80-90 сс. өрөспүүбүлүкэҕэ күчүмэҕэй эрээри, чахчы, эрэли үөскэппит кэмнэр этэ. Ити кэмнэргэ уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй хамсааһын оруолун туһунан оччотооҕу лиидэрдэр, актыбыыстар тугу кэпсииллэр эбитий?
Анатолий Антонов, “Норуот фронун” сүрүннээччилэртэн биирдэстэрэ, оччолорго ССРС НАСО Саха сиринээҕи киинин Экэниэмикэ институтун билим үлэһитэ:
– Ааспыт үйэ 80-с сылларын иккис аҥаарыгар уларыта тутуу саҕаланан, уопсастыбаннай хамсааһын ордук көхтөммүтэ. Урут уопсастыбаттан кистэммит информация тарҕанан, устуоруйаҕа эрэ буолбакка, сэбиэскэй уопсастыба билиҥҥи уонна кэлэр кэскилин туһунан сытыы мөккүөр барара.
Саха сиригэр, сүрүннээн, Дьокуускайга, уопсастыбаннай хамсааһын үс хайысхалааҕа. Бастакы – экология: онно Логиновтаах уонна 202 кыбартаал тутуутун утарааччылар, Күөх Хонууну көмүскээччилэр киирэллэрэ. Кинилэр хаһыат таһааран саҕалаабыттара, устунан хомуньуустары утаран күүстээх бырапагаанданы ыыппыттара.
Иккис хайысха Тэрис салайааччылаах национальнай хамсааһын этэ, саха тылын тыыннаах хаалларыыга, устуоруйаны саҥаттан ырытыыга, үөрэтиигэ, саха култууратын, үгэстэрин, итэҕэлин сөргүтүүгэ үлэни ыыппыта. Бырагыраамаларын үгүс өттө Егор Жирков төрүттээбит Национальнай оскуола кэнсиэпсийэтинэн уонна саха култууратын саҥа ситиһиилэринэн олоххо киирбитэ.
Үһүс хайысха “Норуот фрона” этэ. Сүрүннээччилэр миигин кытта Владимир Буслаев, Владислав Доллонов, Дмитрий Петров, Сергей Степанов, Дапсы, Наталья Лысканова, Джебсаин этибит. Пушкин бибилэтиэкэтигэр кыттыан баҕалаахтарга аһаҕас дискуссиялары ыытарбыт. Сороҕор Москубаттан, “Знание” уопсастыбаттан лиэктэрдэр кэлэллэрэ, саала толору буолара. Дискуссияларга аксакал-бэрэпиэссэрдэрбитин – А.Е. Мординовы, И.А. Аргунову ыҥырарбыт. Сытыы мөккүөрдэргэ учуонайдар Е.Е. Алексеев уонна У.А. Винокурова биһигини өйүүллэрэ. А.Е. Мординов тугу да саҥарбата, оттон И.А. Аргунов биирдэ миэхэ бэйэбэр “сэрэхтээх буолар наада, устуоруйа уонна баартыйа бэлиитикэтэ хайдах эргийиэ биллибэт” диэбиттээх. Ол эрэн кырдьаҕастарбыт бу кэпсэтиилэри астыналлара сирэйдэриттэн-харахтарыттан көстөрө...
– Хантан итинник биир санаалаах актыбыыс бөҕөтө көстүбүтэй?
– Кэм бэйэтэ итинник дьону таһаарар. Оннук дьон, дьиҥинэн, бааллар, биллибэккэ, барыларын кытта тэҥҥэ үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Онтон кэмэ кэллэҕинэ, “ыҥырыы” курдук түстэҕинэ, онно хардаран, маннык дьон инники күөҥҥэ тахсан кэлэллэр. Оччолорго, дьиҥинэн, бары да тугу эрэ биттэнэллэрэ. Элбэх киһи иһигэр саныыра, сорохторо таһыгар таһаараллара. Ол эрэн аҕыйах киһи дьыалатын оҥороро. Оннук дьон этилэр.
“Норуот фрона” атын “неформаллартан” уратыта – бэйэтэ чуолкай бырагыраамалааҕа. Ону бары кыахпытын-күүспүтүн холбоон оҥорбуппут. Бырагыраама сүрүн сыала-соруга өрөспүүбүлүкэ “автономнай” оннугар, “союзнай” өрөспүүбүлүкэ ыстаатыһын ыларын ситиһии этэ. Экэнэмиис-учуонайдар З.А. Корнилова уонна Е.Г. Егоров бырагыраамабытын көрөн, биһигини эмиэ өйөөбүттэрэ.
Тактическай сорук быһыытынан нэһилиэнньэ уопсастыбаннай өйүн-санаатын уһугуннарыыны, бэлитиичэскэй актыыбынаһын үрдэтиини көрөрбүт. Ол инниттэн биһиги өрөспүүбүлүкэ оройуоннарынан сылдьан, көрсүһүүлэри тэрийэрбит. Дапсыны уонна С.Степановы кытта – Майаҕа, Н.Лысканованы кытта Бороҕоҥҥо көрсүһүүлэргэ сылдьыбыппын билиҥҥэ диэри умнубаппын.
Оччолорго Тэрис биһиэхэ Кулаковскай “Интэлигиэнсийэҕэ суругун” 4-с дуу, 5-с дуу куоппуйатын биэрбитэ, сурук официальнайдык бэчээттэнэ, тарҕана илигэ. Тиэкиһэ сорох сирэ кыайан ааҕыллыбат буолбутун, таайан, кэнтиэкиһиттэн таһааран эрэдээксийэлээн, Геология институтун көмпүүтэригэр түүннэри бэчээттээбитим. Оннук түгэн эмиэ баара. 100 эксэмпилээри тарҕатаары, ротатордаах тэрилтэлэри кытта кэпсэппиппит. Ол – хомсомуол горкуома (Е.Федоров), уонна ИПКРО этэ (Е.Жирков). Кинилэр биһигини өйүүллэрэ. Онон улуу Өксөкүлээх суруга нэһилиэнньэни кытта ситими олохтуурга көмөлөспүтэ.
***
Кэмниэ кэнэҕэс, оччотооҕунан Мусукаалынай тыйаатырга уопсастыбаннас мунньаҕын ыытыахха дэспиппит. А.С. Борисов обкуом идеологияҕа сэкирэтээрэ А.А. Томтосовтыын кэпсэппитэ. Томтосов: “Сахалары эрэ буолбакка, атын бэрэстэбиитэллэри эмиэ ыҥырыҥ, бүрүсүдьүүмҥэ Ю.Поздняков эмиэ олорустун. Оннук гымматахха, “сахалар эмиэ тугу эрэ “мути” гыналлар диэхтэрэ...” диэбитэ. Онон 30-с сыллар кэннилэриттэн аан бастаан, саха интэлигиэнсийэтэ мустан, аһаҕастык, кимтэн да, туохтан да толлубакка, долгутар боппуруостарга санаатын эппитэ. Сүрүн дакылааты мин актыып көмөтүнэн бэлэмнээн аахпытым, ону кытта 36 киһи тыл эппитэ. Бука бары өрөспүүбүлүкэ ыстаатыһын “союзнай” гына үрдэтэр туһунан этиини өйөөбүттэрэ.
Онтон “Норуот фронун” бырагыраамата бүүс-бүтүннүү Сүбэрэнитиэт туһунан Декларацияҕа киирэн, тэрилтэбит бырагыраамата туолла диэн, үлэтин тохтоппута.
“Норуот фронун” тэрийсибит, үлэтин иилээбит-саҕалаабыт Дмитрий Петров:
– Суруналыыс Владислав Доллоновтуун 1988 сыллаахха “Голос Перестройки” диэн Уларыта тутууга көмөлөһөр соруктаах уопсастыбаннай түмсүүнү тэрийбиппит. Бастаан педфакка мустуу буолбутугар үөһэттэн сэрэппиттэр эбит этэ, онон деканым “аны “неформаллары” манна мунньума” диэн кытаанахтык бобон кэбиспитэ. Онтон ТВ суруналыыһа А.Амбросьевка, оҕо-ыччат эрэдээксийэтин хоһугар, ол кэннэ Опера уонна балет тыйаатырыгар А.С. Борисов хоһугар муста сылдьыбыппыт.
... Онтон биир сарсыарда дьиэбэр Тэриһи кытта устуорук учуонай П.П. Петров тиийэн кэлбиттэрэ. “Эстонияҕа хамсааһын саҕаланна, биһиги олорон биэрээри гынныбыт. Тугу эмэ гыныахха, эн хамсааһыны салай”, – диэн чопчу эппиттэрэ. Мин сөбүлэспитим. Дьиҥинэн, олох сэбиэскэй тыыҥҥа иитиллибит киһи буоллаҕым. Ол гынан баран, кэлин тугу эрэ уларытар наадатын бары да өйдөөн бардахпыт. Горбачев Уларыта тутуутун ол иһин уруйдуу-айхаллыы көрсүбүппүт. Аны, ити “В помощь перестройке” диэн туох да олус үчүгэй ис хоһоонноох бырагырааманы оҥорбуппут: экология кыһалҕатын, нэһилиэнньэ, оҕо доруобуйатын, култуура боппуруостарын, норуот бырааба диэн хайысхалары хабан.
... “Эһиэхэ норуот фрона үчүгэйдик үлэлиир үһү, онон уопут атастаһа” диэн, бэл, эстониялар кэлэ сылдьыбыттара. Онон “Норуот фрона” биһиэхэ бастакынан тэриллибитэ диэтэххэ, алҕас буолуо суоҕа. Атын өрөспүүбүлүкэҕэ олорор билэр дьонум “Сойууһу ыһыыны эһиги саҕалаабыккыт” диэччилэр. Дьиҥинэн, биһиги оннук соругу туруорбут үһүбүт дуо, суох буоллаҕа.
Оччолорго аһаҕастык саҥарар, этэр-тыынар кэм кэлэн турара. Биһиги хамсааһыммытыгар баартыйаҕа эҥин курдук хааччах суоҕа, ким баҕарар кыттыһара, онтон тахсан барара. Мунньахтарбытыгар киһи бөҕөтө сылдьара. Онон обкуом идеологияҕа сэкирэтээрэ А.Томтосовтан улахан хос наада диэбиппитигэр Политпрос дьиэтин аактабай саалатын бэрдэрбитэ. Нэдиэлэ аайы онно мунньахтар, көрсүһүүлэр, дьүүллэһиилэр буолаллара. Бириэмэтэ, кэмэ оннуга буолуо. Барыта оргуйан олороро, дойдубут, өрөспүүбүлүкэбит дьылҕатыгар бары да кыттыгастаах, эппиэттээх курдук сананарбыт.
Биһиги бастаан култуурунай-сырдатар, экологияны көмүскүүр үлэни ыытарбыт. Онтон автономнай өрөспүүбүлүкэлэр (Дагестан, Чечня) “Биһиги сойуустаах өрөспүүбүлүкэлэри кытта тэҥ бырааптаах, ыстаатыстаах буолуохтаахпыт” диэн боппуруоһу туруоран, кэпсэтиилэр саҕаламмыттара. Биһиги эмиэ “өрөспүүбүлүкэбит хайдах буолуой?” диэн толкуйга түһэн, бэлитиичэскэй хайысхаҕа үлэлээн барбыппыт. Ол сайын “сойуустаах өрөспүүбүлүкэ буолуохтаахпыт” диэн, үс миитини тэрийбиппит. Оччолорго уопсастыба өйүн-санаатын уһугуннаран, хамсааһын таһааран, өрөспүүбүлүкэбит саамай суолталаах хардыыларыгар, холобур, федеративнай сөбүлэһиннэрии түһэрсэригэр, Сүбэрэнитиэт туһунан Декларация, Төрүт сокуон ылылларыгар сүрүн төһүү буолбуппут.
Владислав Доллонов, Саха уопсастыбаннай киинин түстээччи, суруналыыс:
– 80-90-с сылларга уларыйыы тыына салгыҥҥа кытта баара. Дьиҥэ, өрөспүүбүлүкэҕэ, аһаҕастык да буолбатар, отур-ботур кэпсэтиилэр мэлдьи бааллара: “Биһиги хостонор баайбытыттан тугу да туһаммаппыт, барыта кииҥҥэ бара турар” эҥин диэн. Дьокуускай киин куорат диэн даҕаны, мас тутуулаах дэриэбинэ курдуга, саҥа тутуу ыытыллар буоллаҕына, 10-нуу, 20-лии сыллаах “долгострой” буолара... Туох даҕаны национальнай ураты суоҕа. Үксэ салайааччылар, баартыйа үлэһиттэрэ, айар элиитэ дьиэҕэ тиксэрэ. Дьон олоҕун астыммат буолан испитэ.
Билигин 90-с сыллары мэлдьи “бандьыыттар баһылаан олорбут кэмнэрэ” дииллэр. “Лихие 90-ые” диэн “клише” ыйаан кэбистилэр. Дьиҥэр, оннук этэ дуо? Холобур, биһиэхэ, сахаларга, бу өрө көтөҕүллүү, эрэл санаа кэмэ этэ. Ити сылларга саҥа кэм олуктара ууруллубуттара. Син биир уруккулуу олорор кыаллыбат, саҥа экэнэмиичэскэй сыһыаннаһыылар үөскүөхтээх этилэр. Оттон итинник уларыйыы кэмигэр барыта санаа хоту буолбата, син биир уустуктар баар буолаллара өйдөнөр. Онон 80-90-с сыллар кирбиилэрэ бу – уларыйыыга аартыгы арыйбыт кэм. Ол бэйэтин сыалын ситиспитэ, устуоруйаҕа оруолун кыаҕа баарынан толорбута.
Билиҥҥи кэм ситиһиитэ онтон үүнэн-сайдан таҕыстаҕа. Атын үүт-тураан олорбут норуоттар, урукку систиэмэ сууллубутун ыараханнык ылыммыттара. Онтон биһиги төһө да ыараханын иһин, санаабытын түһэрбэтэхпит, өссө саҥалыы тыыннанан, өрө көтөҕүллэн биэрбиппит. Төрүт сокуоннанан, Федерация дуогабарын түһэрсэн, бэрэсидьиэннэнэн, сирбит баайыттан туһанар буолан. Саамай сүрүнэ – “биһиги, сахалар” дэнэр буолбуппут. Дьэ, ити барыта биһиги олохпутугар тута биллэн барбыта – ол буоллаҕа, саамай сүрүн түмүгэ.
Суруйааччы Алексей Амбросьев, оччолорго олох оргуйар киинигэр сылдьыбыт тэлэбиидэнньэ суруналыыһын ахтыытыттан (“Записки телевизионщика” – НГ).
...1989 сыл. Дьокуускай куорат. Орджоникидзе уулусса, 46 №. Манна биир хостоох КПД кыбартыыратыгар тэлэбиидэнньэ ыччат-оҕо эрэдээксийэтигэр хас сэрэдэ аайы араас дьон мустар. Кинилэр нэдиэлэ аайы кэлэн, биир-икки чаас кэпсэтэн, санаа атастаһан тарҕаһаллар – били, “место встречи изменить нельзя” диэбиттии. Бу дьон тэлэбиидэнньэ бырагырааматыгар туох да сыһыана суохтар. Бары араас идэлээх, дьарыктаах дьон. Үксүлэрэ университет үлэһиттэрэ, суруйааччылар, устудьуоннар, сулууспалаахтар, учуонайдар, эдэр да, кырдьаҕас да суруналыыстар. Кинилэр Саха сирин инникитин кэпсэтэллэр. Ыраланаллар эрэ буолбакка, үлэлиэх-хамныах дьону көрдүүллэр, олору булан аҕалаллар. Татарстан уопсастыбаннай киинин кытта сибээстээхтэр, манна эмиэ оннук киини тэрийээри гыналлар.
...Мин оччолорго ыччат-оҕо эрэдээксийэтин сүрүннүүрүм, “Эрчим” диэн биэриини салайарым. Ити мунньахтары хаһаайын быһыытынан сороҕор салайан ыытарым, таарыччы боротокуол толорорум. Бу дойдуларын туһугар ыалдьар дьону тардар киин биһиги эрэдээксийэбит буола сылдьыбытыттан олус үөрэбин, киэн туттабын.
1990 сыллаахха балаҕан ыйын 27 күнүгэр Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин сиэссийэтигэр “Саха Сэбиэскэй Социалистическай Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай сүбэрэнитиэтин туһунан” Декларация ылыллыбыта биһиги тус кыайыыбыт, ситиһиибит буолбута.
Хайдах курдук киирсиилээх түгэннэр буолан ааспыттарын, онно уопсастыбаннас аатыттан кимнээх кыттыбыттарын, тугу ситиспиттэрин биһиги ол туһунан билбэппит элбэх. Хаһан эрэ бу туһунан анаан-минээн үөрэтии барыа диэн эрэнэр эрэ буоллахпыт.
Нина ГЕРАСИМОВА.
