиэнньэтэ 18-с үйэ саҥатыгар үүнэн-сайдан тахсар уонна 75 сыл устатыгар Сунтаар улууһун киининэн буолбут.
Бу нэһилиэк киэҥ устуоруйалаах, чулуу дьон үлэлээн-хамсаан олорбут, үөрэнэн тахсыбыт сирдэрэ. Элбэхтэн аҕыйаҕын эттэххэ, Элгээйиттэн оччолорго улуус кулубата Г.Терешкин, норуот училищетын дириэктэрэ Д.Сивцев, 1898 сыллаахха Парижка буолбут Аан дойдутааҕы норуот конгреһыгар кыттан сахалартан бастакыннан саха таҥаһын, култуурунай экспонатын илдьэннэр быыстапкаҕа кыттыбыттара. Ол экспонаттар билигин Аан дойду биллэр түмэллэригэр тиксибиттэрэ.
Өссө биир ураты түбэлэтэннэн, 1900 сыллар саҥаларыгар Элгээйитээҕи народнай училище дириэктэринэн биллиилээх краевед П.Х. Староватов дириэктэринэн үлэлээбитэ. Кини энтузиаст-кыраайы үөрэтээччи быһыытынан Бүлүү өрүс үөһээ тардыыта алмаастааҕын, ньиэптээҕин туһунан аан бастакыннан билгэлээн, Санкт-Петербург Нуучча географическай уопсастыбатыгар геологическай көрдүүр үлэни ыытар туһунан аан маҥнайгыннан туруорсубута. Кэлин Бүлүү сүнньүгэр алмааһы көрдөөһүн үлэтэ ыытыллыбытыгар, П.Х. Староватов Элгээйигэ олорон ыыппыт суруктара сүрүн оруолу ылбыттара.
1949 сыллаахха атырдьах ыйын 7 күнүгэр Сунтаар оройуонун Кириэстээҕэр алмааһы булбут геолог Г. Файнштейн кыраайы үөрэтээччи П. Староватов алмаас арыллыытын төрүттээччиннэн ааттаабыта. Г. Файнштейн 1949 сыл сэтинньитигэр П.Х. Староватов сырдык аатыгар сүгүрүйэ, алмааһы арыйсыбыт геологтар биригээдэлэрин илдьэ Г.Х. Староватов аатын сүгэр Элгээйи оскуолатыгар кэлэн, оскуола коллективын кытары көрсүбүтэ, Староватов кэриэһигэр барҕа махтал тыллары эппитэ. Алмаас баайын туһаҕа таһаарыы П.Х. Староватов мындыр, хорсун санаатын биһигэ буолбут Элгээйи нэһилиэгэ үүнэр-сайдар кэскиллэммитин кэпсээбитэ.
Дьэ кырдьык, алмаас бырамыысалыннаһын сайдыыта Элгээйигэ бэрт үчүгэйинэн сыдьаайбыта. Алмаас үлэһиттэрин аһылыгынан хааччыйарга аналлаах «Элгээйи» совхоһа ССКП обкомун бюротун анал уурааҕынан өрөспүүбүлүкэҕэ маҥнайгыннан 1957 сыллаахха кулун тутар 21 күнүгэр Элгээйитээҕи МТС уонна 4 бөдөҥ холкуос базатыгар тэриллибитэ. 14 сыл устатыгар чулуу тэрийээччи С.М. Журавлeв дириэктэринэн үлэлээбитэ. Бастыҥ үлэтин иһин «Элгээйи» совхоз Ленин орденынан наҕараадаламмыта. Совхоз киинэ буолан, Элгээйи нэһилиэгэ күүскэ сайдыбыта, үгүс тутуу барбыта. Нэһилиэнньэ ахсаана Элгээйи бөһүөлэгэр 3000 киһиэхэ тиийбитэ, онтон билигин 1700-кэ диэри түстэ.
Саха чулуута, норуот биллиилээх ырыаһыта С.А. Зверев көҕүлээһининэн аатырбыт ырыа-үҥкүү ансаамбыла тэриллибитэ. «Оһуор үҥкүүтүн» туруоран, ансаамбыл ыччаттар уонна устудьуоннар Аан дойдутааҕы алтыс фестивалларыгар элгээйилэр кыттар чиэстэммиттэрэ.
Былыргыттан үгэстэрин өрө туппут Элгээйи дьоно, ыһыах сиэрин-туомун сүтэрбэккэ, өссө сайыннаран Угут Күөл диэн алааска ыһыах ыһаллар. Саха төрүт култуурата, фольклора Элгээйи ыһыахтарыгар көстөр. Тойук дуораана, оһуохай дорҕооно эмиэ Элгээйигэ дьиэрэйэрэ.
Элгээйини туризм биир биллиилээх маршрута оҥорорго кыах баар. РСФСР үтүөлээх учуутала, ССРС үөрэҕириитин туйгуна Б.Н. Андреев көҕүлээһининэн тэриллибит Айылҕа түмэлэ 4000-н тахса экспонааттаах Сибииргэ, Уһук Илиҥҥэ биир бастыҥ айылҕа түмэлинэн буолар.
Е.К. Аввакумов төрүттээбит «Туойдаах алаас» түмэйэ 2005 сыллаахха Бүтүн Арассыыйатааҕы күрэххэ 3-с миэстэҕэ тиксибитэ.
С.А. Зверев аатынан фольклорнай түмэлэ сылдьааччылар киэҥ биһирэбиллэрин ылар.
Кырдьыгы аһаҕастык эттэххэ, Элгээйи сэлиэнньэтэ экэнэмичэскэй реформа сылларыгар сайдыыта биллэ мөлтөөтө. 1991 сылга киин былаас сууллубута. Соҕуруу бүддьүөттэн кэлтэгэй кэппиэйкэ кэлбэт буолбута. Сопхуостары судаарыстыба суотугар уруккуннан илдьэ олорор кыаллыбата биллибитэ. Ону таба өйдөөн, сопхуостары, кооперативтарга, бааһынай хаһаайыстыбаларга, фермердэргэ уларыта туппут, кинилэри өйөөбүт Саха Сирин элбэх улуустара, нэһилиэктэрэ күүскэ сайдыбыттарын илэ харахпытынан көрөбүт. Холобур, урукку «Элгээйи» сопхуос отделениялара Күндэйэ, Кутана, Күүкэй, Түбэй ньир-бааччы олороллор, тыа хаһаайыстыбатын сайдыыта иннин диэкки сыҕарыйар. Онтон Элгээйигэ хайдаҕый?
Мин нэһилиэк баһылыгын Гаврил Яковлевы сэмэлээбэппин. Түөлбэлэринэн араас көрүҥнээх үлэлэр, бөһүөлэк территориятын сэргэхситии, бүддьүөккэ олорор тэрилтэлэр үлэлэрэ сэргэхтик барар. Бааһынай хаһаайыстыбалара кыах баарынан үлэлииллэр. Ол курдук, кэтэх хаһаайыстыбаларга 1000 ынах сүөһү, ол иһигэр 283 ыанар ынах, 190 сылгы иитиллэн турар.
Оттон, биллэрин курдук, нэһилиэнньэ үлэлээх буолуутугар, дохуота үрдээһинигэр уонна тэрээһиннээх хаһаайыстыбаны сайыннарыыга олохтоох нэһилиэк баһылыга үөһээттэн өйөммөтөҕүнэ тугу да гынар кыаҕа суох. Итиннэ кини оруола тустаах сокуоҥҥа көрүллүбэтэх.
Тыа сирэ сайдыытын үбүлээһин солкуобайыгар тиийэ үөһэттэн тыырыллара омсолооҕун бу холобурга көрөбүт.
Тыа сирин сайдыытын үбүлээһин уонна миэстэтигэр үп-харчы тиийиитин бэрээдэгэ уонна олохтоох бэйэни салайыныы сокуоннара салгыы көрүллэрэ, тупсарыллара наада буолла.
Дьэ, онон улуус социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын былааннааһыҥҥа, олоххо киллэриигэ биир даҕаны нэһилиэк тарбах быыһынан түһүө суохтаах, тэҥҥэ көрүллэн бириэмэтигэр сөптөөх үбү тиксэрэн, үөһэ турар салалтаттан тыыннаах салайар-дьаһайар үлэни тэрийэн, нэһилиэктэр олохтон хаалбакка сайдаллара хааччыллыахтаах. Ити – тыа сиригэр нэһилиэнньэ олохсуйуутун сүрүн ирдэбилэ.
Элгээйи нэһилиэгэ тэриллибитэ 250 сылын көрсө ыытыллар үлэни быһаарыыга бырабыылыстыба солбуйар бэрэссэдээтэлэ М.В. Никифоров салайааччылаах хамыыһыйа тэрилиннэ. Бу саамай сөптөөх. Онно көмө бэрээдэгинэн бэйэм санаабын тириэрдэбин.
Нэһилиэнньэ үлэлээх буолуутун, бигэтик олохсуйуутун хааччыйарга тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга биллэр-көстөр көмө наада. Урут Ленин уордьаннаах «Элгээйи» сопхуос саҕана соҕотох «Дьуоҕалаах» племенной ферматыгар 600 ыанар ынах баара. Үһүс Бордоҥ учаастагар сылгы үөрдүүрэ, субай сүөһү тутуллара.
Оҕуруот аһын, хортуосканы дэлэйдик үүннэрэллэрэ. Хаппыыстаны тууһаан, үүтү арыылаан, сүөһүнү анал уотан тыа хаһаайыстыбатын бородууктатынан Мииринэй, Удачнай куораттары өлгөмнүк хааччыйаллара.
Нэһилиэккэ тыа хаһаайыстыбатын күүскэ сайыннарарга сир элбэх. 5300 гектар ходуһа уонна мэччирэҥ сирдээх ( үрэх бастарын, маардарын, оһорбо сирдэри аахпакка туран). Онон Элгээйигэ атын ыаллыы Күндэйэ, Кутана, Күүкэй, Түбэй курдук, тыа хаһаайыстыбатын аныгылыы сайыннарыыга турунуохха. Тэрээһиннээх бөдөҥ хаһаайыстыбаны, агроферманы тэрийэр тоҕоостоох буолуо этэ. Үүт соҕотуопкатыгар «Элгээйи» кооператива чугастааҕы кооперативтарга сабырыйтаран, үүтү тупсаран оҥорор кээмэйэ аччаата. Онон саҥа тэриллэр фермаҕа холбоһуон сөп. Аныгылыы ырыынак ирдэбилигэр сөп түбэһиннэрэн үлэни тэрийэр наада. Үлүбүөй үлэлээһин, бэйэ наадатыгар идэһэ гынааһын аныгы кэмҥэ табыллыбат. Бородууксуйа харчыга кубулуйдаҕына эрэ, киһи дохуотурар бородууксуйаны батарар сири кытары ыкса сыһыан, сөбүлэһии эбэтэр дуогабар баар буоллаҕына – үлэлииргэ интэриэс уонна инникигэ эрэл үөскүүр. Онон Миирнэйи кытары ыкса сыһыан олохтуур наада.
Ырыынак эккэ наадыйар, онно хайысхалаах үһүс Бордоҥҥо субай сүөһүнү хомуйан, атын нэһилиэктэртэн кытары улаатыннарар, төлөһүтэр, уотар киин тэрийэр тоҕоостоох. Оччоҕуна Элгээйигэ бөдөҥ субай сүөһүнү, сылгыны өлөрөр уонна астыыр улахан сыах агроферма иһинэн тэриллэрэ барыыстаах бырайыак буолуон сөп.
Биэс сыллааҕыыта бэрт улахан эрийсииннэн оскуола дьиэтэ тутуллан үлэҕэ киирбитэ. Нэһилиэк күүһүнэн, олохтоохтор көмөлөрүнэн 6 сыллааҕыта сынньалаҥ дьиэтэ тутуллубута. Ол кэнниттэн, хотуурунан быспыт курдук, олорор дьиэлэри, социальнай эбийиэктэри тутуу төрүт ыытыллыбата. Оҕо саадтара, балыыһа дьиэтэ эргэрдилэр. Бөһүөлэк аныгылыы сайдар генеральнай былаана суох. Саамай көстүүлээх, киин кыбаарталларга турар дьиэлэр эргэрэн, бөһүөлэк көрүҥүн алдьатар эрэ буолбакка, туһанарга кутталлаах туруктаннылар. Ол үрдүнэн, биирдиилээн дьоҥҥо, исписэлиистэргэ анаан «Хаарбах дьиэлэртэн көһөрүү» бырагырааматынан көрүллэр босхо, хааччахтаммат үбүнэн биир даҕаны эбийиэк тутуллубата.
Саха сирэ киэн туттар киһитэ Б.Н. Андреев аатынан түмэл бырайыага оҥоһуллан, 4 сыл анараа өттүгэр өрөспүүбүлүкэ бэрэсидьиэнэ кыттыылаах бу эбийиэк бастакы сыбаайатын үөрүүлээх быһыыга-майгыга түһэрбиттэрэ. Эмиэ ити кэмҥэ тыа сирин сайыннарыы бырагырааматынан бөһүөлэк көстүүлээх сиригэр ыччакка анаан агрокварталы тутуутун саҕалааһын бэлиэтэ анньыллыбыта. Онтон ити эбийиэктэри тутуу туһунан олох даҕаны умнуллан, миэстэлэрэ кураанаҕынан көрөн тураллар.
Бөһүөлэк аттынан ааһар Сунтаар-Ньурба 220 кВ электрическэй ситим үлэлээбитэ 10-ча сыл буолла. Оттон Элгээйигэ бөһүөлэк иһинээҕи электрическэй ситимнэр уонна подстанциялар күүһүрдүллүбэккэ, уруккуннан тураллар. Онон сибээстээн, нэһилиэнньэҕэ олорор дьиэлэрин элэктэриичистибэннэн сылытынар, итии уулаах, иһигэр туалеттаах аныгылыы көрүҥнээн олороллоругар кыах бэриллэ илик.
Устуоруйаҕа киирбит 250 сылын туолар Элгээйи нэһилиэгин сайдыытын иилиир-саҕалыыр кэм кэллэ.
Олохтоох нэһилиэнньэ өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатыгар эрэлэ улахан. Күүстээх уонна чопчу дьаһаллары ылан Саха сирин биир ытык нэһилиэгин өрө тардар үлэ өрөспүүбүлүкэ уопсай сайдыытыгар туһаны эрэ аҕалыаҕа.
Климент Иванов, СӨ Бочуоттаах гражданина.
