Уопсастыбаннай өйгө-санааҕа дьайыы хайдах оҥоһулларый? Манипуляцияны кимнээх ыыталларый? Политолог, устуоруйа билимин хандьыдаата, ХИФУ устуоруйа, обществознание уонна политология кафедратын сэбиэдиссэйэ Ольга Афанасьевна Парфенова ону быһааран кэпсиир.
***
– “Манипуляция” – киһини уонна уопсастыбаннай өйү-санааны бутуйан дьайыы, ону бэйэ сыалын ситиһиигэ туһаныы. Ол хайа баҕарар судаарыстыбаҕа, урут-уруккуттан баар. Кэнники информация үйэтэ үүнэн, ол өссө ордук сириэдийдэ. Дьон өйүнэн-санаатынан “манипуляциялааһын” – ол аата, ону бэйэҕэ табыгастаах, наадалаах өттүгэр иэҕии. Онуоха анал идеологическай уонна социальнай-психологическай ньымалары тутталлар. Дьиктитэ баар, дьон “биһигини манипуляциялыыллар” диэн өйдөөбөт. “Бу биһиги бэйэбит баҕа өттүнэн таллыбыт”, “бэйэбит быһаардыбыт” дии саныыр. Ол иһин, “манипуляция” (ол эбэтэр, “фокус”) дииллэр.
– Дьэ, ону кимнээх, тоҕо уонна туох сыалга тутталлар?
– Уопсастыба өйүгэр-санаатыгар дьайыы, биллэн турар, былааһы тутан олорооччуларга, онно дураһыйааччы элиитэҕэ наада. Судаарыстыба, былаас илиитигэр үп-харчы, билим уонна тиэхиньикэ ситиһиитэ, араас ньыма, технология – барыта баар. Билигин көрдөрөр-иһитиннэрэр сириэстибэлэр (СМИ) манипуляцияны толорууга кытталлар, оҥорсоллор, онтон аһаан-таҥнан олороллор да диэххэ сөп.
Кэнники сылларга нейропсихология, биология, прикладной психология курдук билим хайысхалара сайдан, уопсастыбаны тутан, баһылаан олорор кылаастар киһи физиологиятын, психикатын туһунан кини бэйэтин бэйэтэ билэринээҕэр, элбэҕи биллилэр. Онон дьон-өйүн санаатын табыгастаахтык туһана олорорго кыах барыта баар буолла.
– Сэбиэскэй Сойуус манипуляция түмүгэр сууллубута диир төһө оруннааҕый? Холобур, хомуньуустуу идеологияны үөҕүү, арҕааҥҥы дэмэкирээтийэни уруйдааһын, урукку лиидэрдэри устуоруйа сыбаалкатыгар быраҕыы саҕаламмыта – бу барыта дойдуну эһэр сыаллаах-соруктаах дьон өйүн-санаатын бутуйуу буолбатах этэ дуо?
– Сэбиэскэй Сойуус атын төрүөттэн сууллубута. Ол эрээри, сэбиэскэй систиэмэ сүрүн остуоктара сууллубуттарын кэннэ, бүтэһиктээхтик суох гынар инниттэн, дьон өйүн-санаатын суурайар үлэ, “манипуляция” ыытылыннаҕа аҕай дии. Кара-Мурза “Манипуляция общественным сознанием” диэн кинигэтигэр ити туһунан сиһилии суруйар. Манипуляция сыалын-соругун сиппитин туоһута: дьон-сэргэ сымыйа эрэннэриилэргэ киирэн биэрэн, үөһэттэн этэр суолларыгар үктэнэр, “бу биһиги быыһаныыбыт” диэн онон барар. Биһиги түбэлтэбит эмиэ оннук этэ.
– Дьон өйүн-санаатын бутуйарга, онно дьайарга ханнык ньымалар туттуллаллар?
– Эмиэрикэ бэлитиичэскэй аналитига Ноам Хомскай ыйбыт сорох ньымаларын ылыахха. Холобур, былааһы тутан олорооччулар бэлиитикэ уонна социальнай эйгэ сүрүн кыһалҕаларыттан дьон болҕомтотун аралдьыталлар. Ол туһугар “информация хонуутугар” туох да суолтата суох эрээри, боростуой киһи болҕомтотун тардар сонуннары тохтоло суох “кута” тураллар. Дьон онно аралдьыйан, экэниэмикэ, психология, билим курдук суолталаах эйгэҕэ тугу да билбэккэ хаалар. Биллэн турар, ити соруйан аралдьытыы.
Биир саамай тарҕаммыт ньыма: үрдүкү салалта туох эмэ “проблеманы” оҥорор. Онуоха нэһилиэнньэ хайа эрэ араҥата болҕойон, айдааны таһаарарын тэрийэр. Салгыы ол нэһилиэнньэ былаастан ханнык эмэ миэрэлэри ылынарга туруорсарын ситиһэр. Биллэн турар, былааска бэйэтигэр табыгастаах миэрэлэри. Холобур, террактары тэрийэн, дьон бэрээдэги бөҕөргөтөрү ирдээбитин, былаас гражданнар көҥүллэрин күөмчүлүүр бэлиитикэни ыытарга туһаммыта.
Аны, дьон сөбүлүө суох, маассабайдык ылыммат миэрэлэрин, реформалары эҥин, эмискэ буолбакка, сыыйа, бытааннык киллэрии туһаныллар: сылтан сыл, ыйтан ый, күнтэн күн. Холобур, биһиэхэ саҥа социальнай-экэнэмиичэскэй усулуобуйа оннук соҥноммута. Биир ньыма – киһи эмоциятыгар дьайыы, анаалыстыыр, тулалыыр эйгэтин сөпкө сыаналыыр дьоҕурун бохсуу, суох гыныы. Долгуйар, куттанар киһиэхэ ордук дьайыахха сөп, кини бэринимтиэ буолар. Бэл, туттуу-хаптыы атын мадьыалын да иҥэриэххэ сөп.
– Киһи эрэ барыта итинниккэ бэриммэтэ буолуо?
– Дьон өйүн-санаатын бутуйарга, онон манипуляциялыырга кинилэр үөрэҕэ-билиитэ суох, хараҥа, хаалынньаҥ буолаллара наада. Оннук дьону төһө баҕарар үүрбэ гыныахха, кинилэргэ хайдах баҕарар дьайыахха сөп. Ол иһин, алын турар уопсастыбаннай кылаастарга оскуола мөлтөх таһымнаах үөрэҕи-билиини биэрэр, үөрэх хаачыстыбата намыһах буолар. Итинтэн үөһээ тахсар ыарахан, кыаллыбат даҕаны. Инньэ гынан, үөһээ баай араҥа кинилэри төһө баҕарар үүрэ сылдьар кыахтанар. Боростуой дьоҥҥо “үөрэҕэ, култуурата, иитиитэ суох буолар үчүгэй, “муодунай”, көҥүл буолуу туоһута” эҥин диэн өйү-санааны угаллар..
– Биһиэхэ “дэмэкирээтийэ”, “гражданскай уопсастыба” үүнүө диэбиттэрэ...
– Саамай куттала – атын сыаннастары соҥнооһун. Биир холобур – “Эмиэрикэлии ыра санааны” (“американская мечта”), ол эбэтэр, “ким баҕарар түргэнник байар, ситиһиилэнэр кыахтаах” диэн өйү-санааны иҥэрии. Дьиҥинэн, ханнык да ситиһии эмискэ халлаантан түспэт, дьаныардаах үлэттэн, элбэх сыраттан кэлэр. Ону бары өйдүүбүт, билэбит эрээри, ити “эмиэрикэлии ыра санаа” туһунан күн аайы кэпсээн, билигин ыччаппыт “хайдах эмэ гынан тугу да үлэлээбэккэ, түргэнник байбыт киһи” диэн баҕа санаалаах буолла. Тиис суунар пааста эрэкэлээмэтин курдук: аҕыйах күн тутуннуҥ да, тииһиҥ маҥхайыа дииллэрин дьон итэҕэйэригэр дылы...
– Дьэ, ити баар, дьиктитэ.
– Итиннэ дьон уйулҕатын (психология) учуоттуур ньымалар туттуллаллар. “Дьаакыр ньымата” диэн сыгааннар гипнозтарыныы, киһиэхэ дьайар. Киһи болҕомтотун сүрүн тиэмэттэн аралдьытан, наадалаахха иэҕэллэр. Холобур, ЛДПР лиидэрэ Жириновскай оннук “дьаакырга” маастар. Кини “Мин Госдума бу сокуону ылыммытын утарабын”, – диир. Онтун “Биһиги эрэ баартыйабыт норуот интэриэһин дьиҥнээхтик туруулаһар!” – диэн ытаһалыыр. Дьон онтон “ЛДПР норуотун интэриэһин туруулаһар соҕотох баартыйа” эрэ диэни өйдөөн хаалар.
Өссө биир ньыма – киһиэхэ күндү өйдөбүллэри (категориялары) хото туһаныы. Биһиэхэ, Арассыыйа олохтоохторугар, ол сиэрдээх буолуу (справедливость), кырдьык (правда), чиэс, Ийэ дойдуга таптал, бэриниилээх буолуу, о.д.а. Ити тыллары туһанан, киһи саамай күндү, төрүт өйдөбүллэрин таарыйаллар. Дьон оннукка ордук итэҕэйэр.
– “Манипуляция” ньыматыгар өссө туох киирэрий?
–Бэлиитиктэр тыл этиилэрэ сүрдээх улахан оруоллаах. Улахан бэлиитиктэр бары кэриэтэ үчүгэй араатардар этэ. Бастатан туран, интэнээссийэлэрин ылыахха. Сэбиэскэй кэм саҕана өрө көтөҕүллүүлээх интэнээссийэ дьоҥҥо ордук дьайара. Билигин төттөрүтүн, аллараа намтаан түһэр интэнээссийэлээн саҥараллар, дьону “биһиэхэ барыта этэҥҥэ” диэн уоскутар, итэҕэтэр курдук.
Аны, билиҥҥи бэлиитик “биһиги ону гыныахпыт, маны гыныахпыт” диэн быһа эрэннэрбэт. Кини “биһиги маны гыныахпыт диэн быһаарыы ылыммыппыт” диир. Ол дьону ордук итэҕэтэр, салайааччы, бэлиитик бэйэтин миэстэтигэр үлэлии сылдьар эбит диэн көрдөрөр. Бырагыраамаларын билсиһиннэриигэ итини мэлдьи тутталлар.
– Эһиги быыбар иннинээҕи хандьыдааттар бырагыраамаларын көрөн, кимиэнэ хайдах оҥоһуллубутун “ыраас мууска” ууруоххутун сөп буоллаҕа?
– Уопсай бириинсибин биллэххэ, ким баҕарар ону араарар кыахтаах. Итини таһынан, быыбар аҕытаассыйатын ылар буоллахха, үгүс дьон былакааты, хаартысканы ордук сэҥээрэр. Итиннэ эмиэ араас ньыманы туһаналлар. Быыбар технологтара ону бэркэ билэллэр. Бэлиитик хайдах таҥныахтааҕын, хайдах көрөн-туттан хаартыскаҕа түһүөхтээҕин, дьоҥҥо тиэрдэр тылын барытын чочуйан биэрэллэр, сүбэлииллэр. Билигин ити бэйэтэ туспа биисинэс буолла.
Дьон ордук бэйэтигэр чугас, өйдөнөр уобараска охтор, киниэхэ тартарар. Холобур, ким баҕарар үтүө санаалаах, барыбытын көмүскүүр аҕаҕа наадыйар. Ол да иһин, быыбарга оннук “уобараска” куоластыахпыт. Итиннэ “аҕа” диэн сүрүн “архетип” (түҥ былыргыттан өйгө-санааҕа иҥэ сылдьар өйдөбүл) биһиги күүтүүлэрбитин, баҕа санааларбытын кытта сөп түбэсиһэр.
– Уопсастыбаннай өй-санаа диэн боростуой да соҕус эбит дии...
– Ол да иһин, манипуляцияҕа бэринимтиэ буоллаҕа. Ити эппитим курдук, саамай судургу ирдэбиллэрбитин, наадыйыыларбытын, интэриэспитин, өйдөбүллэрбитин туһанан, биһигини төһө баҕарар булкуйуохтарын сөп. Холобур, миграннарга тоҥуй сыһыаны ылыахха. Былыргы дьон хайа хаспаҕынан олорор, астарын бултаан булунар эрдэхтэринэ, хас биирдии туора сиртэн кэлбити өстөөх курдук көрөллөрө, үүрэллэрэ эбэтэр өлөрөллөрө. Дьэ, билиҥҥи бэлиитиктэр ити сыһыаны күүркэтэн, араас араллааны таһаарарга туһаналлар. Дьон бэлиитикэҕэ быһаарсыбат, политология, социология өйдөбүллэрин, сокуоннарын билбэт, онон киирэн биэрэр. Оттон ол тугу даҕаны үчүгэйи аҕалбат, арай онон туһанан, атыттар сыалларын-соруктарын ситиһэллэр.
– Дьон өйүн-санаатын уларытарга өссө туох ньыманы тутталлар? Итэҕэли манипуляция диэххэ сөп дуо?
– Урукку идийээллэри сиилээн, урукку сүгүрүйэр дьоруойдарбыт туһунан сымыйа дойҕоҕу ыытан, холуннарыы үлэтин ыыталлар. Дьон кырдьыгы билбэт, билэ да сатаабат, билими (наука) “прикладной” эрэ хайысхалаах, дьон олоҕун тэрийэргэ, тупсарарга туһуламмыт диир. Оннукка дьиҥ кырдьыгы булар уустук. Дьэ ол иһин, сымыйа дойҕох хара баһаам. Оттон итэҕэли дьон өйүн-санаатын манипуляциялыыр ньыма диэххэ сөп.
– Билигин быыбардар буолаары тураллар. Онуоха баартыйалар туох туттар ньымалаахтар?
– Баартыйалар билигин бэйэлэрин өйөөччүлэрин кэккэтин хаҥатар туһуттан, сытыы бэбиэскэҕэ сылдьар боппуруостары быһаарсыбыта, “хорсун” сайабылыанньалары аһаҕастык эппитэ буолаллар. Ол барыта уруккуттан туттуллар ньыма. Бэйэлэрин кэккэлэригэр саамай биллэр-көстөр, актыыбынай, гражданскай көхтөөх дьону тарда сатыыллар. Сорохтор онно ситиһиилэнэллэр, холобур, “сиэрдээхтэри” ылыахха.
– Былаас манипуляцияны туттар түбэлтэтигэр, дьонтон эппиэтинэс уһуллар дуо?
– Былаас былыр дьон уонна таҥарар икки ардыгар ситим быһыытынан үөскээбитэ. Былыргы дьон “таҥара үүнүүнү биэрбэтэ, эбэтэр, кураан турда” диэн былаастаах киһиттэн ирдииллэрэ, сороҕор өлөрөн да кэбиһэллэрэ. Билигин даҕаны, норуот уонна былаас сыһыаныгар ити сыһыан айылҕата хаала сылдьар. Туох эмэ буолла да, барытыгар “былаас буруйдаах” диибит. Биллэн турар, бэйэбитигэр ол табыгастаах. Ол эрээри биһиги эппиэтинэһи бэйэбититтэн эмиэ устуо суохтаахпыт.
– Өйү-санааны бутуйууттан хайдах куотунабыт?
– Хараҥа, үөрэҕэ-билиитэ суох дьону булкуйар, “манипуляциялыыр” быдан чэпчэки. Онон, киһи ханнык да информацияны мээнэ ылыныа, итэҕэйиэ суохтаах, онно өйдөөхтүк-төйдөөхтүк сыһыаннаһыахтаах. Анаалыстыы үөрэниэхтээх, тоҕо, туохтан маннык буолла, бу ким интэриэһигэр буолуон сөбүй, урут хайдах этэй эҥин диэн араас өттүттэн үөрэтэн, сыныйан көрүөхтээх. Дьэ оччоҕо, хайа да “манипуляция” арыллан кэлиэҕэ.
– Махтал, Ольга Афанасьевна, кэпсээниҥ иһин. Билэр дьон ордук көмүскэллээхтэр!
Нина ГЕРАСИМОВА.
