Дьон – араас. Ким эрэ олоҕун устар сүүрүгэр олорсон, Дьылҕа Хаан тугу ууммутунан олорор. Ким эрэ барытын бэйэтэ эрдэттэн былааннаан, ымпыгар-чымпыгар диэри толкуйдаан, торумнаан дьаһанар. Ким эрэ кылгас кэмҥэ өрө мөхсөөт, бэрт сотору уостар. Сорох сатаатын-сатаабатын, этэргэ дылы, ахсым ат арҕаһыгар хап гына хатана түһээт, хайдахтаах да туорай-мэҥиэ баар буоллун, туруоруммут соругун ситэн тэйэр. Ким эрэ дьоҥҥо холобур буолан, кэнниттэн батыһааччыланар.
Бүгүҥҥү дьоруойум итинтэн ханныкка киирсэрин этэр уустук. Арай барыта бэлэми кэтэһэн олорооччуга маарыннаабат. “Үлэлиир киһини өйүүбүт” диэн үрдүк түрүбүүнэттэн үгүстүк иһиллэр үтүө тылларга олуһун эрэнэр бадахтаах. Кэпсиириттэн, иккис, үһүс да көрүҥҥэ соччо барсыбат.
Дьиҥ сыанабылы дьыл-хонук бэйэтэ эрэ көрдөрөр кыахтаах. Кини баҕата, туруорсуута, эттэххэ судургутун иһин, туолара уустук, үпкэ тиийэн иҥнэр.
Александра Смирникова өбүгэлэрэ сүөһү-ас тутан олорбут сирдэригэр – Синньигэс диэн быраҕыллыбыт учаастакка – уот ситимин тартарыан ыралыыр. Ол сир Чүүйэттэн 24 км ыраах үһү. Бу учаастак олохтоохторун, быһыыта, бөдөҥсүтүү саҕана, 60-с сс. Чүүйэҕэ көһөрбүттэр. Александра Дмитриевна этэринэн, бу Синньигэскэ уот ситимин 7 км тэйиччи Наахаратыттан тартарыахха сөп. Онуоха, кырата, 18 мөл. солк. наада.
Александра Смирникова Мэҥэ Хаҥалас Чүүйэтиттэн төрүттээх. Кэргэнэ Вачеслав Тааттаттан тардыылаах. Биир кыыс оҕолоохтор. Онтулара – туһунан ыал.
Александра Дьарыктаах буолуу киинин нөҥүө Нерюнгрига буҕаалтырга үөрэммит да, ол идэтинэн биир да күн үлэлээбэтэх. Ол оннугар күннээҕи олоҕор олус туһалыыр. Сахалыы да, нууччалыы да бэркэ саҥарар. Суотабайга устуутуттан көрдөххө, аатырар блогердартан хаалсыбат. Дьиҥ үлэ-хамнас, хаһаайыстыба кыһалҕатын туһунан кэпсииринэн, өссө ордук курдук. Соҕуруунан-хотунан элбэх доҕоттордооҕун этэр. Элбэх кэпсээнин быыһыгар “биткоинынан” кытта дьарыктана сылдьыбытын этэр. Онтуттан, эрдэ тохтообутуттан эмиэ да кэмсинэр курдук. “150 солк. эрдэҕинэ киирбитим, сыаната кэлин өрө көтөн тахсыбыта”, – диир. Бииргэ ылсыбыт кыргыттара ипотекаларын, кирэдьииттэрин сабан, абыраммыттарын этэр.
Ол эрээри тыа сиригэр төннүбүтүн билигин да кэмсиммэт. “Дууһалыын-санаалыын чэпчээтим. Миэхэ уот тардылларыттан атын туох да наадата суох! Бааһына оҥосторбор, саатар, түүлэһиигэ сир биэрдэллэр, оппутун холкутук булунуо этибит. Сүөһүбүтүн өссө элбэтиэхпит, дьон да сүөһүтүн тааҕы-таах көрүө этибит. Үлэттэн куттаммаппын. Тыаҕа үлэ суох диэн – сымыйа! Хайдах суох буолуой?! Сүөһү, сибиинньэ, көтөр иитиитэ оттон?” – диир.
Итинник санаа ордук куоракка олоро сылдьыы түмүгэр күүһүрбүт чинчилээх.
– Биир бэйэм ханна да буолуум, үлэтэ суох олорбоппун. Куоракка 2016 с. көһөн киирээт да, Татьяна Томская “Кадровай агентствотын” өҥөтүнэн биир да күн таах олорботоҕум. Ыалдьыбыт, саахалга түбэһэн эчэйбит, кыаммат дьону көрөр-истэр (сиделка) этим. Кыахтаах дьон наймылаһаллар этэ. Сууккаҕа 3.5 тыһ. солк. төлөөччү кытта баара. Аны, даачаҕа кус-хаас ииттэрбит. Бассаапка “Домашнее подворье” бөлөххө киирэн, дьоннуун билсэн, ыраас хааннаах кууруссалары атыылаһан, мэнэйдэһэн, онно эбии хаастары ылан, сүүсчэкэҕэ тиэрдэ сылдьыбыппыт. Инкубатордаах этибит. Салгыы иитэргэ анаан ылаллара. Хаас 1 сымыытын – 200 солк., кус киэнин 150 солк. батарарбыт.
– Тоҕо салгыы оннук дьарыктанан олорботугут?
– Элбэҕи иитэри сорох ыаллар сөбүлээбэтэхтэрэ. Кырдьык, экология өттүнэн табыллыбат да буоллаҕа. Аны, дроннары көтүтэ сылдьан, даачалары, онно ким-туох дьарыктааҕын бэрэбиэркэлиир буолан барбыттара. Барыта куттал диэбит курдук. Кэргэммэр үлэ көстөн быстыбатаҕа. Кини үһүс курууппалаах инбэлиит. Дьарыктаах буолуу киинигэр учуокка турбута.
Арай биир үтүө күн киһим сирэйэ сырдаан аҕай кэллэ: “Биисинэс былаан суруйуохпутун наада үһү. КФХ (ИП) буолабыт. Оччоҕуна судаарыстыба 180 тыһ. солк. биэрэр эбит”, – диир. Мин хаһан баҕарар кэргэммин, эр киһини өйүүр-убуур дьүккүөрдээхпин. Аны, ийэм барахсан: “Төрүттэрбит сирин сөргүтэн, хаһаайыстыба тэрийэн үлэлииргит буоллар, бэрт да буолуо этэ”, – диэн, бүччүм санаатын үллэстибиттээҕэ. Ол өйбүттэн тахсыбата.
Киһим Дьарыктаах буолуу киинигэр анал сүбэһит баар диэн, хаста да сылдьыбыта. Онон быһалыы эрэнэн, сатахха, букатын атын толкуйга сылдьар этим, улаханнык туоһулаһа барбатаҕым. Түргэним-тарҕаным бөҕө. Билэр дьоммун көрдөһөн, суукка иһинэн диэбиккэ дылы, биисинэс-былаан оҥорторон, ИП регистрациялатан, бэл, бэчээт бэлэмнэтэ охсон, ирдэнэр докумуону олоччу баар гынным. Киһибэр туттаран кэбистим. Этэр харчыларын ылбыт курдук сананныбыт... Инкубатор ылыныах буоллубут. Пахай, тиийбитигэр докумуонун көрө да барбатахтар: “ИП-ларга көмө суох. Үп ыллаххытына, дьэ, тэриниэхтээх этигит”, – диэн буолбут. Бүттэхпит ол. Бэйэм да тиийэн туһамматым. “Өйдүүбүт, ол эрээри көмөлөһөр кыахпыт суох. ИП-тын сабыҥ, хаттаан киирсиҥ эбэтэр эн ааккар астыаххытын сөп”, – дииллэр. Кинилэр консултааннарын көтүмэх, сыыһа быһаарыытыттан табыгаһа суох балаһыанньаҕа киирэн хааллыбыт. Киһим аны миэхэ кыыһыраахтыыр.
– Сыыһа өйдөһүү тахсыбыт бадахтаах. Син сүбэлии сатаабыттар дии.
– Нолуок уорганыгар тиийэн, биир күн ИП астабыт, иккис күн сабабыт дии сылдьарбыт табыллыбат буоллаҕа. Ыксаан, Үлэ министиэристибэтигэр тиийэ сылдьыбытым да, эмиэ “туһунан тэрилтэбит” диэн буолбута. Тоҕо кэпсиибин диэ? Дьоҥҥо болҕомтолоох буоллуннар, сүбэлиир үлэлээх аата, киһилии сүбэлээтиннэр. Туох иһин хамнас аахсалларый?!
Хайыахпытый, куспутун-хааспытын кытта дойдубутугар муус устарга көһөн тиийбиппит. Урут Синньигэскэ элбэх киһи олороро. Хаалан турар дьиэ элбэх. Биһиги онно соҕотох буолбатахпыт. 2011 сылтан саҕалаан онно Мэҥэ улууһугар саха сүөһүтүн иитэр соҕотох Аркадий Дмитриев хаһаайыстыбата түстэнэн үлэлиир. Истэр тухары саха ынаҕын элбэтэбит, өйүүбүт бөҕө диэн буолаллар да, усулуобуйалара биһигиттэн ордуга суох. Уот тардыллара буоллар, кинилэргэ да үчүгэй этэ буоллаҕа.
Биһиги эмиэ төрүт сирбитин, дьарыкпытын сөргүтэр баҕалаахпыт. Тиийбит күһүммүтүгэр кэргэним аах 13х8-таах харбыыл хотону туппуттара. Тааттаттан кини дьонуттан сүөһү ылбыппыт. Онтубутун элбэтэн, быйыл 21 гынныбыт. О.и. ыанньыга, этэҥҥэ буоллаҕына, сотору 12 буолуо. Хотоммут оһохтоох. Куурусса, хаас таһынан аҕыйах индоуткалаахпыт. Уот суох буолан, инкубатор үлэлээбэт. Ыалбыт, саха ынаҕын иитээччилэр күн сардаҥатынан барар паныаллаахтар да, кыһынын соччото суох дииллэр. Оттон көннөрү сырдыктан үлэлиир (световой), Япония киэнэ олох үчүгэй дииллэр да, олус сыаналаах. Арассыыйа да оҥоһугар үп тиийбэт. Туохпутун барытын атыылаан, итиннэ көһөн тиийбиппит. 5х6 сайыҥҥы сарай, тэпилииссэ тутуннубут. Саҕалааһын баар.
– Суол-иис хайдаҕый? Бааһынайдары өйүүр бырагыраамаҕа киирсэн көрбөтүгүт дуо?
– Суол мөлтөх. Күннэтэ үүт таһыахха диэтэххэ, табыгаһа суох. Аны, сүөһүлэрбит – сэмэнтээллэр. Билигин кэлэн “саха боруода сүөһүтүн таһыгар олохсуйуо суохтааххыт” диир буоллулар! Мин оннук быраабыла баарын хантан билиэмий? Ону ончу ылыммаппын. Хааны харыстыыр буоллахтарына, ол сүөһүлэрин бөһүөлэктэн олох ыраах иитиэхтээхтэр. Мин да сүөһүм суоҕуна Наахара киэннэрэ чугас сырыттахтара. Анал күрүө-хаһаа суох. Ити туһуттан ыалларбын, ТХМ солбуйааччытын кытта эмиэ “хапсан” ылбытым. Ол кэннэ туох бырагырааматыгар киирсэ сатыамый... Мин үүт туттарарга санаммаппын. Атыылаһааччыны син булуом. Былырыын иккини идэһэҕэ ыыппыппытыттан биирин атыылаабыппытын олус сөбүлээбиттэрэ.
Бастакы кыстыкпытыгар оппут эрдэ бүтэн хаалбыта. Оттуур сирбит кыра, ону ааһан, үүнүү мөлтөх буолан, урут 7 т. оту ылар сирбититтэн 2,5 т. ылбыппыт. Быйыл 4 т. кэллэ. Киһи наадыйдаҕына, арыт харчылаах да буоллахха, от көстө охсубат. Нэһилиэк баһылыгыттан көмө көрдөөбүппэр 20 тыһ. солк. биэрбитэ, баанынан кэлэригэр онто 17,5 тыһ. буолбута, ол төһө бэйэлээххэ тиийиэй? Сүөһүбүт элбээн, 50 тыһ. солк. от атыыласпыппыт. Аҥаардас тиэйиитигэр 60 тыһ. солк. барбыта. Улуус ол өттүгэр көмөлөһүөх буолбута да...
– Нэһилиэк бүддьүөтүн иһэ-таһа биллэр. Кыах тиийэринэн көмөлөстөҕө.
– Эмиэ да оннук ээ. Уот кэлэрэ буоллар, астыыр сыах аһыам этэ. Билиҥҥитэ булгуччулаах биэнсийэ төлөбүрүн эрэ төлүүбүт. Быйылгыттан нолуокпутун төлөһөн барыахтаахпыт. “Каникулбут” бүтэр.
– Сырыы аайы от атыылаһыы – уустук. Оҥостон оттуохха сөптөөх ордук сир баар дуу?
– Туттуллубат сир элбэх. Кубалаах диэн төрүттэрбит өтөхтөрө (“урочище” диир – Л.) баар. Ону көрдүү сатыыбын. Ону землеустроительбит оннук сир суох диэн мэлдьэһэр.
– Ылаары гыннахха, хаһаайын көстөөччү. Баҕар, атын аатынан сылдьар буолаарай?
– Сир аатын баҕардыҥ да, уларыппаккын. Аҕам землеустроитель этэ, Ходоро хаартатын кини оҥорбута, онон билэбин, докумуоннара да баар. Хаартыскаҕа түһэрэн сир үлэһитигэр ыыппытым да, онон сүппүтэ. Ону быһаарсыахтаахпын. Билигин куоракка киирэ сылдьабын. Сүөһүлэрбин кэргэним балта көрө хаалла. Аҕабыт – балыыһаҕа. Ыксаан, МЧС-ка да тиийтэлиэхпин саныыбын.
Ол сир хаһаайына абааһылаах диэн аккаастанан киирбитин эмиэ билэбин.
– Александра, быраҕыллыбыт сири оҥосторго сөптөөх тиэхиньикэ, тэрил, элбэх уматык ирдэнэр. Ол барыта баар дуо? Үүт туттарбаккыт дии. Аны туран, хорсуҥҥун! Абааһылаах диигин уонна ылыаххын баҕараҕын?
– Тиэхиньикэ баар. ГАЗ-53 массыыналаахпыт, охсордоох тыраахтардаахпыт, дулҕаны охсор дьоҕус тыраахтар эмиэ баар. Ити өттүгэр уустугу көрсүөм дии санаабаппыт. Мин “землянка” хастар санаам суох, оҥостон оттуохпут эрэ этэ буоллаҕа (күлэр). Субан сүөһүнү тутуохха барсар сир.
– 18 мөл. эттэххэ эрэ дөбөҥ. Иннэ-кэннэ биллибэт хаһаайыстыбаҕа анаан, оччо үбү көрөллөрө саарбах. Баҕар, күн сарсын көһөн хаалыаҥ. Арай атын, усулуобуйа баар сиригэр арай ыҥырдыннар, тиийиэҥ этэ дуу?
– Саҕалаабыппын хайаан да тиһэҕэр тиэрдиэхпин баҕарабын. Биһиэхэ кэлэн үлэлээҥ, ол эрээри биһиги КФХ иһинэн диэн ыҥыра сылдьыбыттарын буолумматаҕым. Куһаҕаны ылан эттэххэ, этэриҥ курдук, барабыт да диэн турдахпытына, онно саха боруода сүөһүнү иитэр хаһаайыстыба баар эбээт. Итинник олорон хайдах сайдаллар?! Уот холбонноҕуна, атыттар да үөрүүнэн тахсыа этилэр. Тыйыс тымныылаах дойдуга уот тыын суолталаах хайысха эбээт. ТХУ начаалынньыга этэр ээ: “Уоттары кытта бэйэҥ кэпсэт”, – диэн Бэл, кинилэр, ТХМ өйдөөбөт түгэннэригэр, иннинэн буолуохтара диигин дуо? Куотунуу эрэ.
* * *
Киэһэ биидьийэ ыыттаран көрбүтүм, бииригэр Александрам дьиэтин-уотун көрдөрөр, сүөһүлэрин эр-биир ааттыыр, ымманыйар саҥата иһиллэр. Онтулара, бээ, сэммэнтээл да буоллаллар, бары сахалыы ааттаахтара уйадытта: Мааны, Алмаас, Мэҥнээх, Туоһахта, Кыыстара, Далбар уо.д.а. Каадырга сүөһүлэр, кууруссалар, боростуой да буоллар мас дьиэ, киэҥ хотон көстөр. Көрө олорон, хаһыын эрэ харах далыттан сүтэрбит сайылыгым өйдөбүлэ илэ-бааччы тиллэн кэлэр. Уоскулаҥ сатыылыыр. Онтон эмискэ бу бүгүн суруйар дьоруойум ыра санаата олоххо киирэрэ саарбах, үлэлиэн баҕалааҕы да баар уустук самнарыа турдаҕа диэн саарбахтыыр санаам ол турукпун үрэйэн кэбиһэр.
Эмиэ да Александра Дмитриевна: “Үлэттэн куттаммаппын, балтылаах быраатым да көмөлөһөллөр”, – диэн, инникигэ эрэнэр эрчимнээх саҥата эрэли саҕар.
Баҕар, кырдьык, бу абаккалаах алҕас хаһаайыстыба кыаҕыран атаҕар турар дьылҕатыгар тахсыбыта буолаарай?
Тыам сирэ барахсан, эн эстибит, эргэрбит ол эрээри син онон-манан баар төҥүргэстэрдээх өтөхтөрүҥ иккистээн тыын ылан, түптэ күөх унаар буруота унааран, саҥалыы тутуулар дьэндэһэн, тыа сирин дьоллоох туонатыгар кубулуйуохтара дуо?
ЛО¤УУРА.
