Баатаҕай балыыһата: кылгастык – урукку, уһуннук кэлэр кэм туһунан
Үөһээ Дьааҥы улууһун биир дьоһун суолталаах сонунун кылгастык, ити курдук этиэххэ сөп буолуо. Бу сыл бүтүүтэ Баатаҕайга өр кэм күүттэрбит дьоһуннаах тутуу үлэҕэ киирээри турар. Ол эбэтэр бэрт сотору 30 куойкалаах, терапия уонна оҕо эмтэнэр отделениелардаах, биир симиэнэҕэ 180 көрдөрүүнү хааччыйар поликлиникалаах тутуу улуус уонна аттынааҕы улуустар олохтоохторугар анаан, аанын тэлэйэ аһан, тигинэччи үлэлээбитинэн барыахтаах. Тоҕо уһуннук күүттэрбит диирбитин сэрэйэргит да буолуо, балыыһа урукку тутуулара былыр, ааспыт үйэҕэ тутуллубут, эргэ, тымныы дьиэлэр этэ. Саҥа балыыһа устуоруйатын билиһиннэриэх иннинэ, ааспыт кэм кэрчиктэриттэн санатыһа түһэр тоҕоостоох. Ол гынан баран устуоруйа кэрэ-бэлиэ баһыйар өттө балыыһа билиҥҥитигэр уонна кэлэр кэмигэр сыһыаннаах буолара эрэбил.
Бу үөрүүлээх түгэн үрдүк өрөгөйүн өйдүүргэ хоту сир ураты усулуобуйатын, уруккутун-хойуккутун билиэххэ наада. Ол быһыытынан, уйаара-кэйээрэ биллибэт Арктика туонатын, ыраах, чиэски сырыыны, суол-иис оннугар, этэргэ дылы, хайысха эрэ баарын, тымныы килиимэти хараххар оҥорон көр. Бу барыта аныгы күннээҕи олохпутугар, ол иһигэр мэдиссиинэ көмөтүн чааһыгар хайдах да ончу суола-ииһэ, оруола суох хаалбат. Онно этэллэринэн, хоту сир “материктан” о.э. улахан сиртэн уратылаах. Аны, итиннэ тутуу салаатыгар уһун кэмнээх тохтобул тахсыбытын эп. Уһуу-тэнийэ барбакка эттэххэ, эргэ балыыһа үйэ аҥаарыттан ордук кэм анараа өттүгэр тутуллубут. Оччолорго, кырдьык, Баатаҕай да нэһилиэнньэтэ олус улахана суоҕа – Баатаҕайга 6 тыһ. киһи олороро, Үөһээ Дьааҥы улууһугар уопсайа холбоон-илбээн 19 тыһ. нэһилиэнньэлээҕэ. Ити – этэргэ дылы, Дьопуруопа судаарыстыбаларын аҥаарын кэриҥэ иэннээх сиргэ.
Терапия уонна оҕо отделениета 1976 сыллааҕы икки этээстээх мас тутууга үлэлии олорбуттара. Онон дьиэ үрдүн ардах хотон, сытыйан-эмэҕирэн, истиэнэтэ кытта алдьаныталаан барбыта, муостатын маһа тостон, устунан киһи үлэлиир кыаҕа суох буола хаарбах туруктаммыта. Араас тирэҕи, тирээбили оҥорон, сыллата өрөмүөн ыытан, хайа кыалларынан кыһалҕаны туората, суох оҥоро сатыыллара. Оттон иккис тутуу – поликлиника дьиэтэ аатырбыт комсмонавт Юрий Гагарин космос куйаарыгар көтөр кэрэ-бэлиэ сылыгар, инньэ 1961 сиргэ тутуллубут. Бэйэтин кэмигэр үөрүүлээх тутуу сыл-хонук уорааныгар оҕустаран, анараа тутууттан олус сэнэҕэ суох, 98 % хаарбах диэҥҥэ киирсибитэ. Мас тутуу эбиитин тымныы этэ. Быраастар барахсаттар тас таҥастаах олорон ыарыһахтарын көрөргө күһэллэллэрэ. Онон икки тутуу иккиэн санитарнай нуормаҕа, быраабылаҕа да ырааҕынан эппиэттэспэттэрэ. Кыбычыын көрүдүөр, кыараҕас кэбиниэттэр. ЦРБ эргэ дьиэтэ метраж да өттүнэн ыстандаарка эппиэттэспэт.
Билигин ити хаарбах тутуу көтүрүллэн, саҥа тутуу дьэндэйэн балыыһа саҥа устуоруйата саҕаланыа турдаҕа. Бөһүөлэги биир гына тарҕаммыт балыыһа тутуулара дьэ кэмниэ-кэнэҕэс биир сиргэ кииннэнэн, үлэлииргэ да, көрдөрүнэргэ да табыгастаах буолуоҕа. Оройуон киин балыыһата пациеннарын саҥа, сырдык, ыраас уонна толору хааччыллыылаах сонун холбоһукка көрсүө, эмтиэ, ыарыыны эрдэттэн сэрэтэр, суох оҥорор үлэни ыытыа.
СӨ “Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондата” чахчыларынан, “2016-2020 сылларга кэлэр кэскил туһугар” бырагыраама “Содействие” хос бырагырааматын чэрчитинэн, Саха сиригэр биэс эбийиэк тутулла сылдьар. Итинтэн биирдэстэрэ – Баатаҕайга тутулла турар мэдиссиинэ холбоһуга. Бу тутуу олоххо киирэригэр “АЛРОСА” АХ (ПАО) утумнаах социальнай хайысхалаах бэлиитикэни тутуһара көмөлөстө. Ол курдук, алмаас хампаанньата аҥаардас Үөһээ Дьааҥы балыыһатын тутууга 600 мөл. солк. үбүлээһини көрдө.
«Арассыыйа, Саха сирин бырабыыталыстыбаларын, чуолаан Саха сирин Ил Дархана Айсен Николаев кыһамньыларынан уонна “АЛРОСА” АХ курдук бөдөҥ тэрилтэлэр өйөбүллэринэн, Арктика туонатыгар маннык астык уонна аныгы мэдиссиинэ тэрилтэлэрэ саҥа дьиэлэнэллэр. 2020 сыллаахха судаарыстыба бырагырааматынан Арктикатааҕы баһын олоххо киллэриигэ 33,87 мөл. солк. көрүллүбүтэ. Ол иһигэр федеральнай бүддьүөттэн – 23,85 мөл. солк., Саха сирин хааһынатыттан – 10,02 мөл. солк. Ханнык баҕарар эрэгийиэн тутаах социальнай хааччыллыытын бэлиэ өлүүскэтэ – мэдиссиинэ хаачыстыбалаах көмөтүн оҥоруу буолар. Биир оннук тыын суолталаах эбийиэктэртэн оҕо уонна терапия отделениелардаах, 30 куойкалаах сытар балыыһалаах, поликлиникалаах гына оҥоһуллубут Баатаҕай балыыһата буолар. Поликлиникатыгар биир симиэнэҕэ 180 көрдөрүнүү (прием) ыытыллар кыахтаах. Тустаах эбийиэк – Үөһээ Дьааҥы олохтоохторугар биир тутаах суолталаах тутуу. АЛРОСА уонна “Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондата” Арктика биир бөдөҥ тутуутун түмүктээн эрэллэр. Улууспут олохтоохторугар бу тутуу үлэҕэ киириитэ кэлэн иһэр Саҥа дьыллааҕы бэлэх кэриэтэ. Мантан инньэ эмп үлэһиттэрин мэдиссиинэ өҥөлөрүн үлэһиккэ да, ыарыһахха да табыгастаах усулуобуйаҕа оҥорор буолуохтара.
Бу эмп холбоһуга икки этээстээх, таас тутуу, уопсай иэнэ 3 тыһ. кв м тахса. Бу, 2020 сыл бүтүүтэ үлэҕэ киллэрэр былаан баар. СӨ Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтин уонна тус бэйэм ааппыттан Арктика сүрэҕэ суолталаах сиргэ 600 мөл. солк. тахса суумалаах балыыһа холбоһугун туттарбытын иһин, “АЛРОСА” АХ-ха дириҥник махтанабын”, – диэн, санаатын “Кыым” хаһыакка доруобуйа харыстыбалын миниистирэ Елена Борисова үллэһиннэ.
Толору уонна дьоллоох олох мэктиэтэ
Чэгиэн доруобуйа – биирдиилээн дьоҥҥо эрэ буолбакка, бүтүн уопсастыбаҕа толору уонна уһун дьоллоох олох мэктиэтэ. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит олохтоохторо мэдиссиинэ тэрилтэтэ тиийбэт кыһалҕатын бэркэ диэн билэллэр. Ордук уустук балаһыанньа аҕыйах нэһилиэнньэлээх пууннарга көстөр. Оттон ол бөһүөлэк ыраах, чиэски уонна үчүгэй суола-ииһэ суох сиргэ сытар буоллаҕына, дьыала букатын да ыарахан.
Бу саҥа тутуллар балыыһа холбоһугун хааччыллар тэрилэ кытта сабыс-саҥа буолуохтаах. Туттуллар миэбэлиттэн, тэрилиттэн саҕалаан, кырачаан скальпелыгар тиийэ. Улаханнарыттан ааттаталаатахха: многофункциональнай экраннар, кислородтаах концентратордар, УЗИ, ЭКГ аппарааттара. Саҥа сыыппара-ФЛГ-раф. Уруккуттан туох уратылааҕый диир буоллахха, сыыппара флюорограф пациент ылар сардаҥатын лаппа кыччатар, уруһуйа быдан хаачыстыбалаах, чуолкай буолар диэтилэр.
«Дьэ, билигин саҥа поликлиникабыт сылы эргиччи оройуон туох баар нэһилиэнньэтин барытын хааччыйар кыахтанар. Кинилэри бастакы сүһүөх быраастара да, ону таһынан “узкоспециализированнай” быраастар да бары көрүөхтэрэ-истиэхтэрэ. Ол курдук биһиэхэ терапевтар, педиатрдар, невролог, хирург, онколог, окулист, лор, стоматологтар, акушер-гинеколог, дерматовенеролог, эндоскопист, инфекционист, эндокринолог, УЗИ быраастара, рентгенолог уонна лабарааннар бааллар. Салаа отделлар киэҥ-куоҥ, салгыннаах кэбиниэттэргэ үлэлиэхтэрэ, саҥа оборудование баар буолуоҕа. Ону таһынан быраас штаттара нэһилиэнньэҕэ ыарыы тарҕамматын, баалаабатын туһугар эрдэттэн сэрэтэр үлэни ыытыахтара», – диир “Үөһээ Дьааҥы оройуонун киин балыыһата” ГБУ кылаабынай бырааһа Владимир Докторов.
Дьааҥы улууһун баһылыга Гаврил Ильич Чириков:
– Оройуон киин балыыһата саҥа тутууланара – улуус олохтоохторун өр сыллаах ыра санаата этэ. Балыыһа тутуллуохтааҕа өссө ааспыт үйэ 70-80 сс. былааннаммыта да, 90-с сылларга букатын да бырайыага тохтоон хаалбыта. Бу тухары балыыһа тутуутун түһэриллибит атахтара туһаттан тахсыбыттара, быраактаммыттара. Ол да буоллар 2016 сылтан саҕалаан эмиэ саҥа балыыһа тутуллуутун туһунан тыл көтөҕүллэн, тутарга диэн быһаарыы өйөммүтэ. 2017 с. бырайыактыыр-көрдүүр үлэ барбыта, эһиилигэр тутуута саҕаламмыта. Төһө да 2019-2020 сыллааҕы уустуктар баалларын иһин, өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын дьаныардаах быһаарыытын көмөтүнэн, эбикийиэк тиһэҕэр диэри тиэрдилиннэ. Балаһыанньа уустугунан, эбийиэги тоҥоруохтарын, тутуллар болдьоҕун уһатан биэриэхтэрин сөбө. Ону баара, хата, ахсынньы бүтүүтэ балыыһа тутуута бүтэн, балыыһа аһыллыытын былаанныыбыт.
Олохтоохтор олус күүтэллэр. Бу тыл дэгэтигэр эрэ этиллибэт, баар суол. Санаан көрүҥ: ханна көрдөрүнэ кэлэр ордугуй, тымныы, сууллаары турар, быраастар сонноох үлэлиир дьиэлэригэр дуу, ыраас, аныгы таас тутууга дуу? Манна пациеннары табыгастаах усулуобуйа, иккис өттүттэн мэдиссиинэ хаачыстыбалаах өҥөтө күүтэр. Билигин биһиги Баатаҕай, улуус олохтоохторугар эрэ буолбакка, чугастааҕы улуустарга эмиэ мэдиссиинэ өҥөтүн оҥорор кыахтанабыт. Үөһээ Дьааҥы Саха сирин Хотугулуу-Илин өттүн киинэ диэххэ сөп. Суһал мэдиссиинэ көмөтүн мантан инньэ манна оҥоһуллуо. Оччотугар, холобур, Үрүҥ Хайа олохтооҕо Дьокуускайга бара сатыырынааҕар биһиэхэ кэлэрэ чугас, түргэн, айанын да төлөбүрэ удамыр буолуоҕа. Саҥа тутууга дьон үөрүүнэн кэлиэ.
Онон саҥа балыыһа – социальнай өттүнэн үүнүү буолар. Улууспутун өйүүр үтүө көмө. Балыыһа киэҥ-куоҥ, саҥа аппаратура, тэрил туттуллуо. Хайа да өрүккэ, ыарыһахха, бырааска да комфорт буоллаҕа. Улууспут уонна бары олохтоохторун ааттарыттан өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатыгар, Ил Дархан Айсен Николаевка, Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтигэр уонна, биллэн турар, “АЛРОСА” АХ улууска олус улахан суолталаах эбийиэк тутуллуутун үбүлээбитин иһин, улаханнык махтанабыт. Хампаанньа салалтатын кытта куруук сибээстэһэ турабыт.
Саҥа эбийиэги туһаныы көдьүүһэ өссө улаатарын туһугар биһиэхэ саҥа исписэлиистэр, “узкоспециализированнай” быраастар үлэлиэхтэрин наада. Оттон кинилэри интэриэстииргэ олорор дьиэлэрин быһаарыахха наада. Өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салалтата биһигини өйөөн, медиктэргэ анаан элбэх кыбартыыралаах дьиэни тутара буоллар диэн баҕалаахпыт. Бу кыһалҕа Баатаҕайга олус сытыытык турар. Атын нэһилиэктэргэ олорор дьиэ тутуута кыралаан барбыт эбит буоллаҕына, манна суох. Холобур, хаарбах дьиэттэн көһөрүү бырагырааматын чэрчитинэн быйыл бүттүүн дойду үрдүнэн олус суолталаах оруолламмыт эмп үлэһиттэригэр, саатар, 10 миэстэни аныыллара буоллар диэн баҕалаахпыт”.
Кырдьыга да, Баатаҕайга балыыһа тутуллуута – дьоһуннаах, умнуллубат түгэн. Хоту сир хоһуун дьонун ырата олоххо киириитигэр “АЛРОСА” АХ кыттыбыта кэрэхсэбиллээх. Бу да түгэн алмаастаах хампаанньа күн тааһын хостуур аҕыс түөлбэтигэр эрэ буолбакка, бүтүн өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр нолуок быһыытынан киллэрэр үбүн таһынан, Саха сирин атын улуустарыгар эмиэ социальнай хайысхалаах тутуулары олоххо киллэрэрин туоһулуур. Бу буоллаҕа, алмаас хампаанньатын “Алмаастааҕар дьон күндү” диир тумулук этиитин олоххо киллэрэр дьиҥ туоһута. Алмаас хампаанньатын көмөтө-өйөбүлэ улаата турдун!
Үөһээ Дьааҥы улууһун олохтоохторо уһуннук күүппүт ыралара олоххо киирэрэ субу чугаһаабытынан, аараттан үөрэбит, долгуйабыт. Этэҥҥэ буолуҥ!
Андрей Шилов матырыйаалынан Лоһуура. Ирина Кустова хаартыскаҕа түһэриитэ.
