Алдьархайдаах уоттаах сэрии туһунан кинигэттэн, хаһыаттан ааҕан, араас киинэлэргэ көрөн өйдөбүллээхпит. “Билигин биһиги иллээх олоххо олорор дьоллоох дьоммут” дэнэбит. Ол эрээри күн ахсын биллибэтинэн-көстүбэтинэн араас кырыктаах кыргыһыылар, сэриилэр араас дойдуларга буола турдахтара...
Аҕа дойдуну көмүскээччи күнүнэн Чечняҕа уонна Донбаска сэриилэспит хорсун эр бэрдин кытта сэһэргэһиини ааҕыҥ.
– Бастаан билсиэххэ, ким диэҥҥиний?
– Көннөрү Баһылай диэн буоллун. Дьиҥнээх ааппын-суолбун этэртэн туттунабын.
– Сөп.
– Чэ, маннык. Миигин 1999 сыл кыһыары күһүн Дьокуускайтан сулууспаҕа ыҥырбыттара. Оччолорго мин 20 саастаах, оройбунан көрбүт уол оҕото этим. Тута эппиттэрэ “Чечняҕа бараҕын, эйигин онно бэлэмниэхпит” диэн. Инньэ гынан ханна тиийиэхтээхпин эрдэттэн билэр этим. Бастаан Екатеринбург куоракка анал үөрэтиини ааспыппыт. Быһаччы эттэххэ, ытыалыырга үөрэппиттэрэ уонна 8 ый буолан баран Чечняҕа Шали диэн куоракка ыыппыттара. Элбэх киһини. Өссө бастаан Хотугу Осетияҕа, Моздокка хонон баран, Ми-26 бөртөлүөтүнэн Шали куоракка көтөн тиийбиппит.
– Хартыына хайдах этэй?
– Ынырык этэ диэхпин сөп. Таҥастара-саптара бүппүт, кип-кирдээх саллааттар сүүрэкэлии сылдьаллар этэ. Тувинецтар эҥин көстөн ааһаллара. Бадараан быыһыгар балаакканан түһэн сыталлара. Ытыалаһыы тыаһа-ууһа сүрдээх буолар эбит, дьэ. Бастаан сатаан утуйбакка эрэйи көрбүтүм.
Мин артылыарыйа пуолкатыгар түбэспитим. Ол эбэтэр, харабылга сылдьар кэтээччи-манааччы буолбутум. Устаабы үчүгэйдик билэр буоламмын, өрүү хайгыыллар этэ. Сотору соҕус буолан баран, сержант сыбаанньатын ылбытым. Салгыы харабыл начаалынньыгын көмөлөһөөччүтүнэн сылдьар буолбутум. Биир суукка харабыллаан баран, аны холуонналары арыаллыыр этибит. Холобур, Шали куоракка киирэн, ырыынактарынан сылдьан, наадалаах малбытын-салбытын атыылаһарбыт. Онно сылдьан аан бастаан киһини өлөрөллөрүн көрбүтүм...
– Хайдах?
– Биир хапытаан ырыынакка атыылаһа турдаҕына, кэнниттэн 9-10 саастаах уол оҕо кэлэн, бэстилиэтинэн кэтэҕин дьөлө ытан кэбиспитэ. Ол уол дьон быыһынан ньылбырыс гынан хаалбытын булбатахпыт...
Өссө Шали комендатуратыттан билиэҥҥэ түбэспиттэри тиэйэн аҕалааччыбыт, кинилэри арыаллааччыбыт. Онно сылдьан сынаайпар кыргыттары, чаастан куоппут дэсэртиирдэри илэ харахпынан көрбүтүм. Ол сылдьаммын биирдэ улаханнык гааска эстибитим. Аан бастаан улахан контузия ылбытым. Икки күнү быһа тугу да истибэт буолбутум. Тоҕо эбитэ буолла, госпитальга эҥин илдьибэтэхтэрэ, байыаннай билиэппэр туох да диэн бэлиэтээһин суоҕа. Билигин хаҥас кулгааҕым ол быһылаантан сылтаан куһаҕаннык истэр.
– Ити гынан Чечняҕа төһө өр сылдьыбыккыный?
– Сылтан ордук сылдьыбытым. Наһаа сылбаахы буолбутум, сылайбытым, эстибитим, дьиэбэр кэлиэхпин баҕарбытым. Үксүн харабылга уонна арыаллааһыҥҥа сылдьан баран, 2001 сыллаахха сайын дойдубар эргиллибитим.
– Дойдугутугар хайдах төннүбүккүтүй?
– Ээ, арба. Онно моһуоктаах этэ. Ким даҕаны эйигин дьиэҕэр диэри тиэйэн аҕалбата чахчы. Бэйэҥ кэлэҕин. Айаннаан истэхпитинэ, милииссийэ (билиҥҥинэн полиция) үлэһиттэрэ сүрдээҕин халыыллар этэ, харчы бөҕөнү “тоһуталлара”. Өскөтүн, харчы биэрбэтэххинэ, тугу баҕар гыныахтарын сөбө. Биһиги иннибитигэр айаннаабыт диэмбэллэр сорохторо дьиэлэригэр тиийбэтэхтэр этэ. Ийэлэрэ, дьоно көрдүү, сураһа сылдьар буолааччылар. Сурук суруйа сатаан баран, кэлэ сылдьыбыттар кытары бааллара. Кэлин хайаспыттара буолла, уолаттарын булбуттара эбитэ дуу?.. Биһиги харчылаах буоламмыт, хата, этэҥҥэ дойдубутун булбуппут.
– Элбэх харчылаах этигит дуо?
– Диэмбэл харчыта уонна киниискэбитигэр баара.
– Чечняттан сөп буолбакка, аны сааһыран баран 2015 сыллааахха Донбаска сэриилэһэ барбыт эбиккин. Тоҕо?
– Олохпор табыллыбатаҕым. Ойох ыла сылдьыбытым, уол оҕоломмуппут. Аҕыс сыл курдук бииргэ олорон баран арахсыбыппыт. Дьэ, онтон ыла өйүм-санаам ыһыллан барбыта. Бэрээдэк да мөлтөөбүтэ. Ол кэнниттэн эмиэ ыал буола сатаабытым табыллыбатаҕа. “Ээ, букатын табыллыа суохпун” диэн санааттан, иирсээн буолбутугар, 2015 c. бэйэм баҕа өттүбүнэн табаарыспыныын барбыппыт. Тиийбит Луганскай куораппытыгар, биллэн турар, Чечнятааҕар быдан кутталлаах этэ. Тоҕо диэтэххэ, эйигин утары биир улахан аармыйа сэриилэһэр буоллаҕа. Онно эн бартыһаан, террорист быһыытынан сылдьаҕын. Илиибэр аптамаат уонна бүлүмүөт баара. Тааҥка эҥин баар буоллаҕына, оруотаҕа эрэ көрүллэр. Дьэ, онно тиийэн биирдэ өлөн эрэбин диэн санаа үөскээбитэ. Дьиҥэр, өлө диэн тиийбитим эрээри, өлүү тирээтэҕинэ, киһи өлүөн олох баҕарбат эбит. Бииргэ сылдьар уоллаттарбар сорудахха бараары туран наар этэр этим, “туох эмэ буолар түгэнигэр, миигин дьиэбэр ыыта сатаарыҥ” диэн. Арассыыйаттан кэлбит элбэх дьон онно харайыллыбыттара, бэйэм икки киһини харайан турардаахпын. Кинилэргэ ким да кэлбэт буоллаҕа, олохтоохторго дьонноро кэлэллэр-бараллар этэ. Дьэ, сэрии диэн алдьархайдаах этэ, төһө да ааспытын иһин. Тааҥканан, эҥин араас ытар тиэхиньикэлэринэн барытынан сэриилииллэрэ.
– Бааһыра сылдьыбытыҥ дуо?
– Ээ, улахан суох. Кыратык атахпын өлөрө сылдьыбытым. Аны туран, аһара күүстээх ытыалаһыы буоллаҕына, киһи туох баар дьоруой санаата барыта сүтэн хаалар эбит. Дьиҥнээх сэрии – киинэ курдук буолбатах. Бу – санаатахха, “киһи куттанар буолан тыыннаах хаалар эбит” диэн түмүккэ кэлбитим. Син биир ньүдьү-балай аттана турбаккын, куттанаҕын, илибириигин-салыбырыыгын, “тостоҕун”. Куттаммат киһи миэстэтигэр тута былдьанар. Сэрэхтээх эрэ киһи тыыннаах ордор. Этэргэ дылы, бириэмэтигэр чэпчэтиммэккэ хааллаххына, онно “дьыалаҕын оҥороҕун” диэн буолар. Балаһыанньа ыарахан. Сатаан тугу да быһаарбат уонна истибэт киһи буолаҕын. ¤уу, билигин да саныырга сүрдээх ыарахан, уустук.
– Донбаска төһө буолбуккунуй?
– Икки ый. Туох эрэ төрүөт үөскээн, тарҕаталаан кэбиспиттэрэ. Наар сорудахха сылдьар буоламмыт, бириэмэ биллибэккэ ааспыта.
– Сынньалаҥ диэн баара дуу?
– Ээ, баар бөҕө. Хата, ол бэһиэлэй буолааччы. Сорудахтан кэлэн баран, үс-түөрт күн сынньатааччылар. Онно сомогуон иһэ-иһэ сынньанааччыбыт.
– Сэриигэ сылдьан киһи-киһиэхэ сыһыанын туһунан туох санаа үөскээбитэй?
– Дьиҥэр, эр киһи доҕордоһуута диэн баар. Билигин даҕаны сулууспалаабыт уолаттарбын кытта үчүгэйдик билсэбин. Төһө кыалларынан, хардарыта көмөлөһө сатыыбыт. Дьылҕа Хаан араас. Сорохтор ыал буолан дьоллоохтук олороллор. Мин курдук ээл-дээл да сылдьааччылар бааллар.
Ол эрээри сэриигэ киһи бэйэтин олоҕун туһунан быдан элбэхтик толкуйдуур. Төһө аһыныгас буолара иитиититтэн, майгытыттан тутулуктаах. Биир табаарыһым бааһыран, ис уоргана барыта оронон сыттаҕына көмөлөспүтүм. Дьиҥэр, быраҕан баран барыахпын сөп этэ эрээри, киһи син толкуйдуур.
– Бэйэҥ эмиэ киһи бөҕөнү ыттаҕыҥ, суорума суоллаатаҕыҥ...
– Ээ. Хайыахпыный, сэриилэһэ кэлэн баран киирсэр буоллаҕыҥ. Ытыалаһа сылдьан ону толкуйдаабаккын. Кинилэри ыппатаххына, бэйэҕин ыталлар диэн. Өлбөтөх эрэ киһи диэн саныыгын.
– Бу сэриигэ кыттыбыккыт иһин төлөбүрэ төһө этэй?
– Хамнаспыт 23 тыһ. солк. этэ. Баҕа өттүнэн барбыт буоламмыт, онтон элбэх хамнас көрүллүбэтэҕэ. Онтубут да барыларыгар буолбатах этэ. Өссө хойутаан төлүүллэрэ. Табахпытыгар харчылаһаары Луганскай куоракка сэриилэспит аэропортарыттан металлолом хомуйан эргинэр этибит. Хамандыырбытын кытта табах, ас-үөл атыылаһан, бааһыран сытар дьоммутун аһатар этибит, өллөхтөрүнэ, атаарыы тэрийэрбит. Дьиэбитигэр төннөрбүтүгэр харчыбыт суох буолан, сэрии сэбин-сэбиргэлин атыылаан харчыламмыппыт.
– Мээнэ киһи сэриилээх олоҕу талбат буоллаҕа. Ол тус олоҕум табыллыбата диэн оннук суолу талбытыҥ дуо?
– Оннук. Күн баччааҥҥа диэри бас билэр дьиэм-уотум суох. Дьиҥэр, Чечняттан кэлэн баран, кыбартыыра ыларга уочаракка турбутум. Мин кэннибиттэн кэлбит уолаттар билигин дьиэлээхтэр. Оттон мин испииһэккэ суох аатырбытым.
Кыһын ортото дьоммуттан үүрүллэн, аймахтарбыттан кыйданан, дэлби арыгылаан, сир уонна халлаан икки ардыгар хаалан хаалбытым. Ол иһин маннык хардыыны оҥорбутум. Киһи быстах санааҕа ылларара түргэн, тардынан кэбиһэр да санаалар бааллара. Онтон табаарыһым сибээскэ тахсан, барыахха диэн буолбута.
– Билигин доруобуйаҥ хайдаҕый? Үлэлээххин дуо?
– Билбэтим, таһыттан көстөрө буолуо. Бэйэм санаабар, син ама курдукпун.
Дьиэм эҥин суох буолан, үлэлиир сирбэр олоробун. Базаҕа харабыллыыбын. Дьиҥнээх үлэм Хабаровскайга баар, бу кулун тутарга эмиэ үлэбэр барыахтаахпын.
– Эдэр сааһыҥ саамай кэрэ сылларын сэриигэ атаарбыккыттан кэмсиммэккин дуо? Билигин хастааххыный?
– 42-лээхпин.
– Тыый, билигин да эдэр эбиккин. Эр киһи ити сааһыгар саҥаттан олорор дииллэр. Этэргэ дылы, ситэн-хотон...
– Күннээҕи олоххо доҕор сыһыана ким төһө элбэх билсиилээҕиттэн, төһө элбэх харчылааҕыттан сыаналанар буоллаҕына, анараа доҕордоһуу сыһыана сүрдээх суолталаах уонна ураты. Олохпор эрэллээх доҕоттору көрсүбүппүттэн дьоллоохпун. Ол эрэ иһин кэмсиммэт буолуохпун сөп. Тус олоҕум табыллыбат. Наһаа сымнаҕаспын дуу: бара тураллар. Дьэ, «сэриигэ кыттыбыт киһи ньиэрбэтэ бүппүт, сидьиҥ майгылаах буолар» дииллэр. Мин оннук буолбатахпын, олус сымнаҕаспын. Ол иһин табыллыбаппын быһыылаах.
– Арай, билигин эмиэ “барыахха” диэн ыҥырдыннар, хайыыгын?
– Билигин да көҥүл киһибин. Манна миигин туох да туппат. Арай, 11-с кылааска үөрэнэр уолум баар. Куттанар диэн тугун эппинэн-хааммынан билбит киһи буоламмын, үчүгэйдик түптээн-таптаан толкуйданыам этэ дии саныыбын.
– Баһылай, баҕа санааҥ туоларыгар, дьиэлэнэргэр-уоттанаргар, ыал буоларгар баҕарабын. Олоҕуҥ нус-хас буоллун!
– Махтал!
Сэҥээриилэр