Дойду араас сокуонугар, нуорма, быраап аактарыгар уларыйыы, эбии-көҕүрэтии киирэ турар үгэстээх. Сөп ээ, “турар уу сытыйар” дииллэринии, сокуон да буоллар, уларыйыахтаах. Ону ааһан көрүллэр көмө, өйүүр ньыма да тупсан, кээмэйэ да үрдээн иһэрэ үчүгэй буоллаҕа. Арай дьиэ-уот, өҥө сыаната, ол-бу тарыып эрэ үрдүөхтээх үһүө?!

Чэ, уһуу барбакка, 2021 сылга үктэниэхтэн, о.э. тохсунньуттан саҕалаан, дойду үрдүнэн харчы чааһыгар туох үтүө сонун, уларыйыы баарын ундаардыаҕыҥ.

Туһалаах кээмэйдэр улааппыттар

Кыра да буоллар, эбиллии баара үөрдэр. Ол курдук, дойду үрдүнэн хамнас муҥутуур алын кээмэйэ (МРОТ) 5,5 % үрдээн, 12 тыһ. 792 солк. тэҥнэспит. Оттон тииһинэн олоруу алын кээмэйэ (прожиточный минимум) былырыыҥҥыттан 3,7 % эбиллэн, 11 тыһ. 653 солк. буолбут. Онон көрбүккүт курдук, уһун кэм усталаах-туоратыгар МРОТ тииһинэн олоруу алын кээмэйиттэн аан бастакытын бэрт кыранан да буоллар, үрдээбит. Ол аата, син саҕалааһын баар.

Оттон Саха сиригэр МРОТ кээмэйэ оройуоннааҕы кээписиэн уонна хотугу эбии ааҕыы (80%) эбиллэринэн, дойду киэниттэн үрдүк буолар.

Ол курдук, бүддьүөттэн үбүлэнэр тэрилтэлэр үлэһиттэригэр 1,7 кээписиэннээх суонаҕа олорооччуларга хамнас муҥутуур алын кээмэйэ – 31 890 солк., 2,0 кээписиэннээххэ 35 818 солк. буолар.

Оттон бүддьүөттэн үбүлэммэт экэниэмикэ салаатын үлэһиттэригэр дойду МРОТугар 1,4-тан 1,7 диэри уонна 2, 0 кээписиэн туттуллар. Онуоха ол кээмэй 2020 сыл үһүс кыбаарталлааҕы үлэлиир нэһилиэнньэҕэ көрүллэр тииһинэн олоруу алын кээмэйиттэн – о.э. 18 тыһ. 930 солк. – кыра буолуо суохтааҕа этиллэр.

Сонун тиэрмин: медианнай хамнас

Үөһэ этиллибит тутаах көрдөрүүлэр кээмэйдэрин ааҕан-суоттаан таһаарыыга уларыйыы киирбитэ туһалаабыт диир оруннаах. Урут “потребительскай корзина” кээмэйиттэн тутулуктанара. Оттон быйылгыттан тииһинэн олоруу алын кээмэйин ааҕан-суоттаан таһаарарга – медианнай дохуоту, оттон МРОТу – медианнай хамнаһы учуоттаан оҥорор буолбуттар.

Тута “медианнай хамнас диэн туохпутуй?” диэн ыйытыы үөскүүр. Быһаарыытын аахтахха: үлэһити бүтүннүүтүн икки тэҥ чааска араарар кээмэй (величина) диэбиттэр. Онуоха үлэһит биир өлүүскэтин хамнаһа ити сууматтан үрдүк, оттон биир аҥаарын киэнэ намыһах буолар диэн бэлиэтээбиттэр.

Медианнай хамнаһы бүтүн судаарыстыба, ону таһынан эрэгийиэн, нэһилиэк, бэл, оннооҕор биирдиилээн тэрилтэ, отдел таһымыгар кытта суоттаан таһаарыахха сөп. Ол хайдах суоттанарын маннык холобурдаабыттар. Тэрилтэ 5 үлэһиттээх. Салайааччы ыйга – 50 тыһ. солк., оттон боростуой үлэһиттэр 30, 27, 25 уонна 22 тыһ. солк. хамнастаахтар. Бу түгэҥҥэ икки үлэһит үрдүк (50 уонна 30 тыһ. солк.), оттон аҥаардара 25 уонна 22 тыһ. солк. хамнастаахтарын быһыытынан, бу пиирмэҕэ медианнай хамнас 27 тыһ. солк. тэҥнэһэр.

Оттон өскөтүн оросчуокка иккигэ түҥэтиллэр ахсааннаах киһи ылыллар түгэнигэр медианнай хамнас икки “киин” көрдөрүүлэр орто арифметическай кээмэйдэрин быһыытынан суоттанар эбит. Ол аата, үөһэ холобурдаммыт пиирмэҕэ 5 буолбакка, 6 киһи үлэлиир эбит. Алтыстара   20 тыһ. солк. хамнастаах буоллун. Оччотугар тэрилтэ медианнай хамнаһа 26 тыһ. солк. буола түһэр. (27 тыһ. + 25 тыһ.)/2.

Быһата, медианнай хамнас – көннөрү гражданин үлэ иһин ылар төлөбүрүн көрдөрөр. Судургутук орто хамнаһы ааҕан таһаарардааҕар дьон-сэргэ үбүнэн хааччыллыытын ордук чуолкайдык, кырдьыктаахтык көрдөрөр, ону тэҥэ социальнай тэҥэ суох буолуу таһымын сыаналыыр кыаҕы биэрэр диэн быһаарбыттар. 2020 медианнай хамнаһы Росстат сылга иккитэ ааҕан таһаарбыт. Онно бөдөҥ уонна орто тэрилтэ үлэһиттэрин талан көрбүттэр. Итинник сонун ньыманан тиһэх ааҕан көрүү 2019 сыл муус устардааҕы чахчыга олоҕуран ыытыллыбыт, кээмэйэ 34 тыһ. 335 солк. буолбут.

Салгыы Росстат ПФРга төлөнөр страховой усунуос дааннайдарын суоттаан таһаарыыга ылсыбыт. Онуоха ПФР тиһигэр страховкаламмыт наймыга үлэлээччилэр хамнастара олоччу киллэриллибит. Онно өссө гонорар, үлэһиккэ көрүллэр биир кэмнээх төлөбүр эмиэ учуоттаммыт. Бу суоттаабыт түмүгүнэн Арассыыйаҕа медианнай хамнас кээмэйэ 30 457 солк. быһаарыллыбыт. Оттон ити кээмэй 42 %-а – 12 тыһ. 792, ону – дойду үрдүнэн хамнас муҥутуур алын кээмэйинэн ылыммыттар.

Биэнсийэ уонна биэнсийэ индексациятын туһунан

*Кырдьаҕаһынан биэнсийэ тохсунньуттан 6,3 % үрдээн, 17 443 солк. тэҥнэспит.

Страховой биэнсийэҕэ эбиллэр бигэ (фиксированнай) төлөбүрү 6044 солк. 48 х. гыммыттар. Былырыын 5686 солк. 25 х этэ. Манна даҕатан эттэххэ, фиксированнай төлөбүр ити курдук, сыыйа үрдээн иһиэхтээх. Эһиил, этэҥҥэ буоллаҕына, 6401 солк.10 х. буолуохтаах, 2024 сылга – 7131 солк. 34 х буоларын былаанныыллар.

*Оттон социальнай биэнсийэ 2,6 % индексацияланар.

Биэнсийэ кээписийиэнин суумата (СИПК) быйыл дойду үрдүнэн – 98,86 солк. буолара быһаарыллыбыт. Былырыын – 93 солк., иллэрээ сыл – 87,24 солк. этэ. Ити курдук, сыллата үрдээн иһиэхтээх.

Биэнсийэни таарыйбычча быһаардахха, ити икки көрдөрүүнү таһынан биэнсийэ кээмэйин быһаарарга “индивидуальный пенсионный коэффициент” (ИПК) диэн өйдөбүл туттуллар. ОЛ ИПК киһи аайы аахсар хамнаһыттан, чопчута, үлэнэн хааччыйааччы үлэһитин оннугар төлүүр биэнсийэ страховой төлөбүрүттэн тутулуктанан тус-туһунан кээмэйдээх буолар. Онон хас календарнай сыл аайы ИПК уларыйан, элбээн иһэр айылгылаах.

Дьэ, оттон биэнсийэ ананар сааһыҥ томтойо туолан, биэнсийэ аахтара тиийдэххинэ, ИПК х тус биэнсийэ кээписийиэнин стоимоһыгар (СИПК) төгүллээн, ол кэнниттэн бигэ (фикцированнай) төлөбүрү эбэн, эн кырдьаҕаһынан ылыахтаах страховой биэнсийэҥ кээмэйин быһаарыахтара.

СП=ИПКхСИПК+ФП.

Бу пуормулаттан, быһаарбытым курдук, СИПК уонна ФП дойду үрдүнэн тэҥ кээмэйдээх буолар. Оттон ИПК – хас киһи аайы араас. Онон биэнсийэ да, индексацияламмыт биэнсийэ да кээмэйэ киһи аайы тус-туһунан буолар.

Судургутук быһаардахха итинник. (Ис-иһигэр киирэн бардахха, бүгүн бүппэппин). Сүрүнэ, суолталаах кээмэйдэр төһө-хачча буолбуттарын, үрдээн иһэллэрин өйдөөтүгүт ини?

Ийэ хапытаалын туһанааччыларга

“Ийэ (ыал) хапытаалын судаарыстыбаннай сэртипикээтин биэрии” диэн ПФР өҥөтүн оҥорууга бэриллэр болдьох биллэ кылгаан, сайабылыанньа бэриллибитин кэнниттэн 5 үлэ күнүнэн диэн буолла. Быйылга диэри боппуруос 15 үлэ күнүн иһинэн быһаарыллара.

*Аны, ыал иккис уонна ол кэнниттэн төрөөбүт эбэтэр иитэ ылбыт оҕотугар бэриллэр Ийэ хапытыыла (эрдэ ылбатах түгэннэригэр) 22 тыһ. тахсанан үрдээн, 639 тыһ. 431 солк. 83 х тэҥнэстэ.

*2007 – 2019 сс. төрөөбүт, иитэ ылыллыбыт икки оҕолоох ыаллар Ийэ хапытааллара 17 тыһ. 264 солк. 83 х. үрдээн, 483 тыһ. 881 солк.83 х буолбут.

*2020 сылтан саҕалаан бастакы оҕолоро төрөөбүт ыалга бэриллэр Ийэ хапытаала иннинээҕи сылтан 17 тыһ. 264 солк. үрдээн, 483 тыһ. 881 солк. 83 х. буолбут.

*Ону таһынан “Ийэ хапытаалын сорох өлүүскэтин туһанаары гынабын” диэн ис хоһоонноох сайабылыанньаны көрүү болдьоҕо бу тохсунньуттан саҕалаан, 10 үлэ күнүнэн быһаарыллыахтаах диэн буолла. Бу иннинэ ый иһинэн биирдэ быһаарыллара.

Тыа сирин ипотеката кэҥиир

ССТА суруйарынан, бу сылтан саҕалаан, Арассыыйаҕа Ийэ хапытаалын тыа сирин ипотекатыгар бастакы усунуос быһыытынан туһаныахха сөп. Ону таһынан тустаах бырагыраамаҕа урукку курдук хайаан да бэйэ бас билэр сирдээх ыал эрэ кыттыбат, түүлэһиигэ ылыллыбыт сирдээх эмиэ хапсар кыахтаммыт.

Электроннай үлэ киниискэтэ

Быйыл саҥа үлэҕэ киирээччилэргэ хайаан да электроннай үлэ киниискэтэ аһыллар, кумааҕы барыйааннаах бэриллибэт буоларын суруйан турабын. Оттон бу иннинэ кумааҕы үлэ киниискэлээхтэр электроннай көрүҥү таллахтарына, 2020 сыл уонна ол эрэ кэннинээҕи сыллар дааннайдара (ыстаастара) суруллуо диэн этэ. Оттон билигин ол да иннинээҕи сыллар киэннэрин эмиэ киллэртэриэххэ сөп буолбут. Оччотугар бары да кэнэҕэһин үлэ ыстааһын туһунан сибидиэнньэни, дьиэттэн тахса сатаабакка, Кэлим судаарыстыбаннай өҥө порталыттан холкутук ылар кыахтанабыт.

Үлэ кодексыгар – ыраах олорон (удаленнай) үлэ көрүҥэ киирдэ

Бу сокуон үлэ быраабын көмүскүүр аналлаах. Тохсунньуттан саҕалаан олоххо киирдэ. Ол курдук, өскөтүн үлэһит үлэтин кээмэйин ыраахтан да олорон олоччу толорор түгэнигэр кини хамнаһын намтатар төрүөт суох. Ону тэҥэ бу сокуон үлэ чааһыгар, сынньалаҥҥа сыһыаннаах нуормалары, ону таһынан үлэһит уонна үлэнэн хааччыйааччы сыһыаннаһыыларын бэрээдэгин олохтообут. Ону таһынан ыраах олорон үлэлээччилэри ханнык түгэҥҥэ ууратар сөптөөҕүн, төрүөттэр кэрискэлэрин чопчулаабыт. Ол курдук, холобур, үлэһит үлэнэн хааччыйааччытын кытта үлэ боппуруоһун быһаарсарга субуруччу икки үлэ күнүттэн уһун болдьоххо сибээскэ тахсыбатаҕына, үлэ дуогабара тохтотуллуон сөбө этиллэр. Эбэтэр бастайааннай өрүккэ ыраах олорон үлэлииргэ кэпсэтиилээх үлэһит, олорор сирин уларытан, уруккутун курдук усулуобуйаҕа үлэлиир кыаҕа суох түгэнигэр.

ОМСка – уларытыы

Бу тохсунньуттан Булгуччулаах биэнсийэ страховкатыгар уларыта тутуу туһунан сокуон күүһүгэр киирдэ. Бу иннинэ федеральнай мэдиссиинэ тэрилтэлэригэр мэдиссиинэ көмөтө кэмигэр оҥоһуллубатах уонна хаачыстыбата суох оҥоһуллубут түгэнигэр пациент страховойдарыгар сайабылыанньалаһыан сөбө. Оттон быйылгыттан саҕалаан ити боппуруоһунан ФФОМС дьарыктаныа диэбиттэр.

“Больничнай” туһунан

Арассыыйаҕа бүлүтүөнү быһа төлүүр тиһик бу тохсунньуттан толору үлэлиэхтээҕэ этиллэр. Бу ньыма страховкалаах гражданнар ыалдьыбыт кэмнэригэр ылар босуобуйаларын үлэнэн хааччыйааччы нөҥүө буолбакка, социальнай страховка пуондатыттан быһа ылар кыахтаныахтаахтар. Оччотугар үлэлиир тэрилтэлэрин үпкэ балаһыанньатыттан тутулуга суох ылыахтаах төлөбүрдэрин ылар кыахтаныахтара диэбиттэр.

Массыына “аптечката”

Урукку курдук хайаан да бэлэм “аптечканы” атыылаһан илдьэ сылдьыы ирдэммэт. РФ Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтин бирикээһигэр киирбит кэрискэни көрөн, суоппар аптечканы бэйэтэ таҥар кыахтаах.

Балаһаны бэлэмнээтэ

Татьяна Захарова-ЛО¤УУРА.