“Туймаада” хаһыакка уопуттаах кырдьаҕас суруналыыс Иван Ксенофонтов суруйуутун аахтым. Бастатан туран, улаханнык дьиктиргээтим... СӨ бырабыыталыстыбатын хаһыатын баһылыыр-көһүлүүр суруналыыһа, 20 сыл устата “Саха сирэ” хаһыакка I солбуйааччынан үлэлии сылдьар Иван Иванович маны тоҕо бэйэтин хаһыатыгар буолбакка, мөккүөрдээх репутациялаах “Туймаада” хаһыакка бэчээттэттэ? Бырабыыталыстыбаннай “Саха сирэ” уонна айдааннаах “Туймаада” хаһыаттар икки ардыларыгар туох уопсай сибээс баарый? Эбэтэр, “Саха сирин” дьон аахпат буолан онно тахсарга күһэлиннилэр дуу? Эбэтэр... Араас санаа-оноо үөскүүр...
Уопсайынан, сахалыы хаһыаты сурутан ааҕар дьон лоп курдук 5-тии сыл буола-буола “Кыым” хаһыат үбүлүөйүн былдьаһыыны ааҕан сэргэхсийэбит. Билигин, сорох хаһыаттар тиражтара быста аҕыйаан турар кэмигэр, сорох дьон ону ааҕан баран: “Хайа-а, бу хаһыат өссө да тахса турар эбит дуу?” – диэн соһуйар буолуохтаахтар. Ол курдук, сорох хаһыаттар хас эмэ сылы быһа уу чуумпутук, бааллара-суохтара биллибэт гына бүгэн үлэлии олорон баран, үбүлүөй былдьаһыытыгар эрэ тиллэн кэлэр курдуктар.
Чопчу сурукка киирдэххэ... Иван Ксенофонтов суругун: “Бу 100 сыл ала-чуо “Кыым” дуу, “Саха сирэ” дуу хаһыаттар бырааһынньыктара буолбатах. Бу – саха тыллаах судаарыстыбаннай хаһыат төрүттэммит бэлиэ кэмэ!” диэн бэрт чуолкай түмүк оҥорбут. Быһата, төһө да ханалыта сатаабытын иһин, “бу – билиҥҥи “Кыым” хаһыат үбүлүөйэ буолбатах, судаарыстыбаннай “Саха сирэ” хаһыат үбүлүөйэ!” диэн эппитэ өйдөнөр.
“Манчаары” хаһыат бастакы нүөмэрэ бэчээттэнэн тахсарыгар (1921 с. ахсынньыта) Саха автономнай өрөспүүбүлүкэтэ өссө тэриллэ илик этэ. Саха сиригэр былааһы “ультра-хомуньуус варягтар” Лебедев, Козлов, Агеев баһылыктаах РКП(б) Губбюрота салайан олорбута. Ол дьон сатаҕай салалталарын түмүгэр, Саха сирин улуустарыгар өрө туруу, гражданскай сэрии күөдьүйэн тахсыбытын бэркэ билэбит. Ити кэмҥэ сыыспат буоллахпына, Чурапчыга саха бас-көс дьоно мустан ВЯОНУ диэни тэрийбиттэрэ. Быһата, быстах кэмҥэ Саха сирин салайар управлениены. Инньэ гынан, “ити этиллэр кэмнэргэ Саха уобалаһыгар икки былаас баара” да диэтэххэ улахан омнуо суох. Ити кэнниттэн тута өрө турбут саха дьоно Дьокуускайы, Бүлүү куоратын, Амма Солобуодатын, Ньурба, Верхоянскай куораттарын иилии эргийэн төгүрүктээбиттэрин, Саха сирин барытын кэриэтин үрдүнэн ВЯОНУ былааһын олохтообуттарын билэбит. Атыннык эттэххэ, кэлин “Кыымҥа” кубулуйбут “Манчаары” хаһыат 1 нүөмэрэ ол өрө турбут ВЯОНУ байыастарыгар – “саха-тоҥус бырааттарга” – туһаайыллан тахсыбыта. Онон, мин саныахпар, оччотооҕу Саха сиригэр ханнык да судаарыстыбаннас, бигэ былаас суоҕунан, Иван Ксенофонтов аһара быһаччытык “бу судаарыстыбаннай хаһыат үбүлүөйэ!” диэн этэрэ мөккүөрдээх соҕус курдук. Ол кэриэтин, 1923 с. Саха АССР тэриллибитин кэннэ саҥардыллан тахсыбыт “Кыым” хаһыаты, дьэ, “судаарыстыбаннай хаһыат” диэн төһө баҕарар эрэллээхтик этиэххэ сөп.
Иван Ксенофонтов бу суруйуутугар урукку “Кыым” үлэһиттэрэ күргүөмүнэн “Саха сирэ” хаһыакка киирбиттэрин этэр, туоһу быһыытынан бэрт улахан испииһэги киллэрэр. Чахчы, элбэх киһи “Саха сиригэр” көспүт эбит. Ааптар ону билиҥҥи “Саха сирэ” хаһыат урукку “Кыым” нэһилиэнньигэ буоларын биир улахан тутаах куоһурун курдук этэр. Ити эмиэ халбаҥ соҕус көрүү.
1990-с сыллар аһара мунаах кэмнэр этэ. Урукку өттүгэр ССКП актыбыыстара, төлөннөөх хомуньуус бөҕө буола сылдьыбыт дьон күргүөмүнэн эргийэн эмискэ “демократ” буолан хаалбыттарын, үйэлэрин тухары арбаабыт сэбиэскэй тутулларын үөҕэн барбыттарын аҕа саастаах дьон бары өйдүүбүт. Ас-таҥас, чыын-хаан, дуоһунас туһугар маннык түргэнник эргийэн биэрбит дьону “дьиҥнээх төлөннөөх хомуньуустар, ССКП сокуоннай нэһилиэнньиктэрэ” диэххэ сөп дуо? Син ол тэҥэ, үлэлээн айаҕы ииттэр эрэ туһугар сабыллан эрэр “Кыымтан” “Саха сиригэр” куотан биэрбит дьон тоҕо “Кыым” хаһыат сүрэҕин “Саха сиригэр” илдьэн “тэптэриэхтээхтэрий”? Өссө, ол суруналыыстар сорохторо “Саха сирэ” хаһыакка көһөн кэлэн баран урукку “Кыым” туһунан бэрт элбэх бөрүкүтэ суох тылы-өһү эппиттэрэ-тыыммыттара араадьыйа архыыбыгар, оччотооҕу хаһыаттарга хараллан сытар эбээт!
Толоостук холобурдаатахха, ньиэмэскэ билиэн тутуллан баран, тыыннаах хаалар туһугар, Власов аармыйатыгар (РОА) холбоһон таҥнарарга күһэллибит Кыһыл Аармыйа урукку байыастарын ким эрэ сэрии бэтэрээнин быһыытынан чиэстиир дуо? Төһө да сүөргүтүн иһин, бириинсибэ биирдиҥи буоллаҕа.
Таарыйа, сааһыран эрэр дьон 2000-с сылларга “Саха сирэ” хаһыат тэриллибитэ 10, 15 сыллаах үбүлүөйдэрэ бэлиэтэммиттэрин эмиэ өйдүүбүт! Ол барыта эмиэ хаһыакка тиһиллэн сытар (итэҕэйбэт дьон ону баран ааҕыаххытын сөп).
Мин саныахпар, кырдьаҕас “Кыым” хаһыат сабыллыбытын кытта эйэлэспэккэ, соҕотох бэйэтин сыратынан-харатынан ону тилиннэрэн саҥалыы таһаарбыт уонна ону үлэлиир үбэ-харчыта, дьиэтэ-уота суох таһаара сатаан доруобуйатын алларытан эрдэ “барбыт” суруналыыс Федора Егорова онно быдан улахан моральнай бырааптаах. Мин саныахпар, кини билигин тыыннааҕа буоллар ким да айаҕар батаран, суобаһа уйан “Кыым” хаһыат үбүлүөйүн былдьаһыа суох этэ.
Онон, мэлдьи бэлэм бүддьүөккэ, мааныга-далбарга, чиэскэ-бочуокка олоро үөрэммит “Саха сирэ” – судаарыстыбаннай хаһыаппын эрэ диэн – араас, баар-суох, буолбут-буолбатах-буолуохтаах үбүлүөйдэри барытын саба апчарыйан, былдьаан ыла сатыыра бэрдэ суох.
Уопсайынан, сахалыы тыллаах хаһыаттарбыт 100 сыллаах үбүлүөйдэрин ити курдук былдьаһыыта, атааннаһыыта-күөнтэһиитэ, араастаан “килиэйдэһиитэ” суох бэлиэтииллэригэр баҕарабын.
Николай Николаев, биэнсийэлээх, Дьокуускай.
